ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Aysun AKSU ERDEK KÖRFEZİ (GB MARMARA DENİZİ) GÜNCEL SEDİMANLARINDA BULUNAN BENTİK FORAMİNİFERLERİN TAKSONOMİK İNCELEMESİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ERDEK KÖRFEZİ (GB MARMARA DENİZİ) GÜNCEL SEDİMANLARINDA BULUNAN BENTİK FORAMİNİFERLERİN TAKSONOMİK İNCELEMESİ Aysun AKSU YÜKSEK LİSANS TEZİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu tez 06/05/2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza İmza İmza Prof.Dr. Niyazi AVŞAR Prof.Dr. Atike NAZİK Prof.Dr Cengiz DARICI DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Jeoloji mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof.Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: MMF-2004-YL-18 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ERDEK KÖRFEZİ (GB MARMARA DENİZİ) GÜNCEL SEDİMANLARINDA BULUNAN BENTİK FORAMİNİFERLERİN TAKSONOMİK İNCELEMESİ Aysun AKSU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman Jüri : Prof. Dr. Niyazi AVŞAR Yıl: 2005, Sayfa 96 : Prof. Dr. Niyazi AVŞAR Prof. Dr. Atike NAZİK Prof. Dr. Cengiz DARICI Yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışmada güneybatısı Marmara Denizi bulunan Erdek Körfezi deniz dibi güncel (Holosen) sedimanlarında bulunan bentik foraminiferlerin taksonomik incelenmesi yapılmıştır. Proje kapsamında alınan örneklerden on beş tanesi bentik foraminifer içeriği ve sedimantolojik olarak incelenmiştir. Bentik foraminifer içeriği için laboratuvarda 5 gram kuru sedimen numunesi alınarak 63 µm elekte elenmiş ve her örnekte bulunan bentik formlar alındıktan sonra bütün taksonomik tanımlamalar bunlar üzerinde yapılmıştır. İnceleme alanında toplam 24 familyaya ait 46 cins ve 74 foraminifer türü tanımlanmıştır. Tanımlanan foraminiferlerden aglutinant kavkılı olanlar dominant sayıya erişemezken, kalker kavkılılardan, 5 foraminifer topluluğu tespit edilmiştir. Bunlar sırasıyla, Ammonia compacta Hofker, Cassidulina carinata Silvestri, Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Discorbinella bertheloti (d'orbigny), Elphidium crispum (Linné) dir. Bölgede fauna orta derecede bir farklılık ve çeşitlilik sergilemesine karşın, homojen bir dağılım gösterememektedir. Son olarak istatistiksel analiz için ana foraminiferal parametreler kullanılarak, tür zenginliği (d ), Shannon- Wiener farklılığı (H ) ve Evenness (J ) değerleri hesaplanmıştır. Ayrıca SPSS programları kullanılarak Q mode küme analizi yapılmış ve istasyonlara göre dendrogramı çizilmiştir. Anahtar Kelimeler: Erdek, Marmara, Bentik, Foraminifer, Holosen I
ABSTRACT POSTGRADUATION THESIS THE TAXONOMIC INVESTIGATION OF RECENT BENTHIC FORAMINIFERA OF HOLOCENE SEDIMENTS IN ERDEK BAY (SW MARMARA SEA) Aysun AKSU ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCES GEOLOGY ENGINEERING BRANCH Supervisor Jury : Prof. Dr. Niyazi AVŞAR Year: 2005, Page 96 : Prof. Dr. Niyazi AVŞAR Prof. Dr. Atike NAZİK Prof. Dr. Cengiz DARICI In this study, which has been prepared as a postgraduate thesis, the taxonomical investigation of the benthic foraminifera of Holocene sediments on the sea-bottom in Erdek Bay in the southwest of Marmara Sea has been carried out. 15 of the samples taken within this project have been studied in terms of benthic foraminiferal contents and sedimentologically. For the benthic foraminiferal contents, 5 g of dry sediment sample was taken and sieved in a 63 µm sieve in the laboratory and after benthic forms in every sample were picked out, all taxonomical identifications were made on these forams. In the study area, 46 genera belonging to a total of 24 families and 74 foraminiferal species were identified. Though agglutinated foraminifera were not dominant, 5 foraminiferal assemblage were identified from calcareous forms. These are respectively; Ammonia compacta Hofker, Cassidulina carinata Silvestri, Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Discorbinella bertheloti (d'orbigny) and Elphidium crispum (Linné). Although the fauna exhibits moderate diversity and richness, it indicates a homogenous distribution. Finally, for statistic analysis has been used the main foraminiferal parameters and the species richness (d ), Shannon- Wiener diversity (H ) and evenness (J ) have been canculated. In addition, Q-mode classter analyses was applied using SPSS method and its distribution dendrogram was prepared. The Key Words : Erdek, Marmara, Benthic, Foraminifer, Holocene II
TEŞEKKÜR Çukurova Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalın da yapmış olduğum yüksek lisans tez çalışmasının her aşamasında beni yönlendiren ve desteğini eksik etmeyen danışman hocam sayın Prof. Dr. Niyazi AVŞAR a teşekkür ederim. Lisans ve yüksek lisans eğitimim boyunca bizleri yönlendiren başta Çukurova Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölüm Başkanı Prof. Dr. Fikret İŞLER olmak üzere bütün değerli hocalarıma teşekkür ederim. Tez çalışmalarım sırasında her konuda yardımcı ve destek olan sevgili arkadaşlarım Pınar KILIÇ, Orkun ÖZKALE, Ali ÖZVAN ve Esin ÜNAL a, sayın Abdullah Öner e (TPAO) SEM fotoğraf çekimleri sırasındaki yardımlarından dolayı, ayrıca her konuda hayatımın her döneminde desteklerini üzerimden eksik etmeyen sevgili aileme teşekkür ederim. III
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ŞEKİL LİSTESİ.. VI ÇİZELGELER İSTESİ...VII LEVHA LİSTESİ...VIII 1.GİRİŞ...1 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR...3 3. MATERYAL VE METOD...6 3.1. Materyal...6 3.2. Metod...6 3.2.1.Literatür Taraması...7 3.2.2.Laboratuar Çalışmaları...7 3.2.2.1.Yıkama Örnekleri...7 3.2.2.2.Örneklerin Mikroskopta İncelenmesi...7 3.2.3. Büro Çalışmaları...8 4. ARAŞTIRMA BULGULARI...9 4.1. Genel Jeoloji...9 4.2. Erdek Körfezi Fasiyes Özellikleri..........10 4.2.1.Radyolitli- Kumlu ve İri Çakıllı Fasiyes...11 4.2.2.Merlli-Kumlu ve İri Çakıllı Fasiyes...12 4.2.3.Kavkılı- Kumlu Fasiyes......12 4.3.Parçacık Boyu...... 12 4.4.Sediment Mineralojisi........ 13 4.5.Foraminiferlerin Kompozisyonu ve Taksonomik Yapısı...15 4.6.Sistematik ve Otoekoloji.......29 5. SONUÇLAR...72 IV
KAYNAKLAR...73 ÖZGEÇMİŞ...82 EKLER...83 İNDEKS...94 V
ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Şekil 1.1. İnceleme Alanı ve Örnekleme İstasyonlarını Gösteren Harita....2 Şekil 4.1. Erdek Körfezi Jeoloji Haritası... 11 Şekil 4.2. Topluluk 1 in Foraminifer İçeriği ve Dağılımı... 18 Şekil 4.3. Topluluk 2 in Foraminifer İçeriği ve Dağılımı... 19 Şekil 4.4. Topluluk 3 in Foraminifer İçeriği ve Dağılımı... 20 Şekil 4.5. Topluluk 4 in Foraminifer İçeriği ve Dağılımı... 21 Şekil 4.6. Topluluk 5 in Foraminifer İçeriği ve Dağılımı... 22 Şekil 4.7. 15 örneğin SPSS programı kullanılarak hazırlanan Q-mode kluster analizi dendrogramı.25 VI
ÇİZELGE LİSTESİ Sayfa No Çizelge 4.1. Erdek Körfezi ndeki sedimanlarda tane boyu dağılımı, CaCO 3 % si, derinlik ve numune alınan istasyonlar...13 Çizelge 4.2. Erdek Körfezi ndeki yüzey çökelleri birincil mineralleri ve minerallerin birbirlerine oranları ile parçacık boyutlarının karşılaştırılması...15 Çizelge 4.3. Erdek Körfezi'ndeki bentik foraminifer cins ve türlerinin istasyonlara göre dağılımı...16 Çizelge 4.4. Erdek Körfezi kıta sahanlığında yer alan istasyonlardaki seçilmiş foraminifer parametreleri........24 VII
LEVHA LİSTESİ Sayfa No Levha 1... 85 Levha 2... 87 Levha 3... 89 Levha 4... 91 Levha 5... 93 VIII
1. GİRİŞ Aysun AKSU 1. GİRİŞ Marmara Denizi nin güneybatısında bulunan Erdek Körfezi, Kapıdağ Yarımadası ve Marmara kıyıları arasındadır. Erdek Körfezi, kuzeydoğusunda Kapıdağ Yarımadası, kuzeybatısında Paşalimanı Adası ve Türkeli Adaları ile sınırlıdır. Güneyde Balıkesir ili kıyıları boyunca batıda İnce Burun a kadar uzanmaktadır.(şekil 1.1. ) Körfez erozyon sonucu karasal kökenli materyaller almaktadır. Bununla beraber çalışma alanı etkin tektonik bölgeler üzerinde bulunması nedeniyle de, körfeze hidrotermal girdi olasılıkları da bulunmaktadır. Hem sığ hem de derin su morfolojisine sahip Marmara Denizi su kütlelerinin farklı yöndeki hareketlerine maruz kalmıştır. Marmara Denizi nin güneybatısında kalan Erdek Körfezi de bu hareketlenmelerden etkilenmektedir. Bu sebeplerdendir ki çökellerde bulunan foraminiferler fazlasıyla farklılık göstermektedir. Erdek Körfezi ve çevresi, Akdeniz ve Karadeniz iklimleri arasında geçit bölgesi olmuştur. Ancak güneyde Balıkesir kıyılarına ilerledikçe karasal iklime geçiş göstermekte olup yıllık ortalama sıcaklık 14,6 C civarındadır. Körfeze iki akarsu bağıntısı bulunmaktadır. Bunlar Biga ve Gönen çaylarıdır. Yüksek Lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışmanın amacı; Erdek Körfezi (GB Marmara Denizi) güncel sedimanlarında bulunan bentik foraminiferlerin taksonomik incelenmesini yaparak, otoekolojik dağılımlarını incelemektir. 1
1. GİRİŞ Aysun AKSU Şekil 1.1. İnceleme Alanı Yerbulduru Haritası ve Örnekleme İstasyon Numaraları 2
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aysun AKSU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Önceki çalışmalar incelendiğinde, bölgede farklı araştırmacılar tarafından yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Hızalan ve ark. (1974), Güney Marmara Bölgesi nde kalker kayaçları ve Neojen tortulları üzerinde oluşmuş toprakların morfolojisi ve genesisleri konulu bir çalışma yapmışlardır. Araştırma sonucunda, bölgede topoğrafya ve litoloji yaşının, toprak çeşitleri üzerinde önemli etkileri olduğu saptamışlardır. Artüz ve ark. (1986), Marmara Denizi nin hidrografisi ve su kirlenmesi açısından incelemiştir. Araştırma sonucunda Marmara Denizi in kirlenme açısından limitte olduğu ve kısıtlı alış verişine sahip ve stres altında olduğu belirtmişlerdir. Ergin ve ark., (1993), Marmara denizi yüzey çökellerinde organik karbon dağılımını ve bunu kontrol eden komşu denizlerden gelen su akımlarını incelemişlerdir. Araştırma sonunda, Karadeniz den gelen varsıl-organik su akımları ile Ege ve Akdeniz den gelen yoksul-organik su akımlarının ve güney sahillerindeki çayların, Marmara Denizinde organik madde üretimi ve birikimine büyük ölçüde etkili olduğu belirtilmiştir; ayrıca araştırmada çökellerin karbon değerlerindeki artışın, çökel tane boyu ve karbonat içeriği ile ilişkisi ortaya koymuşlardır. Avşar ve Meriç (1996), İskenderun Körfezi nde bentik foraminifer dağılımını incelemiş, 36 familyaya ait 126 tür tanımlanmıştır. Bölgede 13 adet güncel foraminifer topluluğu tanımlamışlardır. Avşar (1997), Doğu Akdeniz kıyı bölgesinde 41 cinse ait 61 bentik foraminifer türü tayin edilmiştir. Ayrıca bölgede sığ su karakteristiği olan kalker kavkılı 4 foraminifer topluluğu saptanmışlardır. Meriç ve Avşar (1997), İstanbul ve yakın çevresinde yapılan çalışmada, Geç Kuvaterner (Holosen) dönemine ait sedimanlardan 62 cins ve 135 bentik foraminifer türü tayin etmişlerdir. Ergin ve ark. (1997a), Çanakkale Boğazı bölgesinde, çökellerde genellikle yüksek miktarda karbonat (>%30) saptamış ve mikroskobik incelemeler sonucunda bu yüksek karbonatlı çökellerin bentik organizmalardan kaynaklandığını belirlemişlerdir. Faunaca zengin bu çalışma alanında Karadeniz, Akdeniz ve Atlantik 3
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aysun AKSU Okyanusu etkileri görülmüş olup en çok Karadeniz mollusk faunasına rastlanmıştır. Araştırma ayrıca, çökellerde bazı tatlı su türlerine rastlanması sonucu çalışma alanının tatlı su almış olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Albani ve ark. (1998), Venedik Körfezi ndeki çökel dağılımının öncelikle kıyılardaki taşınmadan kaynaklandığını ve foraminifera topluluklarının ise denizel ve gölsel su kitlelerinin karşılıklı etkileşimlerince kontrol edildiği saptanmışlardır. Araştırmada ayrıca, su kirliliğine yol açan endüstriyel atıkların bentik foraminifera topluluğunun dağılımına herhangi bir etkisinin olmadığını ileri sürmüşlerdir. Ergin ve ark. (1998a), İskenderun Körfezi nde çökel dağılımını incelemişler ve %30 dan fazla biyojenik karbonat içeren çökellerin çeşitli bentik organizma kalıntılarından oluştuklarını saptamışlar ve deniz altında bentik organizmaların yaygın olduğu bir kuşak belirlemişlerdir. Araştırmada, körfeze doğru olan açık deniz akımlarının, az miktardaki karasal çökelmenin, deniz derinliğinin ve sahil şeridinin arasındaki yüksek topografik rölyefin, deniz altındaki bu bentojenik bölgenin oluşumunda etkili olduğu belirlenmiştir. Araştırmada, ayrıca körfezin doğu ve güneydoğusunda, antropojenik ve akarsuların getirdiği karasal girdilerden etkilenen iki ayrı bentik organizma kuşağı belirlemişlerdir. Aykurt (1999), Marmara Denizi kıta sahanlıklar dip çökellerinin çevredeki pedolojik ve jeolojik oluşuklarla ilişkilerini incelemiş olup; araştırmanın sonucunda akarsu çökellerindeki, Corg değerlerindeki artışın Marmara da geniş yer tutan Mollisollerden; feldispatların en fazla bazik ve volkaniklerden daha sonra çökel ve metamorfik kayaçlardan ve bunların üzerinde yer alan topraklardan; kaolinitin Biga Çayının asit ve orta intrusiflerden taşıyabileceği malzemelerden ve yüksek kristal değerlerine sahip smektitlerin ise çökel ve volkanik kayaçlar üzerindeki Vertisoller ve Inceptisollerin erozyonundan etkilenebileceği belirlemişlerdir. Meriç ve Avşar (2000), Deniz diplerindeki aktif olan sıcak su kaynakları çevresinde gözlenen zengin foraminifer topluluğu üzerinde yürüttükleri çalışmalarda, bölgede Holosen döneminde oluşan genç fayların varlığını ortaya konulmaktadır. Ilıca Körfezi ndeki sıcak su kaynağı çevresinde yapılan çalışmalar sonucunda bu tip fayların olabileceğini ortaya konmaya çalışmışlardır. 4
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aysun AKSU Avşar ve Meriç (2001), Çeşme-Ilıca Koyu (İzmir) termal bölgesi güncel bentik foraminiferleri incelemiş, 12 familyaya ait 40 adet kalker kavkılı foraminifer türü tayin etmişlerdir. Ayrıca Ege Denizi koşullarında yaşamını sürdüremeyen, ancak termal ortamın oluşturduğu alanda bol miktarda bulunan bazı bentik foraminiferler hakkında bilgi vermişlerdir. Nazik (2001), Türkiye nin kuzey batısında, güney Marmara Denizi kıta sahanlığındaki deniz dibi ostrakodlarını ve bunların Ege Denizi ve Akdeniz deki diğer çalışmalarla karşılaştırılması konulu çalışmasında; alınan 23 örnek içerisinde 32 cins ve 46 tür tayin etmişlerdir. Meriç ve Avşar (2001), Gökçeada (Kuzey Ege Denizi) civarından alınan 34 yüzey örneğinden 30 familyaya ait 104 bentik foraminifer türü tanımlanmış ve bunların ada etrafındaki bölgesel değişimleri incelemişlerdir. Avşar (2002), Gökçeada, Bozcaada ve Çanakkale üçgeni kıta sahanlığı (KD Ege Denizi) bentik foraminifer dağılımı ve taksonomisi incelenmiş, 31 adet sediman örneğinden 43 familyaya ait 160 tür tayin edilmiştir. Tanımlanan foraminiferlerden aglutinant kavkılı olanları baskın sayıya erişemezken, kalker kavkılı olanlardan 8 türün egemen tür olduğu saptamışlardır. Meriç, Avşar ve Bergin (2004), Doğu Ege Denizi(Türkiye) nin bentik foraminiferlerinin sistematiği ve otoekolojisi. Araştırmacılar bu çalışmada Doğu Ege nin değişik bölgelerinden alınan örneklerden 61 familyaya ait 125 cins ve 243 tür tayin etmişlerdir. 5
3.MATERYAL VE METOD Aysun AKSU 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal İnceleme alanı olan Marmara Denizi nin güneybatısındaki Erdek Körfezi, Balıkesir in kuzey kıyıları ile sınırı bulunmaktadır. Bu çalışma için; Güney Marmara Şelfindeki Erdek Körfezi nden alınan 15 adet numune seçilmiştir. Erdek Körfezi ndeki 15 ayrı istasyondan alınan numunelerin derinlikleri 28 ile 57 m arasında değişmektedir. Proje kapsamında alınan örneklerden on beş tanesi bentik foraminifer içeriği ve sedimantolojik olarak incelenmiştir. Bentik foraminifer içeriği için laboratuarda 5 gram kuru sediman numunesi alınarak yıkandıktan sonra 63 µm elekte elenmiş ve her örneğin içerdiği foraminiferler seçildikten sonra bütün taksonomik tanımlamalar bunlar üzerinde yapılmıştır. Daha sonra tanımlanan bu foraminiferler değişik istatistiksel çalışmalara tabi tutulmuştur. 3.2. Metod 2002-2005 yılları arasında sürdürülen bu çalışma; literatür taraması, laboratuar çalışmaları ve büro çalışmaları şeklinde üç bölümde yürütülmüştür. Kuzey Marmara Denizi kıta sahanlığı üzerinde yer alan bölgeden 1995-96 yıllarında Arar ve Çubuklu Araştırma gemileri ile 167 istasyondan Van Veen Grab tipi bir kepçe ile deniz dibinden (su derinliğinin 13-482 m arasında değiştiği bölgelerden) sediman örnekleri almıştır. Bu çalışma için; alınan bu 167 numuneden, Güney Marmara Şelfindeki Erdek Körfezi nden alınan 15 adet numune seçilmiştir. 3.2.1. Literatür Taraması İnceleme alanı ile ilgili literatür taramasında, Çukurova Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Türkiye Petrolleri 6
3.MATERYAL VE METOD Aysun AKSU Anonim Ortaklığı ve Maden Tetkik Arama kurumlarının kütüphane ve arşivlerinden yararlanılmıştır. 3.2.2. Laboratuar Çalışmaları Laboratuar çalışmasını, örneklerin yıkanması, yıkanan örneklerin ayıklanması ile bunların içindeki bentik foraminiferlerin binoküler mikroskop altında ayırtlanması, sınıflandırması, dağılımlarının yapılması ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) laboratuarlarında SEM (Scanning Electron Microscope) da fotoğrafların çekilmesi aşamaları oluşturmuştur. 3.2.2.1. Yıkama Örnekleri Yıkama örneklerinde izlenen yol şu şekildedir. Örnekler 5 gr lık numuneler halinde beher içerisine konur. Beher içerisine konulan numuneler üzeri kapanacak şekilde saf su ile doldurulur ve bir gün bekletilir. Saf su ile yıkanan ve bir gün süre ile bekletilen bu örnekler, sürenin sonunda örnek 63 µm luk elek içerisinde su ile içerisindeki çamur akana ve içerisindeki ince malzeme tamamen temizlenene kadar yıkanır. Yıkanan numuneler tekrar bir kün kurumaya bırakılır. Kuruyan numuneler binoküler mikroskop altında incelenerek, bentik foraminiferler ayırtlanır. 3.2.2.2. Örneklerin Mikroskopta İncelenmesi Ayıklama tablasına dökülen örnekler mikroskopta 0 numaralı fırça veya tutucu bir iğne ile tabladan alınıp istasyonlara göre toplama kaplarında biriktirilmiştir. Daha sonra toplama kaplarında biriktirilen foraminiferlerin tanımlamaları binoküler mikroskop altında yapılmış ve tanımlanan foraminiferlerın Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) laboratuarlarında SEM (Scanning Electron Microscope) da fotoğraf çekimleri yapılmıştır. 7
3.MATERYAL VE METOD Aysun AKSU 3.2.3. Büro Çalışmaları Elde edilen araştırma bulgularının derlenip toparlanması ve bunların Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü nün belirlediği tez yazım kuralları dahilinde rapor haline getirilmesi şeklinde yürütülmüştür. 8
4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Genel Jeoloji Marmara Havzası nın Neojen de başlayan jeolojik gelişimi kuzeydoğu fay sisteminin batı uzantısı ile Ege tektonik rejiminin kuzey-güney uzantısının karşılıklı etkileşimine dayanmaktadır. Ancak, Marmara Denizi nin tabanının bugünkü fizyocoğrafyası deniz seviyesindeki değişimler ile Kuvaterner de meydana gelen neotektonik hareketlerin sonucudur (Stanley ve Blanpied, 1980; Erol ve Çetin, 1995; Meriç ve ark., 1995; Smith ve ark., 1995; Engin ve ark., 1997b; Görür ve ark., 1997). Sarmasiyen dönemi sürecinde büyük Sarmatlar Denizi nin bir kısmını oluşturan ve bugünkü Marmara Denizi nin kuzeyinde kalan bölgede Karadeniz ile bağıntı halindeki sığ deniz havzasının bugünkü Marmara nın çekirdeğini oluşturduğu söylenebilir. Bu denizin güneyinde kalan alanın bir çok Neojen gölünü barındırdığı, buradaki jeolojik bulgulardan anlaşılmıştır. Sonraki devirlerde meydana gelen çeşitli aşınma ve epirojenetik olaylar sonucunda Alt Kuvaterner dönemi Marmara Havzası bugünkü durumunu aşağı yukarı kazanmıştır. Marmara Denizi nde yaşanan regresyon ve transgresyon, ekolojik özelliklerinin büyük çapta değişimlere uğramasına neden olmuştur. Marmara Denizi çanağının bugünkü topografik karakterinin ortaya çıkmasındaki en önemli etken Posttynanien döneminde dünya deniz seviyesindeki 100 m ye varan düşüş olmuştur. Doğal olarak bu regresyon sürecinde kara parçasına dönüşen bugünkü kıta sahanlığı bölgesi çevreden göllere doğru akan akarsuların işlevi sonucunda yer yer ayrılarak bugün rastlanan denizaltı vadi sisteminin oluşmasına yol açmıştır. Marmara Denizi nin bugünkü karakterini kazanışı, Flandriyen transgresyonu süresinde ve bunu izleyen dönemlerde oluşmuştur. Bu süreçte kıta sahanlığında oluşan kıyı girinti ve çıkıntılarından büyük bir bölümü daha sonra dolarak kıyı ovaları ve bugünkü Marmara sahillerini oluşturmuştur (Artüz ve Baykut, 1986). 9
Erdek Körfezi çevresi çeşitli yaşlarda jeolojik oluşumlar ve kayaçlarla çevrilmiştir. Bölgede Paleozoyik ten Kuvaterner e kadar değişen yaşlarda volkanik ve metamorfik kayaçların yaygın olduğu görülür (Aykurt, 1999). Bölgede yeni alüvyonlar (Holosen), Neojen (Karasal) tortulları, granitler, andezitler, volkanik tüfitler, aglomeralar ve breşler geniş alanlar kapsamaktadır. Temelde Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, karışık metamorfik seriler ve mermer, kristalize kireçtaşları ile dolomitler bulunmaktadır. Mesozoyik birimler, Jura kireçtaşları; Üst Kretase karmaşık seriler ve filişler ile temsil edilmektedir. Ayrılmamış birimler içerisinde konglomera, kumtaşı, çamurtaşı ve yer yer Permiyen yaşlı kireçtaşları bulunmaktadır. Tersiyer arazisini oluşturan formasyonlar arasında Paleosen yaşlı granit iç püskürmeleri, Neojen yaşlı volkanik birimler ve yine Neojen yaşlı tortul kayaçlar bulunmaktadır. Kuvaterner e ait birimler en genç oluşukları meydana getirmektedir. Bölgedeki ova tabanlarını, Biga ve Gönen çayıları gibi akarsular ile bunların kollarını oluşturan diğer akarsuların kısmen genişleyen vadi tabanlarını alüvyonlar örtmüş durumdadır. Erdek Körfezi nin hidrografik özellikleri; ph değerleri Marmara Denizi nin geneline uygun değerde olup ph değerleri 7,59 ile 8,02 arasında farklılık göstermektedir. Oksijenin yüzeyde 5,4 civarıda olmasına karşılık tabana doğru oksijen noksanlığı görülmektedir. Tuzluluk, genel körfez koşullarında 33 civarında olurken, tatlı su girişlerinin olduğu, Gönen ve Biga çaylarının körfeze döküldüğü bölgelerde bu oranların düştüğü görülmektedir. Sıcaklık yüzeylerde 17,94 civarıda iken tabana doğru inildikce bu sıcaklık dereceleri düşmektedir (Artüz,1986). 4.2. Erdek Körfezi Fasiyes Özellikleri Güney Marmara Denizi nde kabuğumsu algli çökeller içerisinde üç tip fasiyes ayırtlanmıştır. Bunlar, radyolitli-kumlu ve iri çakıllı fasiyes, kırmızı algli - kumlu ve iri çakıllı fasiyes ile kavkılı- kumlu fasiyeslerdir. 10
Şekil 4.1. Erdek Körfezi Jeoloji Haritası (MTA,1989) 4.2.1. Radyolitli-Kumlu ve İri Çakıllı Fasiyes Genellikle 1-8 cm çapında radolitler kapsayan bu fasiyes; Avşa Adası nın güneyinde, 35 m derinlikte gözlenmiştir. Algli nodüller halinde mollusk, bryozoa, ekinid, serpulit oluşturan kurtçuk tüpleri, bentik foraminifer, çok az da planktik foraminifer içeren fauna topluluğu ile beraber bulunmaktadır. Bulunduğu ortam bol ışıklı, serbest su dolaşımlı ve yüksek enerjilidir (Atabey, 1998). 11
4.2.2. Kırmızı algli - Kumlu ve İri Çakıllı Fasiyes Kırmızı algli, deniz tabanında 27-52,5 m derinlikte geniş bir alana yayılmıştır. Çok kaba kum ve iri çakıl boyutunda malzeme egemendir. Kırmızı algler kumlar üzerinde grup yada fertler halinde tutunarak yayılmışlardır. Kırmızı alglerin şekli ortanım enerji durumunu belirlemektedir. Buna göre üç ayrı zon ayırtlanmıştır. Küresel şekilli olanlar yüksek enerjili, bol ışıklı ve sığ ortamların; oval şekilli olanlar orta derecede az enerjili ortamların, merceksel şekilli olanlar da sakin, düşük enerjili ve az ışıklı ortamların ürünleridir. Oluşumların içinde mollusk, mercan, serpulit oluşturan kurtcuk tüpler kapsayan fauna topluluğu az oranda bulunmaktadır (Atabey, 1998). 4.2.3. Kavkılı- Kumlu Fasiyes 36,5-134 m arasında kabuk formların yoğun olduğu bu fasiyeste kabuğumsu kırmızı alg türü Phymatolithon calcereum, kayaç parçalarını, çakıl, mollusk ve mercan parçalarını ince kabuklar halinde (>1 cm) kaplamış şekilde her yerde yoğun olarak bulunur. Bileşime diğer kabuk gibi sancı organizmalar, bryozoa, mollusk ve serpulit katılmıştır (Atabey, 1998). 4.3. Parçacık Boyutu Marmara tabanındaki çökellerin özellikleri, içerisinde bulundurduğu foraminiferlerin boyutları, dağılımlar ve özellikleri açısından önem taşımaktadır. Marmara Denizi kıyı şeridi yüzey çökellerinde parçacık boyutu dağılımları ve çakıl kum arasında oldukça değişken değişen dağılım göstermekte olup bölgelere göre farklılık göstermektedir. Marmara Denizi yüzey çökelleri Ergin ve ark. (1997b) tarafından detaylı şekilde araştırılmış ve parçacık boyutu dağılımının, hidrografik koşullar, deniz tabanı topografyası ve biyojenetik faktörler tarafından kontrol edildiği saptanmıştır (Aykurt 1999). 12
Erdek Körfezi çökelleri, akarsuların getirip yığdığı ince taneli malzemeler nedeniyle çamur franksiyonuyla temsil edilmektedir. Bölgedeki çamur oranları ortalama %71, kum ve çakıl oranları ise %14 ve %2 düzeyinde saptanmıştır (Aykurt 1999). İnce tane boylu çökellerin, kıtasal eğimin yukarı ve orta kısımlarında karasal ince materyal getiren büyük akarsu deltalarının sığ derinliklerinde olduklarını saptamıştır. Çizelge 4.1. deki tabloda istasyonlara göre çakıl, kum, çamur, CaCO 3, oranları verilmiştir. Çizelge 4.1. Erdek Körfezi ndeki sedimanlarda tane boyu dağılımı, CaCO 3 % si, derinlik ve numune alınan istasyonlar (Aykurt, 1999) İstas. No Derinlik (m) Enlem Boylam Çakıl (%) Kum (%) Çamur (%) CaCO 3 (%) 147 28 40 28 54 27 40 00 31 25 44 70 148 42 40 23 00 27 35 00 0 2 98 4 150 35 40 29 42 27 40 05 27 26 47 66 152 37 40 24 56 27 44 18 0 1 99 3 154 46 40 25 00 27 39 00 1 6 94 7 155 39 40 22 06 27 39 27 0 6 93 3 156 39 40 22 18 27 35 36 0 4 96 3 157 44 40 24 24 27 35 24 0 5 95 17 158 44 40 26 00 27 35 18 0 3 97 5 160 49 40 25 48 27 31 44 6 28 72 31 162 45 40 24 48 27 27 00 6 77 16 17 163 52 40 26 36 27 28 36 10 57 33 23 165 57 40 27 48 27 25 42 12 62 26 16 166 46 40 26 18 27 23 24 7 64 29 29 167 42 40 24 42 27 24 48 0 11 89 5 4.4. Sediment Mineralojisi Marmara Denizi yüzey çökellerinde feldispat (K-feldispat ve plajıyoklas) başat mineral olarak belirlenmiştir (%43). Bunları kalsit (%29) ve kuvars (%29) mineralleri birbirne çok yakın oranlarda izlemektedir. 13
Erdek Körfezi ve çevresinde yer alan bölgede asidik intrüsif kayaçların, Biga Çayının denize döküldüğü bölgede kuvars artışına neden olduğu görülmüştür (Aykurt, 1999). Shimkus ve Esin (1992), Marmara Denizi kıta sahanlıkları yüzey çökellerinde kuvars değerlerini ortalama %30 olarak saptamıştır. Deniz çökellerindeki feldispatlar hem deniz altı volkanizması hem de kıtasal ayrışmanın ürünüdürler. Deniz altı volkanizması ve kıtasal ayrışma ile gelen feldispat türlerinin birbirlerine benzer oluşları nedeni ile feldispat dağılımları, mineralin kaynağı ve taşına yolu hakkında çok az fikir verebilmektedir (Riley ve Chester, 1975). Marmara Denizi yüzey çökellerinde feldispat değerleri %11-74 arasında değişmekte ve ortalama %42 değer vermektedir. Çökellerde feldispat daha çok plajiyoklaslarla (%38) temsil edilmekte olup, az miktarda K- feldispat (%4) saptanabilmiştir. Bu oran akarsu girdisinin etkin olduğu yerlerde %6 oranında bir artış göstermektedir. Shimkus ve Esin (1972), Marmara Denizi kıyı şeridi yüzey çökellerinde plajiyoklas dağılımını %7-58, K-feldispat dağılımını ise <%1-18 değerleri arasında saptamıştır. Biga Çayı nın denize döküldüğü bölgede feldispat artışı görülmektedir. Erdek Körfezi nde plajiyoklaslar %46 değer verirken K- feldispat oranlarının %0 olduğu görülmektedir. Marmara Denizi yüzey çökellerinde kalsit değeri %6-77 arasında değişmekte olup ortalama %29 değer vermektedirler. Erdek Körfezi nde %25 oranında deger verdiği görülmektedir. Kuvars, karasal, kalsit de biyojenik bir faktör olarak düşünülürse çökellerdeki kuvars/ kalsit oranları bölgedeki litojenik ve biyojenik ortamların dağılımı hakkında bilgi verebilir. Erdek Körfezi ve güney Marmara daki yüksek kuvars/ kalsit oranları >1 bölgedeki akarsuların neden olduğu yüksek çökelme ve buna bağlı biyojenik kavkıların düşük olması sonucunu getirmekte ve çökellerin de çok karasal kökenli olduğunu göstermektedir (Çizelge 4.2.). 14
Çizelge 4.2. Erdek Körfezi ndeki yüzey çökelleri birincil mineralleri ve minerallerin birbirlerine oranları ile parçacık boyutlarının karşılaştırılması (Aykurt, 1999). İstasyon No Kuvars (%) K-Feld. (%) Plj. (%) Kalsit (%) Kuvars/ Feld. 147 14 0 30 56 0,5 0,3 148 30 0 51 19 0,6 1,6 150 19 0 38 43 0,5 0,4 152 30 0 46 24 0,7 1,3 154 32 0 47 21 0,7 1,5 155 37 0 47 16 0,8 2,3 156 29 0 52 19 0,6 1,5 157 34 0 47 19 0,7 1,8 158 31 0 48 21 0,6 1,5 160 29 0 37 34 0,8 0,9 162 20 0 64 15 0,3 1,3 163 31 0 41 28 0,8 1,1 165 33 0 46 21 0,7 1,6 166 23 0 57 20 0,4 1,2 167 30 0 50 20 0,6 1,5 Kuvars/ Kalsit 4.5. Foraminiferlerin Kompozisyonu ve Taksonomik Yapısı İnceleme alanında toplam 24 familyaya ait 46 cins ve 74 foraminifer türü tanımlanmıştır (Çizelge 4.3.). Bölgede aglutinant kavkılı foraminiferlere fazla rastlanmamıştır. Sadece Spiroplectamminidae familyasından Spiroplectinella sagittula (d Orbigny) aglutinant türleri temsil etmektedir. Kalker kavkılı foraminiferler ise 23 familya ve 73 tür ile temsil edilmişlerdir. Bu türlerden, 4 familyaya ait 5 adet baskın bentik foraminifer topluluğu saptanmıştır. Bunlar sırasıyla, Cassidulina carinata Silvestri, Ammonia compacta Hofker, Discorbinella bertheloti (d'orbigny), Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Elphidium crispum (Linné) dir. 15
Çizelge 4.3. Erdek Körfezi'ndeki bentik foraminifer cins ve türlerinin istasyonlara göre dağılımı FORAMİNİFERLER İSTASYONLAR 147 148 150 152 154 155 156 157 158 160 162 163 165 166 167 Adelosina cliarensis 2 1 2 Adelosina partchi 1 Adelosina pulchella 1 2 1 2 Ammonia compacta 5 7 10 7 8 9 12 9 10 10 27 16 16 55 1 Ammonia parkinsoniana 7 1 Ammonia tepida 1 Asterigerinata adriatica 1 1 2 14 Asterigerinata mamilla 6 3 9 Astrononion stelligerum 2 3 Biloculinella depressa 1 1 Biloculinella globula 2 1 1 1 3 Biloculinella inflata 1 Brizalina spathulata 2 11 2 13 12 4 4 15 3 44 Bulumina elongata 1 Bulumina marginata 1 5 2 6 3 8 7 2 4 5 3 18 1 Cassidulina carinata 9 15 21 13 13 25 28 13 90 38 32 82 15 Chilostomella mediterranensis 1 2 Cibicides advenum 2 2 11 6 3 33 1 Cribroelphidium poeyanum 3 1 5 6 6 4 29 16 6 19 4 1 99 4 Cycloforina contorta 1 1 1 1 1 10 Dentalina inornata 1 1 Discorbinella bertheloti 1 4 1 2 7 8 5 38 16 12 167 1 Elphidium advenum 3 2 1 5 Elphidium complanatum 1 3 1 4 Elphidium crispum 32 1 6 1 2 1 1 3 3 1 2 3 6 Elphidium depressulum 2 Elphidium macellum 1 1 6 4 1 Fursenkoina acuta 1 2 Fussurina lucida 1 Fussurina sidebottomi 1 Gavelinopsis praegeri 1 2 Globobulumina affiris 1 1 Globocassidulina subglobosa 1 1 1 2 1 2 27 13 14 13 Hyalinea balthica 1 1 2 1 2 Lachlanella bicornis 4 Laevidentalina inflexa 1 Lagena striata 1 Lenticulina orbicularis 1 1 Lobatula lobatula 1 1 1 2 4 1 5 2 Melonis pompilioides 4 1 1 1 3 3 2 Miliolinella subrotunda 18 5 1 1 1 1 1 5 16
Çizelge 4.3. ün devamı Neoconorbina terquemi 1 1 Neoeponides bradyi 1 2 2 2 11 3 19 Nonion depressulum 1 1 1 3 2 2 Nonionnella turgida 1 1 2 2 1 2 2 Nummoloculina contraria 1 4 Parafissurina staphyllearia 1 Planorbulina mediterranensis 1 2 2 1 1 1 12 1 Porosononion subgranosum 1 1 2 2 2 2 9 6 36 1 Pseudotriloculina oblonga 3 Pseudotriloculina rotunda 3 1 Pyrgo anomala 2 Pyrgo elongata 1 2 1 1 1 Pyrgo inortata 9 1 1 1 Quinqueloculina berthelotiana 1 Quinqueloculina bidentata 2 Quinqueloculina laevigata 1 1 2 Quinqueloculina seminula 3 1 4 4 2 6 7 2 3 2 Rectuvigerina phlegeri 2 1 1 3 1 3 5 1 Reussella spinulosa 1 1 1 1 Rosalina bradyi 5 1 1 4 Rosalina floridensis 1 1 1 3 Rosalina globularis 3 2 1 8 7 17 Sigmoilina sigmoidea 1 2 1 Sigmoilinata edwardsi 2 1 3 1 Sigmoilinata tenuis 1 2 2 Spiroloculina angulosa 2 1 2 1 1 2 2 1 1 Spiroloculina excavata 6 1 1 1 2 1 1 3 Spiroloculina tenuiseptata 1 1 2 2 Spiroplectinella sagittula 1 1 2 4 1 8 Triloculina adriata 1 Triloculina plicata 1 Triloculina tricarinata 1 1 Valvulineria bradyana 5 3 5 5 5 5 4 2 1 9 2 Topluluk 1: Cassidulina carinata Silvestri nin baskın olduğu topluluk derinlikleri 37-57 m arasında değişen 11 istasyondan alınmıştır. Bu istasyonlardan 6 tanesi, Gönen Çayı nın döküldüğü bölgede (148, 152, 154, 155, 156, 158) kil-silt karışımlı çamur birimlerden ; 5 tanesi de Biga Çayı nın döküldüğü bölgede (160, 162, 163, 165, 167) kumlu- çakıllı- çamurlu birimlerden alınmıştır Ayrıca bu topluluk içerisinde Ammonia compacta Hofker, Brizalina spathulata (Williamson), Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Discorbinella bertheloti (d'orbigny), 17
Globocassidulina subglobosa (Brady), Porosononion subgranosum (Egger), Quinqueloculina seminula (Linné), Valvulineria bradyana (Fornasini) gibi türler yeralmaktadır (Şekil 4.2.). Şekil 4.2. Topluluk 1 in foraminifer içeriği ve dağılımı Topluluk 1 Dominant tür : Cassidulina carinata Silvestri İstasyon : 147, 152, 154, 155, 156, 158, 160, 162, 163, 165, 167 Derinlik : 37-57 m Ortam : Kil-silt karışımlı çamur; kumlu- çakıllı- çamurlu Topluluğun Foraminiferleri : Ammonia compacta Hofker, Brizalina spathulata (Williamson), Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Discorbinella bertheloti (d'orbigny), Globocassidulina subglobosa (Brady), Porosononion subgranosum (Egger), Quinqueloculina seminulum (Linné), Valvulineria bradyana (Fornasini). Topluluk 2: Ammonia compacta Hofker in hakim olduğu bu topluluk, Paşalimanı Adası ve Kapıdağ Yarımadası arasında, sığ kumlu ve genellikle killi bir 18
ortamda yer alan 150 nolu istasyondan alınmıştır. Bu istasyondaki su derinliği 35 m. dir. Ammonia compacta Hofker in dominant olduğu bu topluluk içerisinde Asterigerinata mamilla (Williamson), Astrononion stelligerum (d'orbigny), Elphidium crispum (Linné), Milliolinella subrotunda Momtagu, ve Spiroloculina angulosa (Terquem) gibi türler bulunmaktadır (Şekil 4.3.). Şekil 4.3. Topluluk 2 in foraminifer içeriği ve dağılımı Topluluk 2 Dominant tür : Ammonia compacta Hofker İstasyon : 150 Derinlik : 35 m Ortam : Sığ kumlu ve genellikle killi Topluluğun Foraminiferleri : Asterigerinata mamilla (Williamson), Astrononion stelligerum (d'orbigny), Elphidium crispum (Linné). 19
Topluluk 3: Discorbinella bertheloti (d'orbigny) nin baskın olduğu topluluk, 46 m derinlikte kumlu- çakıllı- çamurlu birimlerden alınmıştır. 166 nolu istasyondan alınan bu topluluk içerisinde ayrıca Ammonia compacta Hofker, Brizalina spathulata (Williamson), Bulimina marginata d'orbigny, Cassidulina carinata Silvestri, Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Globocassidulina subglobosa (Brady), Neoeponides bradyi Le Calvez, Porosononion subgranosum (Egger), Rosalina globularis d'orbigny, Valvulineria bradyana (Fornasini) gibi türler izlenmiştir (Şekil 4.4.). Şekil 4.4. Topluluk 3 in foraminifer içeriği ve dağılımı Topluluk 3 Dominant tür : Discorbinella bertheloti (d'orbigny) İstasyon : 166 Derinlik : 46 m Ortam : Kumlu- çakıllı- çamurlu Topluluğun Foraminiferleri : Ammonia compacta Hofker, Brizalina spathulata (Williamson), Bulimina marginata d'orbigny, Cassidulina carinata Silvestri, Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny), Globocassidulina subglobosa (Brady), Neoeponides bradyi 20
Le Calvez, Porosononion subgranosum (Egger), Rosalina globularis d'orbigny, Valvulineria bradyana (Fornasini). Topluluk 4: Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny) nin baskın olduğu topluluk derinliğin 47 m olduğu 157 nolu istasyonda, kil-silt karışımlı çamurlu birimlerde hakim olarak bulunmaktadır. Ayrıca bu topluluk içerisinde Ammonia compacta Hofker, Brizalina spathulata (Williamson), Bulimina marginata d'orbigny, Cassidulina carinata Silvestri, Discorbinella bertheloti (d'orbigny), Porosononion subgranosum (Egger), Quinqueloculina seminula (Linné), Valvulineria bradyana (Fornasini) gibi türler gözlenmektedir (Şekil 4.5.). Şekil 4.5. Topluluk 4 in foraminifer içeriği ve dağılımı Topluluk 4 Dominant tür : Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny) İstasyon : 157 Derinlik : 44 m Ortam : Kil-silt karışımlı çamurlu 21
Topluluğun Foraminiferleri : Ammonia compacta Hofker, Brizalina spathulata (Williamson), Bulimina marginata d'orbigny, Cassidulina carinata Silvestri, Discorbinella bertheloti (d'orbigny), Porosononion subgranosum (Egger), Quinqueloculina seminulum (Linné), Valvulineria bradyana (Fornasini). Topluluk 5: Elphidium crispum (Linné) nin baskın olduğu topluluk, Paşalimanı Adası ve Kapıdağ Yarımadası ının burun yaptığı noktalar arasında, 147 nolu istasyondan alınmıştır. Derinliği 28 m olup, Elphidium crispum (Linné) bu istasyondaki çamurlu çakıl ortamda dominant olarak bulunmaktadır. Ayrıca bu topluluk içerisinde Ammonia compacta Hofker, Ammonia parkinsoniana (d Orbigny), Asterigerinata mamilla (Williamson), Miliolinella subrotunda Montagu, Pyrgo inortata (d Orbigny), Rosalina bradyi (Cushman), Spiroloculina excavata, d Orbigny gibi türler bulunmaktadır (Şekil 4.6.). Şekil 4.6. Topluluk 5 in foraminifer içeriği ve dağılımı Topluluk 5 Dominant tür : Elphidium crispum (Linné). 22
İstasyon : 147 Derinlik : 28 m Ortam : Çamurlu çakıl Topluluğun Foraminiferleri : Ammonia compacta Hofker, Ammonia parkinsoniana (d Orbigny), Asterigerinata mamilla (Williamson), Miliolinella subrotunda Montagu, Pyrgo inortata (d Orbigny), Rosalina bradyi (Cushman), Spiroloculina excavata, d Orbigny. Örneklerden derlenen foraminiferler binoküler mikroskop altında incelendikten sonra değişik istatistiksel analizlere tabi tutulmuşlardır. Burada kullanılan ana foraminifer parametreleri; örnek içerisindeki tür sayısı (S), örnek içerisindeki birey sayısı (N), elde edildikten sonra; richness d =(S 1)/log (Pi), Shannon-Wiener diversitesi H =-SUM (Pi* Log (Pi)) ve evenness J =H / Hmax gibi değişik formüller kullanılarak hesaplanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre inceleme alanında fauna normal bir farklılık ve çeşitlilik sergilerken, homojen bir dağılım sunmaktadır (Çizelge 4.4.). Richness (çeşitlilik) değerleri ortalama olarak 0-5 arasında olup ;0 dan 5 limitine yaklaşıldıkça çeşitlilik artmaktadır. Diversity (farklılık) de ise belirli maksimum ve minimum sınırlar bulunmayıp, hesaplanan değerlere göre görecelilik göstermektedir. Evenness değerleri 0-1 arasında olup; 0 dan 1 limitine gidildikçe homojenlik; 1 den 0 limitine gidildikçe, heterojenlik artmaktadır. Heterojenliğin artması belli bir türden birey sayısının artması anlamına gelmektedir. Son olarak SPSS programı kullanılar Q-mode küme analizi hazırlanmıştır (Şekil 4.7.). Şekilde de açıkça görülebildiği gibi, 166 nolu istasyonun haricindeki istasyonlar birbiri ile büyük bir benzerlik göstermektedir. % 50 benzerlik düzeyi göz önünde bulundurulduğunda, 166 nolu istasyon haricindeki istasyonların aynı gurup içerisinde yer aldığı görünmektedir. %20 benzerlik düzeyi gözetildiğinde ise 162 ve 23
166 nolu istasyonların tek başlarına yer aldıklar; bunlar haricindeki istasyonların ise tek bir grup içerisinde yer aldıkları ortaya çıkmaktadır. 162 ve 166 nolu Çizelge 4.4. Erdek Körfezi kıta sahanlığında yer alan istasyonlardaki seçilmiş foraminifer parametreleri İstasyon Toplam Toplam Tür Richness Diversite Evennes Foraminifer Sayısı (Çeşitlilik) (Farklılık) 147 123 24 3,178 2,659 0,836 148 35 16 2,772 2,363 0,852 150 46 20 2,995 2,620 0,875 152 56 20 2,995 2,506 0,837 154 79 22 3,091 2,574 0,833 155 56 16 2,772 2,375 0,857 156 51 14 2,639 2,226 0,844 157 130 26 3,258 2,596 0,797 158 117 22 3,091 2,497 0,808 160 65 20 2,995 2,647 0,884 162 281 31 3,433 2,448 0,713 163 150 25 3,218 2,593 0,806 165 118 27 3,295 2,566 0,779 166 716 47 3,828 2,758 0,720 167 40 15 2,639 2,097 0,794 istasyonların dışındaki istasyonların oluşturdukları grup ise; yaklaşık %4 benzerlik düzeyi ile 155, 156, 152, 160, 167 ve 148 nolu istasyonların birbirleri ile büyük bir benzerlik göstererek bir grup altında toplandıkları, %8 benzerlik düzeyinde bu grubun 154, 150, 157 ve 158 nolu istasyonların oluşturduğu başka bir grup ile birleştiği ve bu grubunda %13 benzerlik düzeyinde 163 ve 165 nolu istasyonlardan oluşan başka bir grupla birleştiği açıkça görülmektedir. 24
Şekil 4.7. 15 örneğin SPSS programı kullanılarak hazırlanan Q-mode küme analizi dendrogramı Levha 1-5 de görülen bentik foraminiferler Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) laboratuarlarındaki SEM (Scanning Electron Microscope) kullanılarak fotoğrafları çekilmiştir. Diğer bentik foraminiferler örnekleri ise Ç. Ü. Jeoloji Mühendisliği Bölümünde muhafaza edilmektedir. Foraminiferlerin taksonomik tanımları yapılırken karşılaştırmalı olarak; Hottinger ve ark., 1993; Cimerman ve Langer, 1991; Sgarrella ve Moncharmont Zei., 1993; Hatta ve Ujiie, 1992; Parisi, 1981; Meriç ve ark., 1995; Avşar ve Meriç, 1996; ve Loeblich ve Tappan, 1988 gibi yazarların yayınlarından yararlanılmıştır. Ayrıca foraminiferlerin sınıfladırılmasında Loeblich ve Tappan (1988) ın sınıflamasına uyulmuştur. Familya Spiroplectamminidae Cushman Spiroplectinella sagittula (d'orbigny) Familya Spiroloculinidae Wiesner Adelosina cliarensis (Heron-Allen & Earland) 25
Adelosina partchi (d'orbigny) Adelosina pulchella d'orbigny Spiroloculina angulosa (Terquem) Spiroloculina excavata d'orbigny Spiroloculina tenuiseptata Brady Familya Hauerinidae Schwager Cycloforina contorta (d'orbigny) Lachlanella bicornis (Walker & Jacob) Quinqueloculina berthelotiana d Orbigny Quinqueloculina bidentata d'orbigny Quinqueloculina laevigata d'orbigny Quinqueloculina seminula (Linné) Biloculinella depressa (Wiesner) Biloculinella globula (Bornemann) Biloculinella inflata (Wrigth) Miliolinella subrotunda Montagu Nummoloculina contraria (d Orbigny) Pseudotriloculina oblonga (Montagu) Pseudotriloculina rotunda (d'orbigny) Pyrgo anomala Schlumberger) Pyrgo elongata (d'orbigny) Pyrgo inortata (d'orbigny) Sigmoilina sigmoidea (Brady) Sigmoilinita edwardsi (Schlumberger) Sigmoilinita tenuis (Czjzek) Triloculina adriatica (Le Calvez J. ve Y.) Triloculina plicata Terquem Triloculina tricarinata d Orbigny Familya Nodosariidae Ehrenberg Dentalina inornata d Orbigny 26
Laevidentalina inflexa (Reuss) Familya Vaginulinidae Reuss Lenticulina orbicularis (d Orbigny) Familya Lagenidae Reuss Oolina acuticosta (Reuss) Familya Ellisolagenidae A. Silvestri Fussurina lucida (Wiliamson) Fussurina sidebottomi (Buchner) Parafissurina staphyllearia (Schwager) Familya Bolivinidae Glaessner Brizalina spathulata (Williamson) Familya Cassidulinidae d'orbigny Cassidulina carinata Silvestri Globocassidulina subglobosa (Brady) Familya Siphogenerinoididae Saidova Rectuvigerina phlegeri Le Calvez Familya Buliminidae Jones Bulimina elongata d'orbigny Bulimina marginata d'orbigny Globobulimina affinis (d'orbigny) Familya Reussellidae Cushman Reussella spinulosa (Reuss) Familya Fursenkoinidae Loeblich & Tappan Fursenkoina acuta (d'orbigny) Familya Bagginidae Cushman Valvulineria bradyana (Fornasini) 27
Familya Eponididae Hofker Neoeponides bradyi (le Calvez) Familya Rosalinidae Reiss Gavelinopsis praegeri (Heron-Allen & Earland) Neoconorbina terquemi (Rzehak) Rosalina bradyi Cushman Rosalina floridensis (Cushman) Rosalina globularis d'orbigny Familya Discorbinellidae Sigal Discorbinella bertheloti (d'orbigny) Familya Planulinidae Bermudez Hyalinea baltica (Schroter) Familya Cibicididae Cushman Cibicides advenum (d'orbigny) Lobatula lobatula (Walker & Jacob) Familya Planorbulinidae Schwager Planorbulina mediterranensis d'orbigny Familya Asterigerinatidae Reiss Asterigerinata adriatica Haake Asterigerinata mamilla (Williamson) Familya Nonionidae Schultze Nonion depressulum (Walker ve Jacob) Nonionella turgida (Williamson) Astrononion stelligerum (d'orbigny) Melonis pompilioides (Filchtel ve Moll) Familya Chilostomellidae Brady Chilostomella mediterranensis Cushman ve Todd 28
Familya Ammoniidae Saidova Ammonia compacta Hofker Ammonia parkinsoniana (d'orbigny) Ammonia tepida (Cushman) Familya Elphidiidae Galloway Porosononion subgranosum (Egger) Cribroelphidium poeyanum (d'orbigny) Elphidium advenum (Cushman) Elphidium complanatum (d'orbigny) Elphidium crispum (Linné) Elphidium depressulum Cushman Elphidium macellum (Filchtel ve Moll) 4.6. Sistematik ve Otoekoloji Ordo FORAMINIFERIDA Eicheward Familya Spiroplectamminidae Cushman Cins Spiroplectinella Kisel man Spiroplectinella sagittula (d Orbigny) (Levha 1, şek. 1 ) 1839b Textularia sagittula d Orbigny, s. 138, lev. 1, şek. 19-21 1933 Textularia sagittula Defrance, Lacroix, s. 1, şek. 1-8 1991 Spiroplectinella sagittula (d Orbigny), Cimerman ve Langer, s. 19, lev. 6, şek. 5-6. 2001 Spiroplectinella sagittula (d Orbigny), Meriç ve Avşar, s. 127, lev. 1, şek. 1-2. 2002 Spiroplectinella sagittula (d Orbigny), Avşar, s. 63, lev. 1, şek. 1. 2004 Spiroplectinella sagittula (d Orbigny), Meriç ve ark., s. 22 ve 23, lev 1, şek. 13; lev. 2, şek. 1-2. 29
Bulunuşu: Erdek Körfezi, 37-57 m derinliklerde rastlanmıştır. Ege Denizi nde geniş bir yayılım göstermektedir (Meriç ve ark., 2004). 16 m ile 334 m derinlikler arasında yer alan farklı bölgelerde gözlenmiştir. Ege Denizi nin dogu kısımlarında düzenli bir yayılıma sahip olduğu görülmüştür. Familya Spiroloculinidae Wiesner Cins Adelosina d Orbigny Adelosina cliarensis ( Heron-Allen ve Eardlan ) 1930 Quinqueloculina cliarensis, Heron-Allen ve Earland, s. 58, lev. 3, şek. 26, 31. 1991 Adelosina cliarensis (Heron-Allen ve Earland), Cimerman ve Langer, s. 26, lev. 18, şek. 1-4. 2001 Adelosina cliarensis (Heron-Allen ve Earland), Meriç ve Avşar, p. 127, lev. 1, şek. 17-18. 2004 Adelosina cliarensis (Heron-Allen ve Earland), Meriç ve ark., s. 42-44, lev. 5, şek. 2-5. Bulunuşu: Erdek Körfezi, 28 m ile 46 m arasında derinlikleri değişen istasyonlarda kaydedilmiştir. Birey sayısı olarak oldukça fakirdir. Ege Deniz inde geniş bir yayılım göstermektedir. 3 m den 500 m ye kadar farklı derinliklerde görülmektedir (Meriç ve ark., 2004). Adelosina partchi (d Orbigny) 1846 Quinqueloculina partschi, d Orbigny, s. 293, lev. 19, şek. 4-6 1991 Adelosina partschi (d Orbigny), Cimerman ve Langer, s. 28, lev. 20, şek. 7-8. 2001 Adelosina cf. partschi (d Orbigny), Meriç ve Avşar, s. 127, lev.1, şek. 21 2004 Adelosina partschi (d Orbigny), Meriç ve ark., s. 50, lev. 6, şek. 1. Bulunuşu: Erdek Körfezi nde 28 m de rastlanmıştır olup birey sayısı olarak yoğunluk gösterememektedir. Ege Denizi nde 12,30 m ile 500 m arasındaki 30
derinliklerde bulunmaktadır (Meriç ve ark., 2004). Yoğunluk olarak 50 m ye kadar olan derinliklerde görülmekte olup kıyıdan uzak kesimlerde epibatiyal zonun üst kesimlerine kadar yayılımları uzanmaktadır. Adelosina pulchella d Orbigny 1846 Adelosina pulchella, d Orbigny, s. 203, lev. 20, şek. 25-30 1958 Quinqueloculina pulchella (d Orbigny), Le Calvez, J. ve Y., s. 175, lev. 3, şek. 12-14. 1993 Adelosina pulchella d Orbigny, Sgarrella ve Moncharmont-Zei, s. 179. 2001 Adelosina pulchella d Orbigny, Meriç ve Avşar, s. 127 2004 Adelosina pulchella d Orbigny, Meriç ve ark. s. 50, lev. 6, sek. 2-5. Bulunuşu: Erdek Körfezi nde derinliği 35 m ile 52 m arasında değişen 4 ayrı istasyonda bulunmuştur. Ege Denizi nde çok geniş bir dağılım göstermekte olup 0,5 m ile 500 m arasında görülmüş olup, kıyıdan uzak kesimlerde epibatyal zonun üst kısımlarında da yoğunluk göstermektedir (Meriç ve ark., 2004). Napoli Körfezi nde derinlik aralığı olarak 18-45 m arasında olup, nadiren 120 m ye kadar olan derinliklerde de görülmektedir (Sgarrella ve Moncharmont-Zei., 1993). Akdeniz de Salerno ve Policastro körfezlerinde görülmekte olup sadece Villefrans Koyu nda kıyıya yakın kesimlerde gözlenmiştir. Cins Spiroloculina d Orbigny Spiroloculina angulosa Terquem (Levha 1, şek.2) 1878 Spiroloculina angulosa, Terquem, s. 53, lev. 5, şek. 7. 1958 Spiroloculina angulosa Terquem, Le Calvez J. ve Y., s. 204, lev. 8, şek. 92. 2002 Spiroloculina angulosa Terquem, Avşar, s. 63, lev. 1, şek. 6. 2004 Spiroloculina angulosa Terquem, Meriç ve ark., s. 53, lev. 6, şek. 6-8. 31
Bulunuşu: Erdek Körfezi nde derinlikleri 28 m ile 57 m arsında değişen 9 istasyonda görülmekte olup geniş bir yayılıma sahiptir. Ancak birey sayısı olarak yoğunluk göstermemektedir. Ege Denizi nde sadece Gökçeada da 3 m ile 40 m arasında değişen derinliklerde kaydedilmiştir (Meriç ve ark., 2004). Spiroloculina excavata d Orbigny (Levha 1, şek. 3) 1846 Spiroloculina excavata, d Orbigny, s. 271, lev. 16, şek. 19-21. 1993 Spiroloculina excavata d Orbigny, Sgarrella ve Moncharmont-Zei, s. 169, lev. 5, şek. 6. 1995 Spiroloculina excavata d Orbigny, Meriç ve ark., s.1 09, lev. 2, şek. 4a-b. 2002 Spiroloculina excavata d Orbigny, Avşar, s. 63, lev. 1, şek. 7-8. 2004 Spiroloculina excavata d Orbigny, Meriç ve ark., s. 56, lev. 7, şek. 1-2. Bulunuşu: Erdek Körfezi nde 28 m ile 57 m derinlikler arasında 8 istayonda görülmüştür. Körfez içerisinde geniş yayılıma sahip olmasına karşılık birey sayısı olarak zenginlik gösterememektedir. Ege Denizi nde 15-334,50 m ler arasında yoğun olarak kaydedilmiştir. İnfralitoral zonda ve epibatyal zonun üst kısımlarında bulunmaktadır (Meriç ve ark., 2004). Spiroloculina tenuiseptata Brady 1884 Spiroloculina tenuiseptata, Brady, s. 153, lev. 10, şek. 5. 1958 Spiroloculina tenuiseptata Brady, Le Calvez J. ve Y., s. 207, lev. 8, şek. 87. 1993 Spiroloculina tenuiseptata Brady, Sgarrella ve Moncharmont-Zei, s. 169, lev. 5, şek. 7. 2002 Spiroloculina tenuiseptata Brady, Kaminski ve ark., s. 30, lev. 1, şek. 10. 2004 Spiroloculina tenuiseptata Brady, Meriç ve ark., s. 58, lev. 7, şek. 5-7. 32
Bulunuşu: Erdek Körfezi nde 28-49 m derinlik aralığımda 4 istasyonda rastlanmıştır. Ege Denizi nde 12,30-500 m arasındaki derinliklerde gözlenmiştir. Bu tür genellikle Doğu Ege Denizi nin infralitoral zonunda ve epibatyal zonun üzerinde yoğun olarak bulunmaktadır (Meriç ve ark., 2004). Cins Cycloforina d Orbigny Cycloforina contorta (d Orbigny) (Levha. 1, şek. 4) 1846 Quinqueloculina contorta, d Orbigny, s. 298, lev. 20, şek. 4-6. 1958 Quinqueloculina contorta d Orbigny, Le Calvez J. ve Y., s. 171, lev. 12, şek. 140-142. 1988 Cycloforina contorta (d Orbigny), Loeblich ve Tappan, s. 33, lev. 342, şek. 4-9. 2002 Cycloforina contorta (d Orbigny), Avşar, s. 63, lev. 1, şek. 9-10. 2004 Cycloforina contorta (d Orbigny), Meriç ve ark., s. 63, lev. 7, şek. 11-13. Bulunuşu: Erdek Körfezi nde 28-57 m arasındaki derinliklerde 5 istasyonda görülmüştür. Ege Denizi nde 3-305,20 m arasındaki derinliklerde gözlenmiştir. Doğu Ege Denizi nde geniş bir dağılıma sahip olup, yoğun olarak infralitoral zon ve sirkalitoral zonun üst kısımlarında bulunmaktadır (Meriç ve ark., 2004). Cins Lachlanella Vella Lachlanella bicornis (Walker ve Jacob) (Levha 1, şek. 5) 1896 Miliolina bicornis (Walker ve Jacob), Dezelic, s. 70. 1958 Quinqueloculina bicornis (Walker ve Jacob), Le Calvez, J. ve Y. s. 180, lev. 4, şek. 28, 32. 1991 Lachlanella bicornis (Walker ve Jacob), Cimerman ve Langer, s. 34, lev. 29, şek. 1-3. 33