KONU 5 ENDOKRİN SİSTEM 1
ENDOKRİN SİSTEM Endokrin sistem, sinir sistemiyle işbirliği içinde çalışarak vücut işlevlerini kontrol eder ve vücudun farklı bölümleri arasında iletişim sağlar. 2
TANIMLAR Vücutta iki tip bez bulunur: Endokrin Bez: Kanalları yoktur, salgılarını hücreler arası boşluğa salgılarlar Salgılarını iletmek içen kan akımını kullanırlar Hormon salgılarlar Parakrin ve otokrin bezler de endokrin bezlerdir Ekzokrin Bez: Kanalları vardır Ürünlerini kanalları aracılığı ile vücut boşluklarına salgılarlar Ter bezleri, tükürük bezleri, sindirim salgıları salgılayan bezler vb. 3
ENDOKRİN BEZ Tiroid bezi EKZOKRİN BEZ Hormon salgısı Deri Kan akımı Endokrin hücreler Kanal Ekzokrin hücreler Ter bezi 4
TANIMLAR Hormon Endokrin bezler tarafından salgılanan ve sadece hedef hücrelerde etkili olan kimyasal maddelerdir Hormonların başlıca işlevi Hücrelerin işlevlerini değiştirerek homeostazı korumaktır Hedef hücreler Bir hormona duyarlı almaçları barındıran, dolayısıyla hormonun etkisini gösterebildiği hücrelerdir 5
Endokrin organ, kan akımı, hormon, hedef hücre etkileşimi Hormonlar, sadece kendilerine duyarlı reseptörleri barındıran hedef hücrelerde etkili olabilirler 6
Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Endokrin ve sinir sistemleri kimyasal sinyaller aracılığı ile haberleşir Nöronlar, sinapsta postsinaptik nöronu etkileyen nörotransmiterler salgılar Endokrin bezler, özel hedef hücrelerde etkisini gösteren hormonları kan akımına salgılar Tablo.. Endokrin ve sinir sistemlerinin karşılaştırılması. Sinir Sistemi Endokrin Sistem Hücreler Nöronlar Bez epitel hücreleri Kimyasal sinyal Nörotransmiter Hormon Etki alanı Postsinaptik hücredeki reseptörler Hedef hücredeki reseptörler Etki hızı Saniyeler Saniyeler ile saatler arasında Etki süresi Uyarı devam etmezse çok kısa Salgı durduktan sonra kısa bir süre sonra durabilir veya 7 günlerce sürebilir
SİNİR SİSTEMİNİN ETKİSİ Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Sinir uyarısı Nöronlar sinir uyarılarını iletir Nörotransmiter sinapsa salgılanır Post-sinaptik hücre yanıtlar ENDOKRİN SİSTEMİN ETKİSİ Bez hücreleri hormonu kan akımına salgılar Kan akmı Hedef hücreler (hormon reseptörünü bulunduran hücreler) hormona yanıt verir Hormonlar diğer hücreleri etkilemez 8
HORMONLARIN İŞLEVLERİ 1. Aşağıdaki fonksiyonları düzenler: Vücut iç ortamının kimyasal içeriği ve hacmi Enerji dengesi ve metabolizma Düz ve kalp kaslarının kasılması Bezlerin salgı üretimi ve salgılaması Bazı bağışıklık sistemi aktiviteleri 2. Büyüme ve gelişmenin kontrolü 3. Üreme sisteminin çalışmasını düzenler 4. Sirkadyen ritmin korunmasını sağlar 10
HORMONLARIN SINIFLANDIRILMASI Hormonlar kimyasal olarak iki gruba ayrılır: 1.Steroid veya steroid benzeri hormonlar: Cinsiyet hormonları Adrenal korteks hormonları 2.Steroid olmayan hormonlar: Aminler Peptidler Glikoproteinler 12
Steroid olmayan hormonlar Çoğu amino asitlerden sentezlenir Suda çözünürler Salgılayıcı keseciklerde depolanırlar Büyük moleküler ağırlığa sahiptirler Hücre zarından geçemezler Almaçları hücre zarında bulunur
Steroid veya streroid benzeri hormonlar Kolesterolden sentezlenir Depolanmazlar Lipidde kolayca çözünürler Hücre zarından kolayca geçerler Küçük moleküler ağırlığa sahiptir Hücre zarından geçebilirler Almaçları sitoplazmada ve çekirdek zarında bulunur
ENDOKRİN SİSTEMİN KONTROLÜ Ön Arka Ön Arka Endokrin sistemin ana kontrol merkezi Hipotalamustur Sinir sistemi ve akn düzeyindeki değişim de endokrin sistemden hormon salgılanma düzeyini kontrol eder 16
Hormon Salgısının Kontrolü Hipotalamus, Sinir Sistemi ve Plazma (kan plazması) madde konsantrasyonunun hormon salgı düzeyine etkisi Hipotalamus Sinir Sistemi Anterior Ön hipofiz bezi Plazma madde düzeyinde değişim Periferal Çevre Endokrin bez Endokrin bez Endokrin bez Hedef hücreler Hedef hücreler Hedef hücreler Etki Etki Etki (a) (b) (c) 17
Hormon Salgısının Kontrolü engellenir Negatif geri bildirim, hormon salgı düzeyinin düzenlemesinde temel mekanizmadır. 18 uyarılır
GHRH BH salgılatan faktör SS Somatostatin Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Hipotalamus Hormonları PRF Prolaktinsalgılatan faktör PIH Prolaktinsalgısını İnhibe eden hormon TRH Tirotropinsalgılatan hormon CRH Kortikotropinsalgılatan hormon Ön Hipofiz Hormonları GnRH Gonadotropinsalgılatan hormon GH Büyüme hormonu PRL Prolaktin TSH Tiroid- Stimüle edici hormon ACTH Adrenokortikotropik hormon LH FSH Luteinleştirici Folikül hormon stimüle edici hormon Kemik Kas Yağ dokusu Meme bezi Tiroid Adrenal korteks Over Testis 19
HİPOFİZ BEZİ Beyin tabanında yerleşmiştir İki farklı bölümden oluşur: Ön hipofiz (adenohipofiz) Arka hipofiz (nörohipofiz) Ön Arka Ön Arka 20
Hipotalamusun Hipofiz Üzerindeki Etkisi Hipotalamustan salgılanan hormon salgılatan hormonlar ön hipofiz hücrelerini uyararak ön hipofiz hormonlarının salgılanmasını sağlar Hipotalamustan gönderilen sinir uyarıları, arka hipofizden hormon salgılanmasını sağlar Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Salgılatıcı hormonları salgılayan nöronlar Salgılatıcı hormonları salgılayan nöronlar Hipotalamus Ön hipofizin salgı hücreleri Kılcallar Kılcallar Ön hipofiz lobu Arka hipofiz lobu 21
Ön Hipofiz Hormonları Ön Arka 22
Ön Hipofiz Bezi Hormonları-1 HORMON Büyüme Hormonu (BH) Tiroid Stimüle Edici Hormon (TSH) ETKİSİ Karaciğer, kas, kemik, kıkırdak ve diğer dokuları uyararak ederek insülin benzeri büyüme faktörleri (IGF) ni sentezlemelerini ve salgılamalarını sağlar. IGF ler hücrelerin büyümesini, protein sentezini, doku onarımını, lipolizi ve kan glikoz düzeyinin artmasını sağlar. Tiroid bezinde, tiroid hormonlarının (T3 ve T4) üretilmesini ve salgılanmasını tetikler. Adrenokortikotropin Hormon (ACTH) Adrenal korteksten mineralokortikoid hormonların (özellikle kortizol) salgılanmasını tetikler.
Ön Hipofiz Bezi Hormonları-2 HORMON Folikül Stimüle Edici Hormon (FSH) Lüteinleştirici Hormon (LH) Prolaktin (PL) Melanosit Stimüle Edici Hormon (MSH) ETKİSİ Kadınlarda, dişi yumurta hücresinin gelişimini başlatır, overlerden östrojen hormonu salgılanmasını stimüle eder. Erkeklerde, testislerin sperm üretimini tetikler. Kadınlarda, östrojen ve progesteron hormonu salgılanmasını, ovulasyonu, korpus luteumun gelişimini tetikler. Erkeklerde, testislerde testosteron hormonu üretimini tetikler. Meme bezlerinden süt salgılanmasına katkıda bulunur. Beyin aktivitesini etkiler; Fazla miktarda üretildiğinde derinin renginin koyulaşmasına yol açar.
Arka Hipofiz Hormonları Yapısal olarak sinir lifleri ve nöroglia içerir Sinir lifleri hipotalamustan başlar İki hormon salgılar: Antidiüretik hormon (ADH) veya vazopresin Oksitosin Ön Arka 25
Arka Hipofiz Bezi Hormonları HORMON Antidiüretik Hormon (ADH) veya Vazopresin ETKİSİ İdrar üretimini azaltarak vücut sıvı miktarını korur Terleme yolu ile sıvı kaybını azaltır Damar daralması ile kan basıncını artırır Oksitosin Doğum sırasında uterus kaslarının kasılmasını sağlar Meme bezlerindeki hücrelerin kasılmasını tetikleyerek süt salgısını sağlar
BAŞLICA ENDOKRİN BEZLER 27
Tiroid Bezi Tiroid bezi iki lobdan oluşur, şekli kelebeğe benzer Larinksin hemen altında trakenin üst ön bölümünde yerleşmiştir Tiroid bezi 3 hormon üretir: T3 (tri-iyodotironin) T4 (tiroksin) Kalsitonin
Tiroid Bezi Hormonları HORMON Tiroksin (T4) Tri-iyodotronin (T3) Kalsitonin ETKİSİ Karbonhidratlardan enerji elde edilmesini artırır Protein sentezini artırır Büyümeyi hızlandırır Sinir sistemi aktivitesini artırır T4 hormonun etkileri ile aynı, ancak 5 kat daha fazla etkili Kan kalsiyum ve fosfat düzeylerini düşürür. Bu etkisini şu yollarla gerçekleştirir: 1. Kemiklerden kalsiyum ve fosfatın serbest bırakılmasını engeller 2. Kalsiyum ve fosfatın kemiklerde depolanmasını artırır 3. Böbreklerden kalsiyum atılımını artırır
Hipotalamus- Tiroid bezi kontrolleri Ön engeller uyarır uyarır Tetikleme Engellenme
Paratiroid Bezleri Paratiroid bezleri, tiroid bezinin arkasında yerleşmiştir Sarı-kahverengi renkte 4 adet paratiroid bezi bulunur Paratiroid bezleri 1 hormon üretir: Paratiroid hormonu veya parathormon (PTH) Paratiroid hormonu, kan kalsiyum düzeyinin yükselmesini sağlar
Paratiroid Hormonunun Fonksiyonları HORMON Paratiroid Hormonu (Parathormon) ETKİSİ Kan kalsiyum düzeylerini artırır. Bu etkisini şu yollarla gerçekleştirir: 1. Kemiklerden kalsiyumun serbest bırakılmasını tetikler 2. Böbreklerden kalsiyum atılımını azaltır 3. Böbreklerin D vitaminini aktifleştirmesini uyarır. Aktif D vitamini bağırsaklarda kalsiyum emiliminin artırır
Paratiroid Hormonunun İşlevleri Tetikleme Engellenme arkasında tetikler engeller emilimi
Adrenal Bezler Adrenal bezler, böbreklerin üzerinde yerleşmiş piramit şeklinde yapılardır
Adrenal Bezler Adrenal bezin iki farklı bölümünden (adrenal korteks ve adrenal medulla) hormon salgılanır Adrenal bezden salgılanan hormonlar Adrenal korteks hormonları Aldesteron Kortizol Androjen hormonlar Adrenal medulla hormonları Epinefrin Norepinefrin
HORMON Aldesteron Kortizol Androjen hormonlar Adrenal Korteks Hormonları ETKİSİ Mineralokortikoid olarak da bilinir, çünkü sodyum ve potasyum gibi minerallerin konsantrasyonunu düzenler. Böbreklerde sodyum tutulumunu ve potasyum atılımını artırır Glukokortikoid hormondur, 1.Çeşitli dokularda protein sentezini engelleyerek ederek kan amino asit konsantrasyonunu artırır 2.Adipoz dokudan yağ asitlerinin serbest bırakılmasını tetikler. Böylece yağ asitlerinin enerji kaynağı olarak kullanımını artırır ve glikozun enerji kaynağı olarak kullanımını azaltır 3.Karaciğer hücrelerinin, karbonhidrat dışındaki maddelerden glikoz sentezlemesini (glukoneojenez) tetikler. Böylece kan glikoz konsantrasyonunu artırır Erkek androjen hormonlarıdır Bu hormonlar gonadlardan cinsiyet hormonlarının salgılanmasını ve üreme organlarının erken dönemdeki gelişimlerini uyarırlar.
Adrenal Medulla Hormonlarının Etkileri Etkilenen yapı ya da işlev Kalp Kan damarları Epinefrin Kalp atım hızı artar Kasılma kuvveti artar İskelet kasının kan damarları genişler. Böylece uçlardaki direnç düşer Norepinefrin Kalp atım hızı artar Kasılma kuvveti artar İskelet kaslarına kan akımı artar, bu nedenle deri ve iç organlardaki damarlar daralır Kan basıncı bir miktar artar Damar daralmasından dolayı kan basıncında ciddi artış Hava yolları Gevşeme gerçekleşir Bir miktar gevşeme gerçekleşir Karaciğer Glikojenin glikoza parçalanmasını uyararak kan glikoz konsantrasyonunu artırır Metabolik hız Artar Artar Kan glikoz düzeyi üzerinde çok az etkilidir
Pankreas Bezi Pankreas, sol üst karın boşluğunda, midenin arkasında yer alan yaprak şeklinde bir bezdir. İki tip salgı bezine sahiptir: Ekzokrin ve Endokrin
Pankreas Bezi Endokrin bölümün islet hücrelerinden 3 hormon salgılanır: Glukagon Alfa hücrelerinden salgılanır İnsülin Beta hücrelerinden salgılanır Somatostatin Delta hücrelerinden salgılanır
Pankreas Hormonları ve İşlevleri HORMON Glukagon İnsülin İŞLEV Kan glikoz düzeyini artırır Karaciğerin glikojeni parçalamasını ve karbonhidrat dışı maddelerden glikoz sentezlemesini tetikler Yağların parçalanmasını tetikler Kan glikoz düzeyini azaltır Glikozdan glikojen sentezini hızlandırır Karbonhidrat dışı maddelerden glikoz sentezlemesini engeller Adipoz ve kas hücrelerinin zarlarından glikozun geçişini artırır. Amino asitlerin hücrelere taşınmasını artırır, protein ve yağ sentezini tetikler Somatostatin Karbonhidratların düzenlenmesine katkıda bulunur
Pineal Bez DİĞER ENDOKRİN ORGANLAR Melatonin salgılar Sirkadyan ritmi düzenler Timus Bezi Timosin hormonu salgılar Bazı lemfositlerin gelişimini destekler Bağışıklık sisteminde önemli rol oynar Üreme Organları Yumurtalık, östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar Testisler, testosteron hormonu salgılar Plasenta östrojen, progesteron ve gonadotropin hormonlarını salgılar Diğer Organlar: Sindirim bezleri, kalp ve böbrekler 42
Yumurtalık Hormonları ve İşlevleri HORMON Östrojen ve Progesteron Overler İŞLEVLERİ Kadın ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ve sürdürülmesi Foliküllerin olgunlaşması ve yumurtlama sürecinin düzenlenmesi Menstürasyon sürecinin düzenlenmesi Gebeliğin devamının sağlanması Meme bezlerinin süt salgılamaya hazırlanması
Testis Hormonları ve İşlevleri HORMON Testosteron FONKSİYONLARI Doğum öncesi testislerin gelişimini tetikler Sperm üretimini düzenler Erkek ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ve sürdürülmesi Testisler
Böbrek ve Hormonları HORMON İŞLEVLERİ Renin Aldesteron salgılanması ve damarların daralması yoluyla kan basıncını artıran süreçlerde rol alır Eritropoetin (EPO) Kırmızı kan hücresi üretimini artırır Kalsitriyol (D vitamininin aktif formudur) Diyetle alınan kalsiyum ve fosfor emilimini artırır
Endokrin Sistemde Yaşlanma Sürecinde Gerçekleşen Değişiklikler Endokrin bezlerin boyutu küçülür Büyüme hormonu düzeyleri düştüğünden kas kuvveti azalır Karaciğer ve kalpte yıkım hızı yavaşladığından ADH düzeyleri artar Kalsitonin düzeyleri düşer; osteoporoz riskini artırır PTH düzeylerindeki değişiklik osteoporoz riskini artırır İnsülin direnci gelişebilir Melatonin salgısı biyolojik saati etkiler Timosin üretimi düşerek enfeksiyon riskini artırır 46