Buca, zmir in tarihinde ve fiziksel yap s nda

Buca Konutlar nda Mahremiyet Düzeyi* Sevde Korkmaz - Emine Köseo lu Buca, zmir in tarihinde ve fiziksel yap s nda özel bir yeri olan bir yerleflimdir. Tarihsel süreç içerisinde toplumlar n k r lma noktas n oluflturan savafl sonras göçler, endüstri devrimi gibi siyasi ve ekonomik olaylar Buca yerlefliminin oluflumunu etkilemifltir. Buca n n toplumsal yap s de iflik rk ve mezheplere ait birçok etnik grubu bar nd r r. Bu toplumsal yap içinde Türk, Rum, Ermeni ve Musevilerin yaflam tarzlar n n birbirine yak n oldu u, Avrupal tüccarlar n oluflturdu u Levantenlerin ise, bu gruptan daha farkl, Avrupai bir yaflam tarz na sahip olduklar konut yap lar ndaki farkl l klardan anlafl lm flt r. Yerleflimin fiziksel geliflimine iliflkin Erpi (1987), kuzeyden güneye geliflim göstermektedir tan mlamas n yapmaktad r. Tarihsel yerleflim geneline bak ld nda, güney alanlarda gerek mimari kurgular, gerekse sistem ve malzeme tercihleri (y ma sistem ve kâgir malzeme) ile Bat l bir mimari yaklafl m gözlenmektedir. Güneyde konumlanm fl Levantenler ile Rum, Musevi ve Ermeni az nl n birlikte oluflturduklar bu mimari doku günümüzde de hissedilir niteliktedir. Yerleflimin kuzey yönünde yer ald bilinen Türk yaflama alanlar na ait ahflap yap lardan oluflan mimari dokunun ise süreç içinde yok oldu u gözlemlenmifltir. Erpi (1987), bu durumun Türk-Müslüman toplumunun içine kapan k küçük topluluklar halinde gerek Anadolu gerekse Bat ile kopuk bir yaflant sürdürmelerinden kaynakland n ifade etmifltir. Kültür taraf ndan tan mlanan farkl gruplar için farkl seçimler söz konusudur. Gerçekte insanlar, örne in konut gibi bir çevre seçtikleri zaman, sadece en genifl kapsam yla özel bir ortamlar sistemini de il, ayn zamanda bu sistemlerin özel çevresel kalitesini de seçmifl olurlar; yolda geçen zaman, konutun büyüklü ünü ve tipini, semti, konutlar n kalitesini, komflular n toplumsal niteliklerini de dikkate al rlar (Rapoport, 2004). Buca da ayn dönemde yaflayan etnik gruplar n kültürel ve sosyal yaflam biçimleri de konut seçimlerini etkilemifl, konutlar n mekân kullan m ve mahremiyet kademelenmelerini oluflturmufl, fiziksel çevre ile ba lar n kurgulam flt r. Her konut, kullan c n n istek ve ihtiyaçlar na cevap verebilmeli ve mahremiyet gereksinimlerini karfl layabilmelidir. Mahremiyet gereksinimleri kültürün alt bileflenleri olan inançlar, yaflam biçimleri, gelenekler gibi faktörlerle iliflkilidir. Buca konutlar n n biçimlenmesinde özellikle mahremiyet olgusu çok önemli bir etken olmufltur. Buca toplumunun, kendi kültürünü yaflad mekâna yans tmas yla gündelik yaflant da farkl mahremiyet gereksinimleri oluflmufl ve bu gereksinimler Buca konutlar n n, sokaklar n n k sacas kent dokusunun biçimlenmesinde önemli bir rol oynam flt r. Bunun yan s ra iklimsel koflullar, yap malzeme ve teknolojisi gibi çevresel faktörlerin de etkisi unutulmamal d r. Makalenin amac, Buca da mahremiyet olgusunun yerel halka ait konutlar özelinde konut girifllerinin ve konut cephelerinin sokak ile olan iliflkileri ba lam nda oluflum biçimlerini belirlemektir. Mahremiyet Rapoport a göre (1977) mahremiyet, etkileflimleri kontrol etme ve istenmeyen etkileflimleri gereklefltirebilme yetene idir. Mahremiyet insani bir gereksinmedir; çünkü her zaman tercih edilmeyen iliflkilerden kaç nmak istenmifltir ve karfl l kl iliflkilerin ve haber ak fl n n kontrol alt nda tutulmas gerekmifltir. Burada de iflen, karfl l kl iliflki ve istenmeyen ile neyin tan mland, hangi farkl usullerin belirginleflti i ve devreye giren mekanizmalard r. Bunlara daha sonra kurallar ve usuller, zaman n örgütlenmesi, yerlefltirme, fiziksel elemanlar n kullan m, psikolojik ö eler kat l r. Sonuç olarak çok farkl kentsel dokular gibi görünen fleyler, sadece istenmeyen karfl l kl iliflkileri kontrol etmenin farkl bir yolu olarak gösterilebilir (Rapoport, 2004). Mahremiyet, kiflilerin veya gruplar n di erleriyle olan etkilefliminde kiflisel s n rlar belirleyen, yak nl k ve uzakl k mesafelerini düzenleyen, sürekli de iflim halinde olan bir süreçtir. 26 mimar ist 2011/1

Mahremiyetin düzenlenmesi kiflisel alan, psikososyal alan ve sözlü-sözsüz davran fl içeren davran flsal mekanizmalar n yönetilmesiyle sa lan r. Kifliler davran flsal mekanizmalar n, anl k etkileflimlerine göre ayarlarlar. Birbirleri aras ndaki fiziksel mesafeyi düzenlerler. Mahremiyetin düzenlenmesi sosyal etkileflimi de sa lar. Yak nl - m z veya uzakl m z, ulafl labilirli imizi veya ulafl lamazl m z ayarlayarak, baflkalar yla olan sosyal etkileflim mesafemizi istedi imiz düzeye getirebiliriz (Altman ve Chemers, 1986). Mahremiyet ve kültürler aras ndaki iliflkiyi gösteren bir çal flmada, aile bireylerinin birbirlerine ve yabanc lara karfl davran fllar incelenmifl, farkl kültürlerdeki insanlar n mahremiyet düzeylerinin ayn olmad görülmüfltür (Altman ve Chemers, 1986). Mahremiyetin düzenlenmesine yard mc olan mekanizmalar fiekil 1 de kiflisel alan, psikososyal alan, sözlü-sözsüz davran fl mekanizmalar olarak belirtilmifltir. Kiflisel alan mekanizmas kiflisel mesafe olarak tan mlanabilir. Toplumsal etkileflimi sa layan önemli bir yol da insanlarla olan mesafemizdir. Mesafenin yak nl veya uzakl bizi sosyal olarak daha fazla ya da daha az ulafl labilir yapar. Sommer (1969), kiflisel alan insanlar fiziksel olarak kuflatan, kimsenin giremedi i görülmez s n rlar olarak tan mlamaktad r (Altman ve Chemers, 1986). Psiko-sosyal alan mekanizmas, yaflam n her aflamas nda vard r; örne in, bir ülkenin s n rlar - n çevrelemesi, bireysel ve askerî kuvvetlere karfl kendini korumak istemesi gibi. Psiko-sosyal alan insanlar n sahip oldu u ya da kontrol edebildi i nesne ve alanlarla olan iliflkisini kapsar. Nesneden odalara, evlere, küçük yüzölçümlü alanlara ve tüm ülkeye göre psiko-sosyal alan farkl l k gösterebilir (Altman ve Chemers, 1986). Toplumda yer alan farkl kültürel altyap ya sahip gruplar n kent içindeki psiko-sosyal alanlar, aile bireylerinin ise konut içindeki psikososyal alanlar belirledi ini düflünebiliriz. Sözlü-sözsüz davran fl mekanizmas ; kiflisel mesafenin ayarlanmas n, psiko-sosyal alan n oluflmas n ve mahremiyeti sa lar. Resmî durumlarda sözlü anlat m n bir kombinasyonu seçilir, bu kombinasyonu ses tonu, vücut dili ve kültürel deneyimler, yak nl k ve uzakl k belirler. Resmî olmayan bir durumda ise de iflik davran fl mekanizmalar n n kar fl m ortaya konur. Bu mekanizmalar n kar fl m sosyal iliflkilere göre farkl l k gösterir. Yabanc lara karfl farkl, aile ve arkadafllara göre daha farkl bir davran fl sergilenir (Altman ve Chemers, 1986). NCELEME fiekil 1. Mahremiyet davran fl. (Altman ve Chemers, 1986) Buca zmir in 9 km. güneydo usundaki banliyösü iken bugün geniflleyen metropoliten alan içinde kalm fl olan Buca, Osmanl mparatorlu u nun son döneminde, ço unlu unu Rumlar n oluflturdu u H ristiyan yerli az nl klarla Levanten diye an lan yabanc uyruklu zengin ifl adamlar ve ailelerinin yaflad klar bir yerleflme olagelmifltir (Erpi, 1987). Erpi (1987), bu yerleflmenin ne zaman ve kimin taraf ndan kuruldu u hakk nda elimizdeki bilgilerin yetersiz oldu unu, fakat Roma ve Bizans ça lar nda mevcut oldu una dair kay tlara rastlan ld n ifade etmifltir. Kangölü, Koza ac civar nda tu la, ifllenmifl mermer parçalar, k r lm fl sütunlar, üzerinde Bizans haç kabartmalar bulunan sütun bafll klar, Antik Artemis mabedine ait oldu u san lan mermer yer döflemeleri, yine Kangölü vadisindeki ma aralarda Bizans dönemine ait mermer masa ve oturma yerleri, insan kemikleriyle dolu testiler, Forbes köflkü civar nda Bizans sikkeleri ortaya ç kar lm flt r (Erpi, 1987). 17. yüzy lda güçlenmeye bafllayan sömürgecilik ak m, 18. yüzy l ortalar ndan sonra h zlanm flt r. ngiltere anayurdu, endüstri devriminin bafllamas yla bir ekonomik ve sosyal bunal m içerisindedir. Böylece yaflaman n güçleflti i ngiltere halk için sömürge ya da yar sömürge ülkelerine göç ederek orada ifl tutmak, 19. yüzy lda art k bir gelenek haline gelmifltir. Bir yüzy l önceki sürgün politikas art k yerini, hükümetlerce desteklenen bir göç politikas na b rakm flt r (Erpi, 1987). Buca daki Rum nüfusunun belli zamanlarda ve baz olaylar n etkisiyle dalga dalga geliflti i görülmektedir. 1770 ten sonra Mora daki Orlof isyan ndan kaçarak Mora dan ve Ege adalar ndan Anadolu ya göçen 60.000 kadar nüfus zmir yöresindeki köylerde ve bu arada Hac lar ve Buca da yerleflmifltir. Benzer türde bir ikinci göç olay 1826-1827 de brahim Pafla n n Momimar ist 2011/1 27

ra daki isyan bast rmas n izleyen tarihlerde tekrarlanm flt r. 1821 de Yunanl lar n bafllatt, Balkan ülkelerinin Osmanl mparatorlu- u ndan kopma hareketi ile birlikte, bu yöreden Anadolu ya göçlerin bafllad n biliyoruz. 1877-1878 de Bulgarlar taraf ndan Bulgaristan daki Türklere karfl giriflilen fliddet eylemleriyle birlikte bu göçler kitle göçüne dönüflmüfltür. 1912-1913 Balkan savafl nda bu hareket daha da h zlanm flt r. Bu dönemlerde Rumeli göçmenlerinden küçük bir grubun Buca ya gelerek T ng rtepe eteklerinde yerlefltikleri san lmaktad r (Erpi, 1987). Cumhuriyet döneminde 1950 li y llara kadar Buca eski kentsel yap s n ve ölçe ini korumufl, Afla Mahalle daha çok memur, ifl adam aileleri, Yukar Mahalle ise genellikle tar mla u raflan göçmen kesimin yerleflme alanlar olarak yaflam n sürdürmüfltür. Buca n n Türk kesimin hakk ndaki bilgiler yeterli olmaktan çok uzakt r. Müslüman Türklerin Yukar Mahalle de T ng rtepe eteklerinde oturduklar bilinmektedir. Slaars 1868 de Buca da Müslüman Mezarl ve camiden söz etmektedir. Fakat ifadesi belirsizdir (Erpi, 1987). Buca n n, tarihinde yaflad en önemli de iflim demiryolu hatt ile kente ba lanmas d r. 1860 y l nda ngiliz Ayd n Demiryolu fiirketi taraf ndan, Türkiye nin ilk iki demiryolu ba lant s ndan biri olan zmir-ayd n tren yolunun Buca ya uzat lmas d r. Bundan sonra bu flirketin üst düzey yöneticilerinin Buca ya yerleflmesiyle banliyönün yaflant s daha da canlanm flt r (Erpi, 1987). fiekil 2-3. Cumbas z ve cumbal Buca evi örnekleri. Buca da Konut Buca konutlar iki gruba ayr labilir: Birinci grupta, ço unlu unu Rum, Musevi ve Ermeni az nl n oluflturdu u, baflta Sak z üslubundakiler olmak üzere yerli halka ait konutlar yer almaktad r (Erpi, 1987). Bu konutlar da tafl d klar mimari ifadelere göre Buca evi, cumbal tür, iki katl cumbas z tür, tek katl tür, bir buçuk katl yayg n cepheli tür, çarp k planl köfle yap - lar, hiçbir türe girmeyen yap lar olarak s n fland rabiliriz. kinci grupta ise yabanc uyruklu olup zmir de yerleflmifl Levanten aileleri taraf ndan yapt r lan malikâneler yer almaktad r (Erpi, 1987). Yerli Halka (Rum, Musevi, Ermeni) Ait Konutlar Buca n n kentsel dokusunu büyük ço unlukla Sak z üslubundaki bu birinci grup evler oluflturmaktad r. Evlerin baz lar nda yap m tarihleri belirtilmifltir. Di er baz lar hakk nda bilgi hayatta bulunan eski Bucal lardan al nm flt r. Ancak bu bulgular Buca n n tarih içindeki geliflimine pek ayd nl k getirmemektedir. Çünkü saptanabilen en eski bina tarihi 1838 dir. En yenisi ise 1934 tür. Aralar ndaki yafl fark na ra men her iki bina da farkl fakat üst düzeyde mimari de- er yans tmaktad r. Bundan da 19. yüzy l bafllar nda Buca da geliflmifl bir kentsel ortam n var oldu u anlafl lmaktad r (Erpi, 1987). Yap lar, yerleflmifl bir üslup çerçevesi içinde, her birinin kurallar, oranlar belirli tiplerin çeflitlenmelerinden ibarettir. Mimar n kiflisel yorumu, genel üslubu etkilemeyecek ölçüde, ayr nt larla k s tl d r (Erpi, 1987). 28 mimar ist 2011/1

Buca daki Konutlar Kategorik Özellikler çermektedir Kat planlar kareye yak n, belirgin bir geometrik düzen göstermektedir. Ayn geometrik düzen cephede de görülmektedir. Konut giriflleri genellikle merdivenlerle yükseltilerek nifl içine al nm flt r. Girifl, zemin kat n yükseldi i örneklerde sahanl k ve merdivenle, bahçeli örneklerde ise bahçe yoluyla sa lanmaktad r. Girifl kap lar genellikle çift kanatl d r. Malzeme olarak demir ve cam kullan lm flt r. Kap lar n caml k sm nda dekorasyon motifler yer almaktad r. Bahçe kap lar nda ise sadece demir malzeme kullan lm flt r. Pencereler genifl, yüksek ve kareye yak n formdad r. Genellikle içe do ru aç lan çift kanattan oluflmaktad r. Zemin kat pencereleri sokaktaki sosyal yaflant ya yak n olabilmek amac yla düflük kottad r. Pencereleri kapatmak için malzeme olarak sac kepenk, ahflap panjur veya demir parmakl k kullan lm flt r. Erpi (1987), panjur ve kepenk kullan lmas nda iklimin ve emniyet sorununun zorlay c iki etken oldu unu ifade etmifltir. Cumbas z konutlar 1, 1,5 ve 2 kattan oluflmaktad r. Genellikle topra a tam ve yar gömülü bodrum kat veya yaflama mekân olarak kullan lan bir bodrum kat bulunmaktad r. Cumbal konutlarda cumba, konut cephelerini hareketlendirerek sokakla olan görsel iliflkiyi kolaylaflt rm flt r. Genellikle dekoratif motifli dökme demir konsollar ve cam malzeme kullan lm flt r. Cumbal konutlar tam 2 kattan oluflur. Cumba üst katta yer al r. Topra a tam gömülü bir bodrum kat vard r. Fakat bu kat yaflama mekân olarak kullan lmaz, genellikle depolama ifllevi görür ve topra n üstündeki k s m 1 metreyi geçmez. Cephedeki pencere akslar na yerlefltirilmifl küçük aç kl klar havaland rmay sa lar (Erpi, 1987). Ayr ca zemin kat n n iflyeri olarak planland iki konut örne i de görmek mümkündür. Levanten (Frans z, ngiliz, talyan, Alman, Avusturyal, Macar) Malikâneleri Baflta ngilizler olmak üzere, yabanc uyruklu, büyük ifl sahibi Levanten ailelerine ait malikâneler de Buca n n konut mimarisinde önemli bir yer tutmaktad r. Önem sözcü ü burada say sal ço unluk de il, fakat bu yap lar n mimarisi anlam nda kullan lm flt r. Sak z türü konutlar n aksine, Levanten konutlar nda bir ortak üsluptan söz etmek mümkün de ildir. Mutlaka bir üslup belirtmek gerekirse bu, örneklerinin her biri baflka türde derleme biçim ve form kompozisyonu gösteren bir eklektizm olarak tan mlan r (Erpi, 1987). Bu konutlar; Çevresine egemen yap lard r. Yüksek duvarl bahçeler içinde yer almalar sosyal yaflant da yerel toplumdan uzak, kapal bir toplum olarak yaflad klar n n bir göstergesidir. Bahçe tasar m nda genellikle Anglosakson yaklafl m görülmektedir. Baz örneklerde bahçelerde giriflin önünde dairesel barok tarz bir havuz yer almaktad r. Girifllerde mermer kolon veya üçgen al nl k kullan larak an tsal bir ifade oluflturulmufltur. Cephelerde genellikle balkon ç kma görülmektedir. Ç kmalar, di er yap lardan farkl olarak dökme demir konsollar yerine tafl konsollarla desteklenir. S n fsal ay r m mekânlara yans m flt r. Hizmetlilere ait mekânlar ya yap içerisinde hizmetli fiekil 4-5. Levanten malikâneleri. (www.panoramio.com) (www.egeninsesi.com) mimar ist 2011/1 29

odalar olarak tasarlanm fl ya da bahçe içerisinde ayr bir yap olarak yer almaktad r. Müslümanlara Ait Konutlar Buca da az say da da olsa bir Müslüman toplum yaflamaktad r fakat bu kesime ait belirgin bir mimarinin varl n saptayam yoruz. Müslüman mahalleleri, düzeni pek belli olmayan, organik sözcü ü ile ifade edilebilecek bir kent dokusuna sahiptir. Buca n n Müslüman kesimi, kentin geçmifline k yasla daha geç dönemde oluflmaya bafllam flt r (Erpi, 1987). Erpi (1987), Balkan devletlerinden 1820 lerden sonra h zlan p geliflen ulusal hareketlerle d fllan p içine kapan k küçük topluluklar halinde yaflant lar n sürdüren ve Rumelili olarak tan - nan bu gruplar n gerek Anadolu gerekse Bat ile olan kopukluklar nedeniyle gelenek ve göreneklerinin de k s tl olaca n düflünmektedir ve genellikle tar m ve hayvanc l kla u raflan bu kesimin H ristiyan toplumun d fl nda izole edilerek Anadolu yerleflmelerinde gördü ümüz keskin çizgili Türk kültürü ve mimarisine paralel düzeyde bir ürün koyamam fl olmalar n n do al karfl lanabilece ini ifade etmektedir. Yöntem Bu çal flmada Buca yerleflimindeki yerli halka ait konutlar n girifl flemalar ve cephe düzen flemalar n n analizleri sonucu oluflturulan konut kategorileri mahremiyet düzeyleri aç s ndan araflt r lm flt r. Bu kapsamda ilk önce çal flma alan olarak seçilen bölgede yaflayan toplumun sosyal yap s - n ve kültürel iliflkilerini temel alan bir literatür taramas yap lm flt r. Buca yerlefliminin tarihsel süreç içerisinde geliflen ve de iflen toplum konut iliflkileri, toplumu sosyal, kültürel ve fiziksel anlamda temsil etti i düflünülen etnik gruplar n oluflturdu u kültürel kimlikler araflt r lm flt r. Daha sonra günümüze ulaflan ve ço unlu- unu Rumlar n oluflturdu u, baflta Sak z üslubu niteli indeki konutlar olmak üzere 87 adet konut analiz edilmifltir. Görsel özelliklere iliflkin de iflkenlerin de- erlendirilmesi için yap lan analiz çal flmalar kapsam nda yerleflme ölçe inden sokak ölçe ine indirgenerek, konutlar ve sokak mekânlar üzerinde baz kategoriler elde edilmifltir. Bu de- erlendirmede konut giriflleri baz nda; konut girifllerinin kullan m özellikleri, sokak ile kurdu- u iliflkileri ve ayn yöntemle sokak baz nda cephe düzenlerinin doluluk boflluk oranlar analiz edilmifltir. Yap lan analiz sonuçlar do rultusunda konut giriflleri ve cephe düzenlerinin; mimari çeflitlilik, kullan m s kl, sosyal yaflama katk s, sokak ile aras ndaki s n rlamalar vb. gibi de iflkenleri belirlenmifltir. Bu de iflkenler üzerine mahremiyet düzeyleri iki boyutta ele al nm flt r. Birincisi; konut girifli ve sokak iliflkisi, ikincisi ise cephe düzeni ve sokak iliflkisidir. Mahremiyet düzeyine ba l mekân ve cephe analizleri yap l rken, konutlar n mahremiyet kademelenmeleri karfl laflt rmal olarak de erlendirilecektir. Analiz Buca da ayn dönemde, ayn çevre koflullar alt nda yaflam fl olan de iflik topluluklar n kültürel yap s, yaflad klar binalara de iflik flekillerde yans makta, Rum evleri, Levanten malikâneleri ve Müslüman mahalleleri aras ndaki farkl l k bazen elle tutulurcas na somutlaflmaktad r (Erpi, 1987). Sak z tipi olarak nitelendirilmekte olan konutlar n kendilerine özgü bir mimariye sahip olduklar ve içinde var olduklar Osmanl toplum yaflant s ndan ve kültüründen etkilendikleri hissedilirken, Levanten malikânelerinde ise kullan c lar n sosyal statüsü, toplumsal yaflam içindeki etkisi ve gücünü ifade eden bir mimari söylem gözlenmektedir. Buca konut dokusunda var olan mimari çeflitlenmelerin, ayn fiziksel çevre içinde topluluklar aras psikolojik s n rlar ve mekânlar aras ise fiziksel s n rlar oluflturdu unu söyleyebiliriz. Rapoport (2004), çevreyi bir ortam sistemi olarak kavramlaflt rm fl ve ortamlar n birbirine sadece mekânsal olarak de il, de iflken karmafl k yollarla ba land n, bunlar da yak nl kuzakl k meselelerinin, ba lant lar n ve ayr mlar n, s n rlar n belirledi ini ifade etmifltir. Bir ortam, içinde süregelen davran fllar n bulundu u bir durumu tan mlayan bir muhitten oluflur. Bu muhitin s n rlar, bunlar n nas l iflaretlendi i, buraya kimin girip ç kabildi i gibi fleyler kültürden kültüre de iflir. Dolay s yla ortamlar kültürel olarak de iflkendir (Rapoport, 2004). S n r tan mlar çok çeflitli formlardan meydana gelmifltir. Örne in, tarihteki ço u flehrin etraf, girifl ç k fl kontrol etmek için duvarlarla çevrilmifltir. As l amaçlar savunmay sa lamakt r fakat baflka amaçlar için de kullan lm fllard r. Toplum içindeki bireyler ve aile gruplar ise yaflad klar konutlarda çit, canl bitkiler gibi çeflitli yöntemlerle s n rlar oluflturmufllard r (Altman ve Chemers, 1986). Bu s n rlar n fiziksel olarak, 30 mimar ist 2011/1

yap lar birbirinden ay rmakla birlikte insanlar içinde psiko-sosyal aç dan daha güvenilir bir ortam sa lad n söyleyebiliriz. Buca yerlefliminde var oldu unu düflündü- ümüz psikolojik s n rlar, kentin kurdu u karfl - l kl iliflkiler sisteminin sosyokültürel, ekonomik ve politik yap s na dair ipuçlar vermektedir. Fiziksel s n rlar ise konutlar n çevresindeki bahçe duvarlar n n, pencerelerde demir parmakl klar n, panjurlar n ve cephelerde cumban n kullan lmas gibi farkl l klar göstermektedir. Bütün bu s n rlar konut dokusu içerisinde bir mahremiyet olgusunun var oldu unu göstermektedir. Buca konutlar n mimari özellikleri incelendi inde, baz konutlarda güçlü, baz lar nda daha zay f da olsa mahremiyet olgusunun varl görülmüfltür. Konut girifli, cephe düzeni gibi özelliklerin sonucu Buca konutlar n n, kendi aralar nda mahremiyet aç s ndan bir kademelenme oluflturdu unu söyleyebiliriz. Konut girifl ve sokak iliflkileri, girifl kap s n n konumu üzerinden incelenmifl, cephe düzeni ve sokak iliflkileri ise, yaflama katlar üzerinden, 1 katl yap larda zemin kat, 1,5 katl yap larda zemin kat ve bir k sm yaflama mekân olarak kullan lan bodrum kat ile zemin kat, 2 katl yap larda ise zemin kat ve 1. kat incelenmifltir. Cephede kullan lan sac kepenk, ahflap panjur, demir parmakl k gibi elemanlar n daha önceden de bahsetti imiz gibi korunma amaçl kullan ld bilinmektedir. Bu kullan lma s kl n n da Buca n n sosyal yaflant - s içinde farkl mahremiyet s n rlar oluflturdu u düflünülebilir. Zemin kat n iflyeri olarak kullan ld konutlar, özgün halini korumad (sonradan de iflime u rad ) düflünülen konutlar ile 1,5 ve 2 katl konutlarda genellikle depo olarak kullan lan bodrum katlar mahremiyet analizinde dikkate al nmam flt r. Konut ve Sokak liflkisi Tipolojisi Konut girifllerinin sokak ile iliflkisini inceledi imizde giriflleri; ön cepheden do rudan, nifl içine yerlefltirilmifl, merdiven ve sahanl ktan oluflan, ön cephe bahçeden ve yan cephe bahçeden giriflli olarak s n fland rabiliriz. Konut girifllerinde befl derecede mahremiyet kademelenmesi oluflmufltur. 5. derece, en düflük mahremiyet düzeyi; 4. derece, en düflük ikinci mahremiyet düzeyi; 3. derece, ortalama mahremiyet düzeyi; 2. derece, en yüksek ikinci mahremiyet düzeyi; 1. derece, en yüksek mahremiyet düzeyi olarak tan mlanm flt r. Konut giriflleri kapsam nda Buca konutlar - n n kendi aralar nda bir mahremiyet kademelenmesi oluflturdu u düflünüldü ünde, 5. derece, konut giriflinin sokak ile do rudan iliflki kurabildi i yap lar; 4. derece, konut giriflinin sokak ile do rudan iliflki kurabildi i, nifl içerisine yerlefltirilmifl yap lar; 3. derece, konut giriflinin sokak ile aras nda bir geçifl kural olan yap lar; 2. derece, mahremiyet gereksinimlerini karfl layan, konut giriflinin dolayl olarak sa land fakat gizlenmedi i, bahçe içerisinde korunmufl yap lar; 1.derece, yaflayanlar n üst seviyedeki mahremiyet gereksinimlerini karfl layan, konut giriflinin dolayl olarak sa land, bahçe içinde korunmufl yap lar olarak kategorize edilebilir (fiekil 6). 5. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda girifl, ön cephe yüzeyinden do rudan sa lanm fl; 4. dereceden mahremiyetin yafland - konutlarda girifl, ço unlukla zeminden yükseltilmifl, cephe yüzeyinden geriye çekilerek derin bir nifl içine yerlefltirilmifltir (Buca konutlar - n n di er konutlara oranla en çok uygulanm fl örnekleridir). Her iki konutta da yoldan basamaklarla ulafl lan bir yaflama kat (5. derecede bir ya da iki merdiven, 4. derecede ise befl ya da alt merdivene kadar ç kmaktad r) ile topra a tam ya da yar gömülü bir bodrum kat n oldu u örnekleri görmek mümkündür. 3. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda bodrum kat tam kata dönüflmüfl, zemin kata girifl kavisli merdiven ve demir korkuluklu bir sahanl k ile sa lanmaktad r. Ayr ca bu konutlar n baz örneklerinde zemin kat ve bahçeden girifl olmak üzere iki giriflin kullan ld da görülmektedir. 2. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda girifl ön bahçeden verilmektedir. Bahçe duvarlar alçakt r ve duvarlar n üzerinde dekoratif demir parmakl klar yerlefltirilmifltir. 1. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda ise girifl yan cepheden verilmektedir. Bahçe duvarlar genelde yüksektir ve konut girifli tamamen gizlenmifltir (fiekil 7). fiekil 6. Konut giriflleri mahremiyet düzeyi flemas. fiekil 7. Girifl sokak iliflkisi tipolojisi. mimar ist 2011/1 31

fiekil 8. Cumbas z 1, 1,5 ve 2 katl yap larda cephe düzenlerinin mahremiyet düzeyi flemas. fiekil 9. Cumbal 2 katl yap larda cephe düzenlerinin mahremiyet düzeyi flemas. fiekil 10. Cumbas z 1 katl konutlar n cephe düzenleri; 2. derece mahremiyet düzeyi cephe yüzeyini kaplayan fiekil 11. Cumbas z 1,5 katl konutlar n cephe düzenleri, 3. derece mahremiyet düzeyi cephe yüzeyinde aral kl yer alan fiekil 12. Cumbas z 1,5 katl konutlar n cephe düzenleri, 2. derece mahremiyet düzeyi cephe yüzeyini kaplayan fiekil 13. Cumbas z 2 katl konutlar n cephe düzenleri, 1. derece mahremiyet düzeyi cephe yüzeyini kaplayan Cephe Düzeni ve Sokak liflkisi Tipolojisi Cephe sokak iliflkisini inceledi imizde, cepheleri cumbal ve cumbas z olarak ikiye ay rabiliriz. Cumbas z konutlar, zemin katta sac kepenk veya ahflap panjur kullan lan 1 katl yap lar, bodrum kat nda (yaflama mekân ) demir parmakl k, zemin katta sac kepenk veya ahflap panjur kullan lan 1,5 katl yap lar, zemin katta ve 1. katta sac kepenk veya ahflap panjur kullan lan 2 katl yap lar olarak s n fland r labilir. Cumbal konutlar ise, cumban n ön cephede yer ald, zemin katta demir parmakl k, 1. katta ahflap panjur ya da sac kepenk kullan lan 2 katl yap lar, zemin kat ve 1. katta ahflap panjur ya da sac kepenk kullan lan 2 katl yap lar ve cumban n yan cephede yer ald, zemin kat ve 1. katta ahflap panjur ya da sac kepenk kullan - lan 2 katl yap lar olarak s n fland r labilir.cephe düzenlerinde cumbas z ve cumbal konutlarda 3 derece mahremiyet kademelenmesi oluflmufltur. 3. derece en düflük mahremiyet düzeyi; 2 derece ortalama mahremiyet düzeyi; 1. derece en yüksek mahremiyet düzeyi olarak tan mlanm flt r. Cephe düzenleri kapsam nda cumbas z konutlar; 3. derece, bodrum kat cephe yüzeyinde aral kl yer alan bileflenlerin kullan ld ve zemin kat cephe yüzeyini kaplayan bileflenlerin kullan ld yap lar; 2. derece, zemin kat cephe yüzeyini kaplayan bileflenlerin kullan ld yap - lar; 1. derece, zemin kat ve 1. kat cephe yüzeyini kaplayan bileflenlerin kullan ld yap lar olarak kategorize edilebilir (fiekil 8). Cumbal konutlar ise; 3. derece, cumban n ön cephede yer ald, zemin kat cephe yüzeyinde aral kl yer alan bileflenlerin, 1. kat cephe yüzeyini kaplayan bileflenlerin kullan ld yap - lar; 2. derece, cumban n ön cephede yer ald, zemin kat ve 1. kat cephe yüzeyini kaplayan bileflenlerin kullan ld yap lar; 1. derece, cumban n yan cephede yer ald, zemin kat ve 1. kat cephe yüzeyini kaplayan bileflenlerin kullan ld - yap lar olarak kategorize edilebilir (fiekil 9). Cumbas z konutlarda yaflama kat olarak genellikle zemin kat ve 1. kat, baz konut örmeklerinde bodrum kat da kullan lmaktad r. 3. dereceden mahremiyetin yafland konutlar 1,5 kattan oluflmakta ve bodrum kat cephe yüzeyinde demir parmakl klar ile zemin kat cephe yüzeyinde sac kepenk veya ahflap panjur kullan lmaktad r. Bodrum kat yaflama kat olarak kullan lmaktad r (fiekil 11). 2. dereceden mahremiyetin yafland konutlar 1 veya 1,5 kattan oluflmakta ve zemin kat cephe yüzeyinde ahflap panjur veya sac kepenk kullan lmaktad r (fiekil 10-12). 1,5 katl konutlarda depo olarak kullan lan topra a gömülü bodrum katlar n n analiz çal flmas nda yer almad yukar da belirtilmifltir. 1. dereceden mahremiyetin yafland konutlar ise 2 kattan oluflmakta, zemin kat ve 1. kat cephe yüzeyinde sac kepenk veya ahflap panjur kullan lmaktad r (fiekil 13). zmir yöresine özgü Sak z üslubunun en belirgin olarak kullan ld cumbal türlerde cumba ço unlukla ön cephede yer al r. Cumban n ön cephede yer ald konutlarda girifllerin nifl içine yerlefltirildi i, ön cephe bahçeden veya yan cephe bahçeden verildi i görülmüfltür. Her iki konut türünde de bodrum kat topra a tam veya yar gömülü oldu undan, yaflama mekân olarak kullan lmamaktad r. Cumbal konutlarda yaflama kat olarak zemin kat ve 1. kat kullan lmaktad r. Cumban n 32 mimar ist 2011/1

ön cephede yer ald, 3. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda zemin kat cephe yüzeyinde demir parmakl klar, 1. kat cephe yüzeyinde sac kepenk veya ahflap panjur kullan lmaktad r (fiekil 14). 2. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda ise zemin kat ve 1. kat cephe yüzeyinde ahflap panjur veya sac kepenk ile zemin kat cephe yüzeyinde sac kepenk, 1. kat cephe yüzeyinde ahflap panjur kullan lmakta oldu u görülmüfltür (fiekil 15). Cumban n yan cephede yer ald 1. dereceden mahremiyetin yafland konutlarda ise zemin kat ve 1. kat cephe yüzeyinde ahflap panjur ile 2. derece konutlar na benzer bir flekilde zemin kat cephe yüzeyinde sac kepenk, 1. kat cephe yüzeyinde ahflap panjur kullan ld örnekleri de görmek mümkündür (fiekil 16). NCELEME fiekil 14. Cumban n ön cephede yer ald 2-2,5 katl konutlar n cephe düzenleri, 3. derece mahremiyet düzeyi cephe yüzeyini kaplayan fiekil 15. Cumban n ön cephede yer ald 2,5 katl konutlar n cephe düzenleri, 2. derece mahremiyet düzeyi cephe yüzeyinde aral kl yer alan fiekil 16. Cumban n yan cephede yer ald 2-2,5 katl konutlar n cephe düzenleri, 1. dereceden mahremiyet düzeyi cephe yüzeyini kaplayan fiekil 17. Lejant. Sonuç Bu çal flmada tarihsel ve kültürel öneme sahip bir kent olan Buca n n mevcut yüzy ll k konut mimarisi üzerinde mahremiyet düzeyleri ba lam nda bir tespit ve de erlendirme yap lm flt r. Ele al nan konutlar; kullan c özellikleri, sosyal ve kültürel de erler gibi faktörlerin tümünü kapsayan bütüncül bir yaklafl mla yorumlanm flt r. Mahremiyet bulgular bize Buca y oluflturan konutlar n kullan m hakk nda ipuçlar vermektedir. Yap lan analiz çal flmalar n n sonuçlar do rultusunda, konut girifllerinin ve cephe düzenlerinin sokaktaki yaflant y konut içindeki yaflant dan daha fazla etkiledi ini düflünebiliriz. Konutlar n mimari yap s görsel alan etkiledi i için komfluluk iliflkilerini ve ayn zamanda konut yaflant s n n etkinli ini de art rmakta ya da azaltmaktad r. Konut giriflinin sokak hizas nda cepheli olmas konutun çevresiyle beraber sosyal yaflant - ya do rudan dahil oldu unu göstermektedir. Konut giriflinin bir nifl içine yerlefltirilmesi girifl ile sokak aras nda k smen fiziksel bir s n rlama oluflturmufl olsa bile konut içerisinde d fla dönük bir yaflam n var oldu unu da göstermektedir. Ço unlukla cumbas z konutlarda görülmektedir, fakat cumbal konutlarda da örnekleri mevcuttur. Cumbal konutlarda özellikle ön cephede cumban n da yer almas, konut ile sosyal yaflant aras ndaki etkileflimi daha da güçlendirmektedir. Giriflin merdiven ve sahanl ktan oluflmas ise sadece cumbas z konutlarda görülmekte olup konut ile sosyal yaflant aras nda çok belirgin olmasa da bir mahremiyet s n r oluflturmaktad r. Giriflin bahçeden verildi i örnekler, cumbal ve cumbas z konutlarda da görülmektedir. Bahçe genelde ön cephede bir avlu görünümündedir ve girifl ön cephede yer almaktad r. Bu durum konut ile sosyal yaflant aras ndaki mahremiyet s n rlar n n belirginleflti ini göstermektedir. Giriflin yan cepheden verildi i örnekler ise sadece cumbal konutlarda görülmektedir. Bu konutlara örnek olarak Sak z üslubundaki yerli halka ait konutlar n yan s ra, Buca n n varl kl ailelerine ait konak ya da malikâne türünde yap lar da örnek gösterebiliriz. Bu örneklerde bahçe genelde konutu çevrelemekte ve konut girifli gizlenmektedir. Konutlar n bu derece gizlenmifl olmas konut yaflant s n n kentin sosyal yaflant s ndan soyutland n, mahremiyet s n rlar n n tamamen belirginleflti ini göstermektedir. Cumbal konutlarda sokak cephesinden ayr bir konut giriflinin verildi i az say da örnekler de mevcuttur. Cumbas z tek katl konutlarda ço unlukla, 2 ya da 3 pencere aks yerlefltirilmifl, 3, 4 veya 5 pencereli düzen görülmektedir. Pencere say s - n n 6 ve 7 ye ç kt yayg n cepheli 1 katl komimar ist 2011/1 33

Privacy Levels in Buca Houses nutlar ise genifl bir cepheye sahip olmalar ndan dolay sokak cephesinin büyük bir k sm n oluflturmaktad r. Bu örneklerde konut içinde yaflayan insanlar n mahremiyet ihtiyaçlar n n di er örneklere göre daha yo un oldu u, cephede sac kepenk kullan m n n yayg n olmas ndan anlafl lmaktad r. Cumbas z 1,5 katl konutlarda, yükseltilmifl bodrum kat nda genellikle sac kepenk, zemin katta ise ahflap panjur veya sac kepenk kullan lm flt r. Bodrum kat nda demir parmakl k kullan lan konut örneklerinde de zemin katta benzer olarak sac kepenk veya ahflap panjur kullan ld görülmüfltür. Yaflama kat olarak kullan lan bodrum kat nda demir parmakl k kullan m n n, zemin kat n oluflturdu u mahremiyet derecesini hafifletti ini söyleyebiliriz. Di er 1,5 katl konut örneklerinde zemin katta sac kepenk kullan m daha yo undur. Nadir de olsa 1 ve 1,5 katl konutlara iliflkin zemin katta cam n kullan ld örnekler de bulunmaktad r. Fakat bu örneklerin di er konut örnekleri ile karfl laflt r ld nda, sonradan de iflime u rad, orijinalinde cam üzerine ahflap panjur veya sac kepenk kullan ld düflünülmektedir. Cumbas z 2 katl konutlarda ise genellikle zemin katta sac kepenk kullan lmas yla birlikte üst katlarda ahflap panjurun kullan lmaya baflland örnekler ile her iki katta da ayn elemanlar n (sac kepenk veya ahflap panjur) kullan ld örnekleri de görmek mümkündür. 1 ve 2 katl konutlarda, 1,5 katl konut örneklerinde görülen demir parmakl k elemanlar n kullan lmamas mahremiyet gereksinimlerinin daha fazla oldu unu bize göstermektedir. Cumbal konutlarda ço unlukla ana giriflin her iki yan nda ikifler pencere aks yerlefltirilmifl düzen görülmektedir. Cumban n ön cephede yer ald konutlarda pencere say lar 2, 4, 5, 6 ve 8 e kadar ç kmaktad r fakat cumbas z konut örneklerindeki gibi yayg n cepheler görülmemektedir. Pencere say lar iki kata yay lmakta ve cumban n konumuna göre önem kazanmaktad r. Architectural characteristics that constitute the physical dimension of Buca have emerged in different forms in various periods of time. Although many old towns have lost their unique architectural characteristics due to the rapid urbanization; in Buca, local architectural features of houses and the eclectic style in Levantine houses have been maintained. The aim of this study is to demonstrate how the socio-cultural features affected the use of houses and to examine the relationship between the houses and their close environment in terms of privacy concept. The houses in the old town have been examined and the houses are categorized in terms of privacy levels. The results show the evaluations about the effects of physical and locational features of the houses on the privacy levels the have. Cumbas z konutlarda katlar aras nda cephede kullan lan elemanlar n oluflturdu u mahremiyet kademelenmesi cumbal konutlarda da ayn çeflitlili i göstermektedir. Genellikle zemin katta ve 1. katta ayn elemanlar n ve özellikle zemin katta sac kepengin kullan ld örneklerin yo un oldu u görülmektedir. Bunun sebebi; cumban n konut ve sokak yaflant s aras nda azaltt mahremiyet düzeyinin dengelenme çabas olarak düflünebilir. Ayr ca zemin katta ahflap panjurun daha yo un kullan ld ve cumbas z konutlardan farkl olarak demir parmakl klar n da kullan ld görülmektedir. Cumban n yan cephede yer ald konutlarda ise girifl ön cephe bahçeden ve sokaktan ya da yan cephe bahçeden verilmektedir. Yan cephe bahçeden giriflin verildi i örneklerde sokak cephesinde üçer pencere aks yerlefltirilmifl düzen görülmekte olup, cephede ahflap panjurlar n kullan lmas n n konut ile sokak yaflant s aras nda bir mahremiyet düzeyi oluflturdu unu söyleyebiliriz. Bütün bu düzenlerde yukar da belirtti imiz konut girifli kategorilerinin (ön cephe do rudan, nifl içine yerlefltirilmifl, merdiven ve sahanl ktan oluflan, ön cepheden ve yan cepheden bahçeden giriflli) hepsinin mevcut oldu u görülmüfltür. Bu makale ile dile getirilen çal flmalar n gelmek istedi i nokta, yukar da da belirtildi i üzere farkl kültürlerin yans d farkl konut yap lar n n mahremiyet s n rlar n yakalamaya yöneliktir. Bu s n rlar, kullan c lar sayesinde bize belirli bir kimli e sahip sosyal bir çevreyi önümüze sunmaktad r. Sevde Korkmaz, Yüksek Lisans Ö rencisi YTÜ Mimarl k Fakültesi Mimarl k Bölümü Emine Köseo lu, Y. Mimar YTÜ Mimarl k Fakültesi Mimarl k Bölümü Araflt rma Görevlisi * Bu çal flma, birinci yazar n 2009-2010 ö retim y l nda YTÜ Mimarl k Bölümü, Bina Araflt rma ve Planlama Lisansüstü program nda, Doç. Dr. Deniz Erinsel Önder taraf ndan verilmifl olan Mekânsal Kademelenme yüksek lisans dersinde haz rlad dönem çal flmas ndan gelifltirilmifltir. Kaynakça: Altman, I., Chermes, M. (1986) Culture and Environment, Cambridge University Press, Cambridge. Erpi, F. (1987) Buca da Konut Mimarisi, ODTÜ Yay., Ankara. Lynch, K. (1960) The Image of City, The MIT Press, Boston. Rapoport, A. (1977) Human Aspects of Urban Form, Pergamon, New York. Rapoport, A. (2004) Kültür, Mimarl k, Tasar m, YEM Yay nevi, stanbul. www.panoramio.com www.egeninsesi.com 34 mimar ist 2011/1