KOYUN VE KEÇİLERDE AŞILAMA PROGRAMLARI Prof.Dr. Hasan BATMAZ Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Klinik Bilimleri Bölümü İç Hastalıkları AD-BURSA Koyun ve keçiler çoğunlukla meraya dayalı beslenen hayvan türleridir. Bu hayvanlar, gerek türe ait spesifik enfeksiyon hastalıkları ve gerekse çevreden bulaşma olasılığına daha fazla maruz kalmaları nedeni ile diğer türlere ve hatta sığırlara göre daha fazla enfeksiyon hastalıkla karşı karşıya kalabilirler. Koyun ve keçilerde enfeksiyon hastalıklara bağlı kayıplar ve hatta ölümler en çok neonatal dönemde meydana gelmektedir. Kuzu ve oğlaklarda neonatal kayıpları önlemenin en önemli yolu iyi bakım-yönetim ve sürüde uygulanan aşılama programıdır. Uygulanan aşılama programı hem yeni doğanları hem de erişkinlerdeki hastalıkları ve dolayısıyla ekonomik kayıpları önlemeye yönelik olmalıdır Neonatal dönemdeki kuzu ve oğlaklarda enfeksiyon kökenli kayıpları önlemek için önce analarının ilgili hastalıklara karşı aşılanıp maternal antikorlarla pasif transferin sağlanması hedeflenir (2, 3, 7). Koyun ve keçiler genellikle birlikte değerlendirmelerine rağmen ayrı türler olup, birçok fizyolojik farklılıkları olduğu gibi kendilerine özgü enfeksiyon hastalıkları bulunmakta ve bazı hastalıklara farklı düzeyde duyarlılık göstermektedirler (2, 11). Bu nedenle koyun ve keçilerdeki aşılama programı ayrı ayrı ele alınmıştır. lamaların Amacı :lamaların temel amacı hastalıkları önlemektir. Ancak bu her zaman hastalık hiç oluşmayacak anlamına gelmemelidir. uygulamasıyla hastalığın daha az görülmesini ve daha hafif seyretmesini sağlamak başlıca hedeflerdendir. lamada diğer bir amaç bireyselden çok sürü bağışıklığının artırılmasıdır. Çünkü, bağışık hayvanların çokluğu; duyarlı hayvanların enfeksiyon etkenleri ile temasını azaltacak ve grup olarak hastalığa direnci artıracaktır. lamanın her zaman maliyet/fayda hesabı açısından daha ekonomik olduğu göz önünde bulundurulmalıdır (4, 7). Programı Oluştururken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar : lar sağlıklı hayvanlara yapılmalıdır. lar sağlıklı hayvanlara hastalıkların bölgede görülmesinden 3-5 hafta önce uygulanmalıdır. Vücudun immunolojik sistemi henüz yeterince gelişmediğinden bir haftadan küçük kuzu ve oğlaklar aşılanmamalıdır. Genel olarak maternal antikor süresinin bakteriyel enfeksiyonlarda 1-2 ay ve viral enfeksiyonlarda 1.5-4 ay olduğu hatırlanmalıdır. Kuzu ve oğlaklara aşı yapılacağı zaman analarının aşılı olup olmadığı, yani maternal antikor durumları göz önünde bulundurulmalıdır. Prospektüslerinde herhangi bir uyarı yoksa zorunlu durumlarda birden fazla aşı aynı gün yapılabilir. İki canlı aşı aynı gün kullanılmamalıdır. Gram negatif bakterin içeren iki aşı aynı anda verilmemelidir. Prospektüslerinde herhangi bir uyarı yoksa inaktif aşılarla canlı aşılar aynı gün uygulanabilir. İnaktif aşılar bir hayvana ilk kez yapıldığında II. uygulamaları mutlaka gerçekleştirilmelidir. Aksi takdirde yeterli bağışıklığın oluşmayacağı hayvan sahiplerine açıklanmalıdır (4, 7).
Gebe hayvanlara prospektüsünde uygulanabilirliği yazmıyorsa canlı aşılar kullanılmamalı ve inaktif aşılar tercih edilmelidir. Doğumuna iki haftadan kısa süre kalanlar aşılanmamalıdır. Koyun ve keçiler gebeliğin ilk iki ayında en hassas olduğundan 5-7 haftalık dönemde zorunlu olmadıkça aşı uygulanmamalıdır. Gebeliğin son 5-7. haftalar arasında inaktif aşılar ve bazı canlı aşılar (PPR) uygulanabilir (7). Bir sürünün aşılanması çok önemlidir. Ancak yakın çevredeki diğer sürülerin de aşılanması önemlidir. Çünkü aşılanmamış sürülerdeki hayvanların hastalığa yakalanması aşılanmış sürü içindeki bağışıklığı tam gelişmemiş hayvanlar için risk oluşturabilir. lamada Dikkat Edilmesi Gereken Konular: lama tek başına çözüm değildir, aşılamanın başarılı olması için mutlaka hazırlayıcı faktörler en aza indirilmelidir. Bu nedenle aşağıdaki konulara mutlaka önem verilmelidir (2-4, 7). Biyogüvenlik kurallara dikkat edilmeli Hijyenik şartlara önem verilmeli Kuzu ve oğlakların kolostrum alması sağlanmalı Yeterli düzeyde beslenmeleri sağlanmalı Bakır, çinko, selenyum eksikliği olmamalı Paraziter enfeksiyonlardan korunmalı Stresten uzak tutulmaya çalışılmalı lama öncesinde ve sonrasında kortikosteroid uygulanmamalı uygulanırken de; Prospektüse uyulmalı Hava sıcaklığı 30 C nın üzerinde ise sabah saatleri tercih edilmeli Saklanma ve taşıma koşullarına uyulmalı Açılan veya sulandırılan aşılar belirtilen süre ve şartlarda kullanılmalı Canlı aşılar sırasında iğne ve şırıngalarda antiseptik ya da dezenfektanlar kullanılmamalı lama yerinde antiseptik kuruduktan sonra uygulanmalı lananlar 5-6 saat gözlenmeli, sahipleri uyarılmalı Antidotlar hazır bulundurulmalı, örneğin adrenalin, antihistaminik, kortikosteroid vb. Koyunlarda lama Programı Dünyada koyun yetiştiriciliğinin yapıldığı her yerde mutlaka yapılması gereken aşıların en başında Clostridial aşılar gelmektedir. Ülkemizde Clostridial aşı ile birlikte yapılması gereken ikinci aşı Brusella aşısıdır. Bu iki aşı uygulanmadan koyunculuk yapılması
sağlıklı değildir, çok büyük riskler taşır. Clostridial enfeksiyonlar önemli morbidite oranı ve %100 e yakın ölüm oranı ile seyrettiğinden hastalığın mücadelesinde aşı tek ve en önemli seçenektir. Ülkemizde brusella enfeksiyonun yaygınlığını göz önünde bulundurduğumuzda ve koyunlarda abortusa yol açan en önemli neden olduğundan aşılama kaçınılmazdır. Bu iki aşının dışında ülkemizde özellikle koyun keçi vebası ve bulaşıcı agalaksi aşıları zorunlu programda yer almalıdır. aşısı zorunlu yapılması gereken aşılardandır, ancak çevredeki sığırların aşılanması önceliklidir. Yine neonatal kuzu ölümlerini azaltmak için sürülerde yapılması gereken diğer bir aşı colibacillosis aşısıdır. Bu aşılara eklenmesi gereken diğer bir aşı pneumoni aşısıdır (2, 3, 5, 7, 8, 11). Koyunlarda Zorunlu lama Programı Gebelik dışında veya gebeliğin son 1 ayından önce, sonra yılda bir kez Gebeliğin son 1 ayında ( Clostridial aşı ile arası 2 hafta açılabilir veya kombine olarak kullanılabilir.) Gebeliğin son 1-1.5 ayında, 6-12 ayda bir tekrar 3 aydan büyüklere 2 kez, 1 yıl sonra tek kez tekrarlama Uygulandıktan 1 yıl sonra tekrar, inaktif bazı aşılarda 6 ay sonra Gebelik döneminin dışında yılda 1 veya 2 kez Clostridial Colibacillosis Pneumoni (Pasteurella) Koyun-keçi vebası Bulaşıcı agalaksi Türkiye nin özellikle batı bölgelerinde son yıllarda çiçek ve mavi dil aşısı da programa alınmalıdır. Daha önceden aşı olmamış dişilere çiftleşmeden en az 2 ay önce brusella aşısı yapılmış olmalıdır.canlı agalaksi aşıları laktasyondakilerde kullanılmamalıdır (1, 12). Bu aşılar dışında bölgede, çevrede ve daha önce sürüde görülen hastalıklara göre aşağıdaki aşılardan bazıları da programa alınır. Bu aşılar: Dönem, Tekrar Çiçek Hastalık görülen bölgelerde 2-5 yıl, yılda 1 kez Mavi dil İlkbaharda yılda 1 kez Leptospirosis Gebelik döneminin dışında yılda bir kez Ektima Yalnız hastalık görülen sürülerde uygulanmalı Pseudotüberküloz Yılda bir kez Antraks En az 5 yıl, yılda 1 kez Piyeten Yılda 1-3 kez Botulismus İlkbaharda yılda bir kez Kuduz çıkan bölgelerde kuduz aşısı programa alınmalıdır. Bu aşılar dışında ülkemizde seyreden, fakat rutin aşı uygulanmayan paratüberküloz, enzootik abortus, campyolobacteriosis, salmonella abortus ovis ve akabane aşıları bazı ülkelerde uygulanmaktadır. Yine border disease hastalığına karşı da bazı ülkelerde BVD aşısı kullanılmaktadır (2, 6, 14-16).
Kuzularda lama Programı Sürüde erişkin ve özellikle anaç koyun aşılanması kuzuların korunması bakımından çok önemlidir. Ancak yapılan aşılamaların kuzularda koruyucu olabilmesi için, kuzuların doğumdan sonra en kısa sürede yeterli kolostrum alması olmazsa olmaz ana kuraldır. Kuzulara kolostrum biberonla verilmek durumunda kalınırsa ilk 18 saatte ortalama 60 ml/kg miktarında içirilmelidir. Hatta soğuk havalarda bu miktar %30 kadar artırılmalıdır (2, 3, 9). Kuzularda Zorunlu Programı 1-3 hafta* (2-3 hafta), 3-4 hafta sonra Clostridial aşı, anaları aşılı tekrar değilse 1-2 aylık, 3-4 hafta sonra tekrar Clostridial aşı, anaları aşılı ise 3 aylık (6 aylığa kadar) dişilere Brusella 3-4 aylık, 6 aylıktan sonra tekrar Koyun ve keçi vebası, hastalığın görüldüğü yerlerde ve anaları aşılı olanlara 2.5-3 aylık ( 4-5 aylığa kadar), Anaları aşılı değilse 2 haftalıktan itibaren 3 haftadan itibaren, 4-5 hafta sonra tekrar Pasteurella aşısı Anaları Clostridial aşılarla aşılanmamış kuzuların bazı Clostridial aşılarla 2-3 günlükten itibaren aşılanabileceğini bildirmektedirler (9). Kuzularda çevrede bulunan hastalıklara göre ilave edilmesi gereken aşılar aşağıda sunulmuştur. 6 haftalıktan itibaren Çiçek 6-8 haftalık dönemde Ektima* Bir aydan büyüklere Pseusotüberküloz 3 aylıktan itibaren, 6 ay sonra tekrar Leptospirosis Bir aydan büyüklere Piyeten *Ektima aşısı: Yalnız hastalığın görüldüğü çiftliklerde kuzu ve oğlaklara 6-8 haftalık dönemde yapılır.anaları aşılı değilse veya hastalık geçirmemişse 2-3 günlükte aşılama veya hastalık döneminden 3-4 hafta önce uygulanır.gebeliğin son 2 ayında uygulanmamalıdır (8, 13). Keçilerde lama Programı Keçilerde de koyunlardakine benzer program uygulanmakla birlikte bazı farklılıklar söz konusudur. Keçilerde koyun keçi vebası ve bulaşıcı agalaksi aşısı mutlaka uygulanması gereken aşılar arasında yer almalıdır. Keçilerde bunlara ilave olarak keçi ciğer ağrısı aşısını göz önünde bulundurmak gerekir (2, 3, 7, 10-12).
Keçilerde Zorunlu lama Programı Gebelik dışında veya gebeliğin son 1 ayından önce, sonra yılda bir kez 3 aydan büyüklere 2 kez, 1 yıl sonra tek kez tekrarlama Uygulandıktan 1 yıl sonra tekrar, inaktif bazı aşılarda 6 ay sonra Gebelik döneminin dışında yılda bir kez Gebeliğin son 1 ayında ( Clostridial aşı ile arası 2 hafta açılabilir veya kombine olarak kullanılabilir.) Clostridial Koyun Keçi Vebası Bulaşıcı Agalaksi Colibacillosis Bu aşılar dışında bölgede, çevrede ve daha önce sürüde görülen hastalıklara göre yapılması gereken aşılar aşağıda sunulmuştur: Dönem, Tekrar Keçi ciğer ağrısı 6 aydan büyüklere yılda bir kez Pneumoni (Pasteurella) Gebeliğin son 1-1.5 ayında, 6-12 ayda bir tekrar Mavi dil İlkbaharda yılda 1 kez Çiçek Hastalık görülen bölgelerde yılda 1-2 kez (asgari 2-5 yıl) Antraks En az 5 yıl, yılda 1 kez Ektima Yalnız hastalık görülen sürülerde uygulanmalı Pseudotüberküloz Yılda bir kez Botulismus İlkbaharda yılda bir kez Oğlaklarda lama Programı Kuzularda olduğu gibi anaç keçilerin aşılanması ve kolostrum alımı son derece önemlidir. Oğlaklarda Zorunlu Programı 1-3 hafta (2-3 hafta), 3-4 hafta sonra tekrar Clostridial aşı, anaları aşılı değilse 1-2 aylık, 3-4 hafta sonra tekrar Clostridial aşı, anaları aşılı ise 3 aylık (6 aylığa kadar) dişilere Brusella 3-4 aylık Koyun ve keçi vebası, hastalığın görüldüğü yerlerde ve anaları aşılı olanlara 1 aydan büyüklere Bulaşıcı agalaksi 2.5-3 aylık ( 4-5 aylığa kadar), Anaları aşılı değilse 2 haftalıktan itibaren
Oğlaklarda çevrede bulunan hastalıklara göre ilave edilmesi gereken aşılar aşağıda sunulmuştur. 6 aydan sonra Keçi ciğer ağrısı 3-3.5 aylık ( 4-5 aylığa kadar) 6 haftalıktan itibaren Çiçek 6-8 haftalık dönemde Ektima Bir aydan büyüklere Pseudotüberküloz 3 aylıktan itibaren, 6 ay sonra tekrar Leptospirosis Kuduz çıkan bölgelerde yapılan programla kuduz aşısı uygulanmalıdır. Bu aşılar dışında ülkemizde seyreden, fakat rutin aşı uygulanmayan paratüberküloz, enzootik abortus, campyolobacteriosis, akabane ve Q humması aşıları bazı ülkelerde uygulanmaktadır. Paratüberküloz aşısı yapıldığında keçilerde sık karşılaşılabilen tüberkülozun tanısı için kullanılan tüberkülin testinin pozitif sonuç verebileceği göz önünde bulundurulmalıdır (2, 6, 10, 14-16). Her sürü için aşı programı dikkate alınarak mutlaka bir aşı takvimi oluşturulmalıdır. Kaynaklar 1- Anon. (2012): Brusellanın konjuktival aşı ile kontrolve eradikasyon projesi genelgesi. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 13.01.2012 2- Batmaz, H. (2013): Koyun ve Keçilerin İç Hastalıkları, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 3- Batmaz, H. (2013): Neonatal dönem sağlığı ve aşılama programı. Koyun Keçi Sağlığı Sempozyumu, 23-25 Mayıs 2013, Antalya, s.51-58 4-Batmaz, H. (2015): lama Programları. In:Ed. Batmaz, H.Sığırlarda Sürü Sağlığı ve Yönetimi. Alfa Aktüel Yayınları, Bursa, 521-527 5-Bravo DE Rueda, C., Dekker, A, Eble PL, DE Jong MC. (2014): Vaccination of cattle only is sufficient to stop FMDV transmisison in mixed populations of sheep and cattle. Epidemiol. Infect.3, 1-8. 6-East, N, Rowe, J.D.(2009): Ovine and caprine vaccination programs.in: Ed. Smith, B.P. Large Animal Internal Medicine. 4 th Ed., Mosby Comp., St. Louis, 1587-1591 7-Erganiş, O. (2014): Koyun ve keçilerde sürü sağlığı yönetimi.küçükbaş Hayvancılık Kongresi, 16-18 Ekim 2014, Konya, s.87-91 8-Fthenakis, G.C., Arsenos, G., Brozos, C., Fragkou, I.A., Giadinis, N.D., Giannenas, I, Mvrogianni, V.S., Papadopoulos, E., Valasi, I.:Health management of ewes during pregnancy. XXVII. World Buaitrics Congress, 3-8 June 2012, Lisboa, p.127-132 9- Haskell, S.R.R. (2008): Blackwell s Five Minute Veterinary Consultant: Ruminant. Wiley- Blackwell,Iowa 10- Matthews, J. (2009): Diseases of The Goat. 3 rd Ed., Wiley-Blackwell, Oxford 11- Mobini, S., Wolf, C. Pugh D.G.(2002): Flock Health. In: Ed. Pugh, D.G.Sheep and Goat Medicine. Saunders Comp., Philadelpihia, 421-434 12-Nicholas, R., Ayling, R., McAuliffe, L. ( 2008 ): Mycoplasma Diseases of Ruminants.Veterinary Laboratories Agency, UK
13-Onyango J., Mata, F., McCormick, W., Chapman, S.(2014): Prevalance, risk factors and vaccination efficacy of contagious ovine ecthyma (orf) in England. Vet. Rec.175, 326 14-Sargison, N. (2008): Sheep Flock Health. Blackwell Publishing, 15-Scott, P.R. (2001): Health and production management in sheep flocks. In:Ed. Radostitis, O.M., Herd Health. 3 rd Ed., W.B.Saunders Comp., Philadelphia, 765-844 16-Windsor, PA, Eppleston J., Dhand NK, Whittington RJ. (2014): Effectiveness of Gudair vaccine fort he control of ovine Johne s disease in flocks vaccinating for at least 5 years