Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 14, Sayı: 2, Sayfa: 167-173, ELAZIĞ-2004 FIRAT ÜNİVERSİTESİ TEKNİK EĞİTİM FAKÜLTESİ ATÖLYELERİNİN ERGONOMİK ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ The Scrutiny of the Ergonomic Qualities of the work-shoops at the Faculty of Technical Education in the Firat University U. Teoman AKSOY Ömer KELEŞOĞLU Fırat Üniv., Teknik Eğitim Fakültesi, Yapı Eğitimi Bölümü, Elazığ. taksoy@firat.edu.tr Fırat Üniv., Teknik Eğitim Fakültesi, Yapı Eğitimi Bölümü, Elazığ Özet Bilim ve teknolojinin hızla gelişmesi, Teknik Eğitim Fakültesi atölyelerinde kompleks makinelerin tasarımını ve bunların ayrıntılı işlerde kullanılması yanında, öğrencilerin, çalışma şekli ve şartlarının daha hassas bir şekilde incelenmesini zorunlu kılmıştır. Bu nedenle öğrencilerin çalışma ortamına etkili bir uyum sağlamasına yönelik çalışmalar önem kazanmıştır. Bu çalışmada teknik eğitim fakültesi atölyelerinde öğrencilere uygun bir çalışma ortamının sağlanması amacıyla, yapı, makine ve metal eğitimi atölyelerinin sistematik bilgilere ve bilimsel metotlara dayanılarak ergonomik özellikleri tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ergonomi, Mesleki Eğitim, Teknik Öğretmen Abstract The fast development in science and technology has created an impact on the Faculties of Technical Education for designing of complex machines and for the use of them in the detailed works, and at the same time the keen scrutining of working conditious and styles of the students. Therefore, the studies about the orientation of the students to the working environment has gained importance. In this study, the ergonomic qualities of work-shops in the consruct, machine and metal education has been argued depending on systematic information and scientific methods, for the aim of proceeding appropriate working conditions for students. Key words: Ergonomy, Vocational education, Technical teacher
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2004 14 (2) 1. GİRİŞ Teknik eğitim fakülteleri lisans düzeyinde öğrenim veren ve öncelikle mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarına teknik öğretmen yetiştiren kurumlardır. Bunun yanında mezunlar, kamusal ve özel kurumlarda teknik eleman olarak istihdam edilebilmektedir. Bu fakültelerde, çeşitli meslek alanlarında teori ve uygulama dersleri yapılmaktadır. Teorik derslerde alınan bilgilerin uygulamaları atölyelerde yapılmaktadır. Dolayısıyla atölyelerin, çalışma ortamı açısından günümüz şartlarına uygun olarak tasarlanması zorunlu olmaktadır. Atölye çalışma hayatında duyulan bu ihtiyaçlar ergonomi bilimini ön plana çıkarmıştır. Ergonomi, iş-insan ilişkilerinden doğan problemlere uygulanabilen bir teknoloji olarak kabul edilmekte bu nedenle, çalışan insana yönelik etüt ve çalışmalar şeklinde tanımlanmaktadır (Işıl, 1991: Çağlayan, 1992 ). Şimşek (1991), okul binalarının eğitimde kalite düşüşüne neden olmayacak fakat hizmetin yaygınlaştırılmasına katkı sağlayacak şekilde kullanılmasının eğitim teknolojisinin temel uğraş alanlarından biri olarak söz etmektedir. Alkan (1983), okulların sahip olduğu bina ve donanımların yoğun ve sürekli bir biçimde kullanılması gerektiğinin önemini vurgulamıştır. Gök ve Gürol (2002), zaman ve ergonomik açıdan örgün eğitimin başladığı ilk basamak olan ilköğretim okul binalarının kullanım durumunu incelemiştir. Bu çalışmada da; örgün eğitimin son basamağı olan üniversite eğitimi içerisindeki, F.Ü. Teknik Eğitim Fakültesi atölyelerinin ergonomik özellikleri incelenmiştir. Öğrenim amaçlı bir atölyede araç ve gereçler ile öğrenciler arasındaki uyum açısından atölyenin fiziksel faktörlerinin ergonomik özellikleri oldukça önemlidir. Bu fiziksel faktörler; aydınlatma, gürültü düzeyi, havalandırma, ısı ortamı ve makine teçhizatlarının yerleşimidir. Atölyelerin ergonomik özellikleri bu fiziksel faktörler göz önün de tutularak değerlendirilmiştir. Çalışmada incelenen, Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi nin makine, metal ve yapı eğitimi bölümlerine ait atölye binaları, tip proje olarak inşa edilmiş ve benzer çalışma şartlarına sahip olduğu gözlenmiştir. 2. ATÖLYE ÇALIŞMA ORTAMININ ERGONOMİK İNCELENMESİ 2.1. Atölye Ortamının Aydınlanma Düzeyi Atölye çalışmaları genellikle milimetrik ölçümlerin kullanımını gerektirir. Teknik elemanlar ve öğrenciler yoğun bir şekilde ölçümünü yaptıkları malzemeyi makine tezgâhlarında işlerken; göz sürekli olarak tezgâh ile işlenecek malzeme arasında gel-git 168
Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi yapmaktadır. Bu nedenle, öğrenci işlediği malzemeyi görebildiği rahatlıkta makine tezgâhını da takip etmelidir. Dolayısıyla çalışma ortamı uygun bir şekilde aydınlatılmalıdır. Aksi takdirde yetersiz ve fazla aydınlatma öğrencinin görme fonksiyonunu etkiler. Uygun bir göz konfor ortamının sağlanması için atölye çalışma ortamındaki ışık şiddetinin 400-600 lux arasında ve homojen bir yayılma göstermesi önerilmektedir (Erkan, 1995). Araştırmanın yapıldığı teknik eğitim fakültesi atölyelerinde, her ders ortamında 30 kişi olmak üzere I. ve II. eğitimde toplam 60 öğrenci ders görmektedir. Atölye alanı 354 m 2 ve yüksekliği 5 m dir. Makine ve yapı atölyeleri güney-kuzey, metal atöltesi ise doğu-batı cephesinden ve cephe yüzey alanının 1/3 oranında pencere alanı ile doğal ışık almaktadır. Atölyenin aydınlatılması, I. eğitimde doğal ışık, II. eğitimde elektrik ile olmaktadır. I. eğitimde atölyelerin aydınlatılması için, doğal ışık yeterlidir. II. eğitimde yapılan aydınlatma ölçümü sırasında, 6 adet flüoresan lamba halindeki 60 ışık kaynağının tamamı açık durumda iken, ışık dağılımının homojen olduğu gözlenmiştir. Elde edilen ölçüm değerleri ile standardın önerdiği değerler Tablo1 de gösterilmiştir. Tablo 1 de görüldüğü gibi, atölye aydınlatma düzeyi, kaba ve vasat incelikteki işler için uygunken ince işler için uygun değildir. Tablo 1. Normal Görme İçin ve Önerilen Aydınlatma Düzeyleri İşlemler Lux Lumens/ft 2 Kaba işler 200 18.6 Vasat İncelikte İşler 400 37.2 İnce İşler 600 55.8 Bu Çalışmada 389 36.2 Kaynak: Erkan, 1995, s. 133 2.2. Atölye Ortamının Gürültü Düzeyi Atölye ortamında gürültü kaynağını makinalardan gelen çeşitli sesler oluşturmaktadır. Gürültüye bağlı etkiler, yüksek düzeyde gürültülü iş ortamlarında görülmektedir. Gürültüye bağlı işitme kayıpları, ortam gürültüsü 90 db olan işyerlerinde görülmüştür (Erkan, 1995). Makinelar çalışır halde iken yapılan ölçümler sonucu atölye ortamındaki gürültü şiddeti 120-130 db olarak ölçülmüştür. Gürültü şiddetinin oldukça yüksek düzeyde olması öğrencilerin dikkat ve verimliliğini etkilemektedir. Dolaysıyla atölyede ölçülen 120-130 db gürültü düzeyi yüksektir. Atölye ortamında yüksek konuşulan sesleri duymak ve söylenenleri anlamak imkansızdır. Bu durum, öğrencilerin derse yoğunlaşmasını engellemekte ve yoğun dikkat gerektiren işlerde dikkatin dağılmasına dolayısıyla, öğrenci eğitiminde eksikliklere neden olmaktadır. 169
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2004 14 (2) 2.3. Atölye Ortamında Havalandırma Atölye çalışma ortamında ideal hava akımı 150 mm/sn civarında olmalıdır. Hava hareketi 510 mm/sn üzerine çıktığında çalışma ortamı esintili kabul edilir. 100 mm/sn altında hava değişimi olan yerlerde ise hava hareketliliğinin rahatlılığı kalmaz ve bu ölçüde hava akımı olan işyerleri havasız etkisi yapar (Erkan, 1995). Atölyelere de mekanik havalandırma sistemi bulunmamaktadır. Sıcak havalarda yeterli derecedeki pencere alanı ile doğal havalandırma yapılmaktadır. Ancak soğuk havalarda uygun havalandırma yapılamamaktadır. Atölyeler, tavan yüksekliği, pencere alanı ve kişi başına düşen devinim hacimleri açısından yeterli olmasına rağmen, mekanik havalandırma sistemi olmamasından dolayı özellikle soğuk havalarda ergonomik değildir. 2.4. Çalışma Makinalarının Yerleşimi Atölye düzenlemesine ilk olarak, görüş şartları ve gözün iş karşısındaki bakış acısı belirlenmelidir. İkinci olarak çeşitli eklemlerin boyları ve birbirine destek olacak şekilde en uygun duruş şekli düzenlenmelidir. Daha sonra öğrencinin rahat çalışmasını sağlamak için oturum yeri, iş tezgâhı ve kumanda aletlerinin yerleri gibi maddi araçların şekil ve yerleri belirlenmelidir (Işıl, 1991). Atölye boyutları, öğrencinin normal çalışma düzeyini, sandalye, tezgâh veya masa ebat ve adedini, alet ve malzemelerin yerleşimini belirlemede önemlidir. Atölye yüksekliği 4.50 m den yüksek olmalı ve öğrenci başına düşen çalışma alanı 6m 2 den az olmamalıdır. Atölye çalışma sistemi açısından makine ve aletlerin yerleşiminde mutlaka çalışma sırası takip edilmelidir (Neufert, 1983). Atölye uygulamalarında öğrenci, malzeme ve çalışma tezgâhlarının bulunduğu çalışma yerleşim biçimi geleneksel atölye anlayışına uygun olarak düzenlenmiştir. Ancak makine eğitimi bölümüne ait atölyedeki bazı makine tezgâhlarının birbirine çok yakın olması nedeniyle, çalışma alanı bakımından uygun olarak yerleştirilmemiştir. Çalışma tezgâhlarının ve makinelerin uygun biçimde yerleştirilmesi öğrencilerin eğitimini kolaylaştırmaktadır. Atölyeler taban alanı, tavan yüksekliği ve öğrenci başına düşen çalışma alanı açısından yeterlidir. Ayrıca atölyelerde depolar ve öğrencilerin hazırlık bölümleri de bulunmaktadır. Bu bölümler, çalışma ortamındaki sirkülasyona uygun olarak düzenlenmiştir. Atölyelerin yerleşme düzenine ait planlar Şekil 1, 2 ve 3 de gösterilmiştir. 170
Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Şekil 1. T.E.F. Yapı Eğitimi Bölümü Atölye Planı Şekil 2. T.E.F. Makine Eğitimi Bölümü Atölye Planı Teknik Eğitim Fakültesi 171
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2004 14 (2) Şekil 3. T.E.F. Metal Eğitimi Bölümü Atölye Planı 3. SONUÇLAR ve ÖNERİLER F.Ü. Teknik Eğitim Fakültesi atölyelerinin ergonomik açıdan incelendiği bu çalışmadan elde edilen sonuçlar aşağıda verilmiştir: Atölye ortamının aydınlatma düzeyi kaba ve vasat incelikteki işler için uygundur. Fakat ince işler için uygun olmadığı tespit edilmiştir. Atölyelerdeki mevcut 389 Lux olan aydınlatma düzeyinin 600 Lux e çıkarılması gerekmektedir. Atölye ortamında yapılan gürültü ölçümlerinin sonuçları yüksektir. Bunun için gürültü yapan makine ve sistemlerin susturucu yaklaşımı, bakım ve yağlama hizmetlerinin düzenli yapılması, titreşim ve dolaylı olarak ses yapan makinaların özel ve ses emici döşeme üzerine montajı ve gürültü yapan parçaların ses kesiciler ile örtülmesi gibi önlemler alınmalıdır. Alınan bu önlemler altında gürültü düzeyi 100dB in altına inmez ise, öğrencilere kişisel koruyucu olarak kulak tıkaçları verilmelidir. Atölyelerin özellikle soğuk havalarda havalandırılmasının yetersiz olduğu tespit edilmiştir. Bunun için atölyelere 150 mm/sn lik hava akımı sağlayacak şekilde pencere vantilatörleri yerleştirilmelidir. Atölyeler, çalışma ortamının sirkülasyonu açısından, makine eğitimi bölümü hariç uygun olarak düzenlenmiştir. Makine eğitimi bölümü atölyesine ait tezgâhların, çalışma alanları dikkate alınarak yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Atölyelerin, çalışma alanları ve hacmi yeterlidir. 172
KAYNAKLAR Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Alkan, C. (1983), Eğitimde Ergonomi. Ankara: A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt: 16, sayı: 1. Çağlayan, Y., Kılınç, A. (1992), İş Güvenliği. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Erkan, N. (1995), Ergonomi Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik İçin İnsan Faktörü Mühendisliği. Ankara: Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları: 373 Gök, H., Gürol, M. (2002), Zaman ve Ergonomik Açıdan İlköğretim Okul Binalarının Kullanım Durumu. Elazığ: F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 12, sayı: 2. Işıl, B. (1991), Ergonomi. İzmit:Yıldız Üniversitesi Yayınları Sayı: 228. Neufert, E. (Çeviri: Erkan, A.). (1983), Yapı Taasarımı Temel Bilgiler. Ankara: Güven Yayıncılık San. Ve Tic. A.Ş. Şimşek, N. (1991), Ortaöğretimde Okul Binalarının Kullanım Etkinliği. Ankara: A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. 173
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2004 14 (2) 174