YUSUFELİ BARAJI VE HES PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI

YUSUFELİ BARAJI VE HES PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI A Eylül 2005 B Temmuz 2006 Rev No DSİ, Kredi Kuruluşları ve Konsorsiyum Sunumu DSİ, Kredi Kuruluşları ve Konsorsiyum Sunumu İŞ, ÖÖ, GT, ŞA, GE, MD, SS, ED, BM, AG, GK, Tİ, UD, OE, FA, SG, DA, ST, MC İŞ, ÖÖ, GT, ŞA, GE, MD, SS, ED, BM, AG, GK, Tİ, UD, OE, FA, SG, DA, ST, MC HT, HÇ, TB, OB HT, HÇ, TB, OB Tarih Tanım Hazırlayan Onaylayan Doküman Kodu ENC YSF YYP 02 Firma Kodu Proje Kısalt. Dok. Türü Dok. Sıra. No. Rev. No B

İÇİNDEKİLER TABLOSU İçindekiler Tablosu Bölümler Tablolar Listesi Şekiller Listesi Ekler Listesi (A-P) Kısaltmalar Teknik Terimler Sözlüğü iii iii viii xii xiv xvii xix BÖLÜMLER Sayfa 1. GİRİŞ 1-1 1.1. Proje Özeti 1-1 1.2. Proje Tanımı 1-2 1.2.1. Projenin Amaçları 1-2 1.2.2. Proje Birimleri ve İlgili Tesisler 1-3 1.2.3. İlgili / Sorumlu Kurumlar 1-5 1.3. Yeniden Yerleşim Eylem Planının Stratejisi ve Kapsamı 1-5 1.3.1. Yusufeli Projesi nin Stratejisi 1-6 1.3.2. Yasal Çerçeve 1-8 1.3.3. YYEP Kapsamlaştırma Çalışmaları 1-10 1.4. Proje Etkilerinin Özeti 1-11 1.5. Raporun Yapısı 1-13 2. Projenin Etkilerinin ve Etkilenen Nüfusun Saptanması 2-1 2.1. Etkilerin Kapsam ve Kategorileri 2-1 2.1.1. Etkilerin Kapsamı 2-1 2.1.2. Etkilerin Kategorisi 2-3 2.2. Doğrudan Etkilenen Yerleşim Birimleri 2-4 2.2.1. Toplum ve Hane Bazındaki Etkiler 2-4 2.2.2. Doğrudan Etkilenen Yerleşim Birimlerinde Yaşayan Hanelerin 2-6 Görüşleri 2.3. Yusufeli Kasabasındaki Diğer Yerleşim Merkezleri 2-11 2.4. Potansiyel Olarak Hassas Gruplar 2-13 2.5. Paydaş Analizi 2-37 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.iii/ xxiii

3. Yeniden Yerleşimin Minimize Edilmesi 3-1 3.1. Projenin Planlanması ve Tasarımı Esnasında Yeniden Yerleşimin 3-1 Minimize Edilmesi 3.1.1. Çoruh Havzası Hidroelektrik Gelişme Planı 3-1 3.1.2. Alternatif Baraj Alanı Konumu 3-2 3.1.3. Alternatif Proje Büyüklükleri 3-6 3.2. Projenin Uygulaması Esnasında Yeniden Yerleşimin Minimize Edilmesi 3-13 4. YASAL ÇERÇEVE VE İLKELER 4-1 4.1. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası 4-1 4.2. Kamulaştırma Süreci 4-2 4.2.1. Kamulaştırma Kanunu 4-4 4.2.2. Arazi ve Diğer Varlıkların Kaydı 4-4 4.2.3. Kıymet Takdiri ve Özel Mülklerin Kamulaştırılması 4-6 4.2.4. Kamu Mallarının İstimlak Edilmesi 4-10 4.3. Yeniden Yerleşim Süreci 4-11 4.3.1. İskan Kanunu 4-13 4.3.2. İskan için Hak Sahipliği 4-13 4.3.3. Devlet Eliyle Kırsal/Kentsel İskan 4-15 4.3.4. Rezervuarın Yukarısına Kredi İle Taşınma 4-16 4.3.5. Kendi İmkanları ile İskan 4-16 4.3.6. Devlet Yardımları ve Krediler 4-17 4.4. Çevre ve Kültürel Varlıklar ile İlgili Mevzuat 4-18 4.5. Halkın Katılımı ve Bilgilendirilmesine İlişkin Yasal Çerçeve 4-18 4.6. İlgili Mevzuat Uyarınca Mahkemeye Başvuru ve Hak Talebi Prosedürleri 4-19 4.7. Türk Mevzuatları ile Dünya Bankası Politikaları Arasındaki Mevzuat 4-21 Boşluklar 5. SOSYOEKONOMİK ARAŞTIRMA VE NÜFUS TESPİTİ 5-1 5.1. Projeye Özel Anketin Amaç ve Önemi 5-2 5.2. Proje Üzerinde Yapılan Araştırmanın Araçları ve Metodolojisi 5-4 5.3. Bilgi Toplama Araçları 5-6 5.3.1. Nüfus Sayımı, Arazi ve Mülk Envanterleri, Sosyoekonomik Soru 5-14 Formu 5.3.2. Anahtar Kişiler ile Yapılan Anketler 5-16 5.3.3. Odak Grup Çalışması 5-17 5.3.4. Halk Toplantıları/Forumları 5-18 5.4. Alan Araştırmaları 5-19 5.5. Veri Kodlama Süreci 5-21 5.6. Veri Analiz Süreci 5-23 5.7. Arazi ve Yapı Değerlendirmesi Metodolojisi 5-25 5.8. Sınırlandırma Tarihi 5-29 5.8.1 Yeniden Yerleşim için Sınırlandırma 5-29 5.8.2. Kamulaştırma için Sınırlandırma Tarihi 5-30 5.9. Etkilenen Hanelerin ve Nüfusun Karakteristiği 5-32 5.9.1. Hane Halkı Büyüklüğü 5-32 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.iv/ xxiii

5.9.2. Yaş Dağılımı 5-35 5.9.3. Eğitim 5-39 5.9.4. Gelir Kaynakları ve Gelir Düzeyi 5-42 5.9.5. Tüketim 5-45 5.9.6. Meslek ve İstihdam 5-46 5.9.7. Sosyal Güvenlik ve Sağlık 5-50 5.9.8. Mal Varlığı 5-52 5.9.8.1. Ev Sahipliği 5-52 5.9.8.2. Diğer Mal Varlıkları 5-53 5.9.8.3. Mali Varlıklar 5-54 5.9.8.4. Hayvan Varlığı 5-54 5.9.8.5. Toprak Varlığı 5-57 5.10. Ormanların Değerlendirilmesi 5-59 5.11. Evlerin Özellikleri 5-61 5.11.1. Odaların Büyüklüğü ve Sayıları 5-61 5.11.2. Ev Eşyaları 5-63 5.11.3. Ev Hizmetleri 5-70 5.11.3.1. Su 5-70 5.11.3.2. Elektrik 5-71 5.11.3.3. Isıtma 5-72 5.11.3.4. Kanalizasyon 5-72 5.11.3.5. Katı Atık Toplanması 5-74 5.12. Baraj Yapımından Kaynaklı Algılanan Risk 5-75 5.13. Yeniden Yerleşimden Sonra Hayatı Devam Ettirme Hakkındaki Algılar 5-80 6. YENİDEN YERLEŞİM ALANLARI 6-1 6.1. Yusufeli İlçesi için Yer Seçim Süreci (Kentsel Yeniden Yerleşim) 6-1 6.2. PEİ lerin Yeniden Yerleşim Tercihleri 6-18 6.3. Kırsal Yeniden Yerleşim için Yerleşim Alanları 6-32 6.3.1. Yerleşim Alanı Seçimi 6-33 6.3.2. Kırsal Yeniden Yerleşim Alan Seçiminin Sonuçlandırılması için 6-42 Yapılan Çalışmalar 6.4. Toplumsal Bütünleşme ve Uyum 6-44 7. TAZMİN, HAK SAHİPLİĞİ VE GELİR RESTORASYONU 7-1 7.1. Gelir Akışı Analizi 7-1 7.1.1. Projenin Etkilenen Yerleşim Birimlerindeki Gelir Kaynakları 7-1 7.1.2. Gelir Seviyesi ve Gelir Kaynaklarının Dağılımı 7-4 7.1.3. Gelir Getiren Faaliyetlerde Erkek ve Kadının Payı 7-11 7.1.4. Hanelerin Üretim ve Tüketim Yapıları 7-12 7.2. Projenin Etkileri 7-13 7.2.1. Kamu/Kültür Malları Üzerindeki Etkiler 7-13 7.2.2. Haneler Üzerindeki Etkiler 7-17 7.3. Tazmin ve Gelir Restorasyonu Stratejileri için Yaklaşım 7-17 7.4. Gelir İyileştirmek için Kullanılan Yöntemler 7-24 7.4.1. Gelir Kayıplarının Tanımlanması ve Tazminin Belirlenmesi için 7-24 Kullanılan Yöntem 7.4.2. Hak Sahipliği Matrisi 7-32 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.v/ xxiii

7.4.3. Kamulaştırma Tazmini 7-37 7.4.4. Devlet Eliyle İskan 7-39 7.4.5. Devlet Kredileri ve Destekleri 7-41 7.4.6. Ulaştırma Sırasında Yardım 7-42 7.4.7. İnşaat Aşaması Yararları 7-42 7.4.8. Eksta Krediler 7-43 7.4.9. Gelir Kaynaklarının Özeti ve Bu Kayıpların Tazmini için Gereken 7-45 Ödenek Miktarları 7.4.10. Kaybedilen Kamu Mallarının Tazmini için Alınacak Önlemler 7-47 7.5. Gelir Restorasyonu için Dolaylı Yöntemler 7-48 7.5.1. Kapasite Arttırma 7-48 7.5.2. Tarımsal Gelişme 7-51 7.5.3. Çiftlik ve Kümes Hayvancılığında ki Gelişme 7-54 7.5.4. Ormancılık 7-56 7.5.5. Turizm 7-57 7.5.6. Arıcılığın Geliştirilmesi 7-59 7.5.7. Balıkçılığın Geliştirilmesi 7-60 7.5.8. El Sanatları 7-60 7.5.9. Sektör Değiştirmek İsteyenler için Destek 7-62 7.6. Kalkınma Projeleri 7-63 8. KURUMSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMA PROGRAMI 8-1 8.1. Yeniden Yerleşim için İdari Stratejiler 8-1 8.2. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşimle İlgili Kurumlar 8-2 8.3. Yeniden Yerleşim Birimi 8-11 8.4. Yeniden Yerleşim Komiteleri 8-15 8.5. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim Süreci İle Uygulama Programı 8-17 8.5.1. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim Aşamaları 8-18 8.5.2. Uygulama Takvimi 8-20 9. KATILIM VE DANIŞMANLIK PLANI 9-1 9.1. Yeniden Yerleşim Planlama Aşaması Sürecinde Katılım ve Danışmanlık 9-1 9.1.1. Danışmanlık Takımının Kurumsal Yapısı 9-7 9.1.2. Katılım Araçları 9-9 9.1.2.1. Proje Bilgilendirme Ofisi 9-9 9.1.2.2. Halkın Katılımı Toplantısı 9-10 9.1.2.3. Köy Bilgilendirme Toplantıları 9-11 9.1.2.4. Halk Toplantıları/Forumları 9-14 9.1.2.5. Odak Grup Toplantıları 9-16 9.1.2.6. Anketler 9-18 9.1.2.7. Çocukları için Resim ve Kompozisyon Yarışması 9-20 9.1.2.8. Resmi ve Gayri Resmi Paydaş Toplantıları/Görüşmeleri 9-21 9.1.2.9 Tebliğ Mektupları 9-21 9.1.3. Değerlendirme 9-22 9.2. Yeniden Yerleşim Eylem Planının Uygulaması Sırasında Halkın Katılımı 9-25 ve Halka Danışma YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.vi/ xxiii

10. ŞİKAYETLER VE MEMNUNİYETSİZLİKLERİN GİDERİLMESİ PROSEDÜRÜ 10-1 10.1. Şikayetin Giderilmesi Prosedürünün Amacı 10-1 10.2. Görevler ve Sorumluluklar 10-1 10.3. Şikayet Türleri 10-3 10.4. Şikayet, Başvuru ve Talep Alımı ile Yanıt Prosedürü 10-5 11. İZLEME VE DEĞERLENDİRME 11-1 11.1. Performans İzleme (İç İzleme) 11-1 11.2. Etki İzleme (Dış İzleme) 11-5 11.3. Nihai Denetim (Tamamlama Denetimi) 11-13 12. MALİYETLER VE BÜTÇE 12-1 12.1. İskan ile İlgili Faaliyetleri için Maliyet Hesaplaması Yaklaşımı 12-1 12.1.1. Maliyet Kalemleri ve Bilgilendirme Gerekliliği 12-1 12.1.2. Maliyet Kalemi için Hesaplama Yöntemleri 12-3 12.2. Kamulaştırma Maliyeti (Maliyet Kalemleri A, B, C, D ve E Kamulaştırma 12-15 Maliyeti 12.2.1. Binasız Arsalar (Maliyet Kalemi A1) 12-15 12.2.2. Tarım Alanları (Maliyet Kalemi A2-A8) 12-16 12.2.3. Meralar için Ot Bedeli (Maliyet Kalemi A9) 12-18 12.2.4. Evler ve Binalar (Maliyet Kalemi B1 ve B2) 12-18 12.2.5. Ortak Mülkler ve/veya Kamu Kuruluşları Mülkleri (Maliyet Kalemi 12-20 C) 12.2.6. Mücavir Taşınmazlar (Maliyet Kalemi D) 12-23 12.2.7. Kadastro Çalışmaları ve Kamulaştırma Planlarının Hazırlanması 12-23 (Maliyet Kalemi E, E1 ve E2 dahil) 12.2.8. Kamulaştırma Tazminatı Maliyetleri (A, B, C, D ve E Maliyet 12-24 Kalemlerinin Toplam Tutarları) 12.3. Yeniden Yerleşim Maliyetleri 12-25 12.3.1. Kentsel Yeniden Yerleşim (Maliyet Kalemi F) 12-25 12.3.2. Kırsal Yeniden Yerleşim (Maliyet Kalemi G) 12-28 12.3.3. Tarihi Varlıkların Taşınmasının Maliyeti (Maliyet Kalemi H) 12-33 12.3.4. Ulaşım ve Taşınma Harcırahı Maliyetleri (Maliyet Kalemi I) 12-33 12.3.5. Finansal Yardımlar (Maliyet Kalemi J) 12-33 12.3.6. Gelir Restorasyonu Maliyetleri (Maliyet Kalemi K) 12-33 12.3.7. Yeniden Yerleşim Bölgesine Ek Köprü İnşası (Maliyet Kalemi L) 12-41 12.3.8. İzleme Maliyetleri (Maliyet Kalemi M) 12-41 12.3.9. Beklenmedik Maliyetler 12-43 12.3.10. Diğer Maliyetler (Maliyet Kalemi N) 12-43 12.4. Finansal Olarak Sorumlu Olan Kurumlar ve İdareler 12-44 12.5. YYEP Genel Bütçesi 12-44 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.vii/ xxiii

Tablolar Listesi Sayfa Tablo 1.1. Çoruh Nehri Kalkınma Projeleri 1-3 Tablo 1.2. Yusufeli Projesinden Dolayı Su Altında Kalacak Yerleşim Yerleri ve Kamulaştırılacak Alanlar 1-12 Tablo 2.1. Doğrudan Etkilenen Yerleşim Birimlerine Projenin Etkileri 2-5 Tablo 2.2. Projenin Gelir Kaynakları Üzerindeki Beklenen Etkileri ile İlgili Köy 2-11 Muhtarlarının Görüşleri Tablo 2.3. Yerleşim Birimlerindeki Potansiyel Hassas Grupların Dağılımları 2-16 Tablo 2.4. Kadın Hane Reislerinin Eğitim Durumları 2-18 Tablo 2.5. Kadın Hane Reislerinin Mesleklere Göre Dağılımı 2-18 Tablo 2.6. Yaşlı Hane Üyelerin Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı 2-26 Tablo 2.7. Yoksulluk Sınırının Altında Yaşayan Hanelerin Yerleşim Birimlerine 2-27 Göre Dağılımı Tablo 2.8. Engelli Kişilerin Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı 2-28 Tablo 2.9. Engelli Kişilerin Yaşadığı Hanelerin Yerleşim Birimlerine Göre 2-29 Dağılımı Tablo 2.10. Olası Hassas Gruplar ve Hak Sahipliği Durumları 2-36 Tablo 2.11 Yusufeli Projesi için Paydaş Analizi 2-40 Tablo 3.1. Orta Çoruh Kalkınma Projesi için 2 Baraj ve 3 Baraj Alternatiflerinin 3-6 Ekonomik Değerlendirmesi Tablo 3.2. Alternatif Su Seviyelerine göre Su Altında Kalan Alanların Arazi 3-7 Kullanımı Tablo 3.2. Fizibilite Raporunda İncelenen Maksimum Su Kotlarının Etkilerine 3-9 Göre Karşılaştırması Tablo 3.3. Yerleşim Alanındaki Arazi Kullanımı (Yansıtıcılar) 3-14 Tablo 4.1. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim (İskan) Süreç Haritası 4-5 Tablo 4.2. Türk Mevzuatları ile Dünya Bankası Politikaları Arasındaki Temel Boşluklar ve Bu Boşlukları Giderebilmek için Bazı Projeye Özel Mekanizmalar 4-22 Tablo 5.1. Yusufeli Projesinden Doğrudan Etkilenecek Olan Yerleşim Yerlerinin 5-8 Listesi Tablo 5.2. Doğrudan Etkilenen Yerleşimlerin Haneleri ve Nüfusu 5-13 Tablo 5.3. İlçe Merkezindeki ve Köylerdeki Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri 5-32 Tablo 5.4. Köyleri Göre Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri 5-33 Tablo 5.5. Yusufeli ve Köylerde Birey Sayısı Olarak Hane Halkı Büyüklüğü 5-33 Tablo 5.6. Dışarıda Yaşayan Hane Halkı Üyelerinin Frekans Dağılımı 5-34 Tablo 5.7. Evden Ayrı Yaşama Gerekçelerinin Frekans Dağılımı 5-34 Tablo 5.8. Türkiye Geneli ve Proje Alanındaki Bağımlılık Oranlarının 5-36 Karşılaştırılması Tablo 5.9. Bölgede Yaşayan Projeden Etkilenen Halkın Yaş Dağılımı 5-37 Tablo 5.10. İş Gücüne Katılım Açısından Nüfusun Yaş Dağılımı 5-39 Tablo 5.11. Nüfusun Eğitim Durumunun Frekans Dağılımı 5-40 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.viii/ xxiii

Sayfa Tablo 5.12. Türkiye Geneli ile Projeden Etkilenen Bölgenin Okur-Yazarlık ve 5-41 Okullaşma Oranlarının Karşılaştırılması Tablo 5.13. Gelir Kaynaklarına Dair Verilen Çok Yönlü Yanıtlar 5-42 Tablo 5.14. Yerleşim Yerlerine Göre Hane Başına Düşen Yıllık Hane Halkı Geliri 5-44 (YTL) Tablo 5.15. Yerleşim Yerine Göre Hane Başına Düşen Ortalama Borç (YTL) 5-45 Tablo 5.16. Yerleşim Yerlerine Göre Aylık Ortalama Beslenme Harcaması 5-46 Tablo 5.17. Araştırma Bölgesindeki İnsanların Meslek Dağılımları (Birinci Meslek) 5-47 Tablo 5.18. Araştırma Bölgesindeki İnsanların Meslek Dağılımları (İkinci Meslek) 5-48 Tablo 5.19. Araştırma Bölgesindeki İnsanların Meslek Dağılımları (Üçüncü 5-48 Meslek) Tablo 5.20. Türkiye ve Projeden Etkilen Alanın İşsizlik Oranının Karşılaştırılması 5-49 Tablo 5.21. Çalışmama Nedenlerinin Yaygınlık Dağılımı 5-49 Tablo 5.22. Sosyal Güvenlik Çeşitlerinin Yaygınlık Dağılımı 5-50 Tablo 5.23. Konut Birimine Göre Sosyal Güvenlik Sigortası Çeşitlerinin Yaygınlık 5-51 Dağılımı Tablo 5.24. Yerleşim Yerlerine Göre Ev Sahipliği (HH nin %) 5-52 Tablo 5.25. İkamet Yerlerine Göre Diğer Mal Varlıklarının Sahipliği (HH nin %) 5-53 Tablo 5.26. Tasarruf Değerlendirme Araçlarının Dağılımı 5-54 Tablo 5.27. İkamet Yerlerine Göre Ortalama ve Toplam Hayvan Stoku 5-55 Tablo 5.28. İkamet Yerlerine Göre Toplam Hayvan Stoku 5-56 Tablo 5.29. Yerleşim Yerlerine Göre Hane Başına Düşen Tarım Arazisi Miktarları 5-58 Tablo 5.30. Yerleşim Yerlerine Göre HH Başına Düşen Ev Arsası Büyüklüğü 5-59 Tablo 5.31. Panoramik Açıdan Yerleşim Yerlerinin Ormanlara Uzaklıkları 5-60 Tablo 5.32. Ormanla ilgili Sorulara verilen Olumlu Yanıtların Yaygınlığı (HH nin 5-61 %) Tablo 5.33. Köylere Göre Ortalama Ev Büyüklüğü 5-62 Tablo 5.34. Yerleşim Yerlerine Göre Ev Olanaklarının Dağılımı (%) 5-63 Tablo 5.35. Yerleşim Bazında Hanelerin Sahip Olduğu Eşyalar ve Tarım 5-64 Ekipmanları (Sahip Olan Hanelerin Yüzdeleri) Tablo 5.36. Yerleşim Bazında Hanelerin Sahip Olduğu Eşyalar ve Tarım 5-65 Ekipmanları (Sahip Olan Hanelerin Yüzdeleri) Tablo 5.37. Yerleşim Bazında Hanelerin Sahip Olduğu Eşyalar ve Tarım 5-66 Ekipmanları (Sahip Olan Hanelerin Yüzdeleri) Tablo 5.38. Yerleşim Yerlerine Göre Ortalama Dizin Sayıları 5-67 Tablo 5.39. Yerleşim Yerlerine Göre Ortalama Dizin Sayıları 5-69 Tablo 5.40. İkamet Yerlerine Göre Ev İçindeki Su Kaynağı Karşılaştırması 5-70 Tablo 5.41. Yerleşim Yerlerine Göre Sulama Suyu Kaynağı Karşılaştırması 5-71 Tablo 5.42. Elektrik Sahip Hanelerin Yüzdesi 5-71 Tablo 5.43. İkamet Yerlerine Göre Isıtma Kaynağı Yaygınlığı Dağılımı 5-72 Tablo 5.44. Konut Birimine Göre Kanalizasyon Sistemleri 5-73 Tablo 5.45. Yerleşim Yerlerine Göre Katı Atık İdaresinin Yaygınlık Dağılımı 5-74 Tablo 5.46. Projeden Sırasında Baraj Yapımından Kaynaklanabilecek Olası 5-75 Risklerin Yaygınlık Dağılımı Tablo 5.47. Baraj Yapımından Kaynaklanan Olası En Önemli Üç Riskin Yaygınlık 5-76 Dağılımı Tablo 5.48. Yeniden Yerleşimden Dolayı Algılanan Risklerin Yerleşimlere Göre Dağılımı (EVET Cevaplarının Yüzdeleri) 5-78 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.ix/ xxiii

Sayfa Tablo 5.49. Olası Riskler Arasında Karşılaştırma 5-80 Tablo 5.50. Yeniden Yerleşimden Sonra Tercih Edilen İşlerin Yaygınlık Dağılımı 5-80 Tablo 5.51. Yeteneklerin Frekans Dağılımı 5-81 Tablo 5.52. Mesleki Programlara Verilen Olumlu Yanıtların Sıklıkları 5-81 Tablo 6.1. İlçe Merkezinde Yaşayan Hane Reislerinin Tercihleri (2000 de 6-5 Yapılan Araştırmalara Göre) Tablo 6.2. İlçe Merkezindeki Hane Reislerinin Yeniden Yerleşim Alanının 6-6 Seçme Nedenleri (2000 de Yapılan Araştırmalara Göre) Tablo 6.3. Köylerde Yaşayan Hane Reislerinin Tercihleri (2000 de Yapılan 6-6 Araştırmalara Göre) Tablo 6.4. Köylerdeki Hane Reislerinin Yeniden Yerleşim Alanını Seçme 6-6 Nedenleri (2000 de Yapılan Araştırmalara Göre) Tablo 6.5. Köy ve Mahalle Muhtarlarının Tercihleri 6-6 Tablo 6.6. PEİ lerin Yeni İlçe Merkezi için Yer Tercihleri 6-8 Tablo 6.7. Yeni İlçe Merkezine Dair PEİ lerin Kaygı ve Beklentileri 6-11 Tablo 6.8. Alternatif Yeniden Yerleşim Yerleri Değerlendirme Matrisi 6-12 Tablo 6.9. Projeden Etkilenen Hanelerin Yeniden Yerleşim Tercihleri 6-21 Tablo 6.10. Yeni İlçe Merkezi Tercih Ettiğiniz Yerde Kurulmazsa Fikrinizi 6-23 Değiştirir misiniz? Sorusuna Verilen Yanıtlar Tablo 6.11. Projeden Etkilenen Yerleşim Birimlerindeki Kentsel/Kırsal İskan 6-23 Tercihleri Tablo 6.12. Projeden Etkilenen Yerleşim Birimlerindeki İskan Tipi Tercihleri 6-25 Tablo 6.13. Alternatif Kırsal Yeniden Yerleşim Alanları Belirlenirken Dikkate 6-33 Alınan Faktörler (PEİ lerin Endişe ve Beklentilerini Yansıtmaktadır) Tablo 6.14. Alternatif Kırsal Yeniden Yerleşim Alanlarının Özellikleri 6-39 Tablo 6.15. Ev Sahibi Nüfus ile İyi Geçinemeyeceğini Düşünen Haneler 6-45 Tarafından Beyan Edilen Sebepler Tablo 6.16. Yeniden Yerleştirilen İnsanların Ev Sahibi Nüfus ile Olan İlişkilerinin Bağlı Olduğu Koşullar 6-46 Tablo 7.1. Gelir Kaynağı Kategorileri 7-3 Tablo 7.2. İş Gücünün Erkek ve Kadın Arasındaki Dağılımı 7-11 Tablo 7.3. Hanelerin Ortalama Yıllık Harcamaları 7-12 Tablo 7.4. Yerleşim Birimlerinin İlçe Merkezine Baraj Gölünde Su Tutulmasına 7-14 Önceki ve Sonraki Uzaklıkları Tablo 7.5. Risk Taşıyan Gelir Kaynakları ve İlgili Restorasyon Yöntemleri 7-26 Tablo 7.6. Hak Sahipliği ile İlgili Örneklerin Açıklamaları 7-34 Tablo 7.7. Arazi ve Yapı Varlıklarını Kaybeden Haneler 7-35 Tablo 7.8. Örneklere Göre Hanelerin Hak Sahipliği Durumu 7-36 Tablo 7.9. Kayıp Riski Olan Gelirler ve Yerleşim Yerleri için Gerekli Ek Krediler 7-46 Tablo 7.10. Projeden Etkilenen Köylerde Bulunan Tabiat Varlıkları 7-57 Tablo 8.1. 1. ve 2. Aşamada Kamulaştırılacak Araziler 8-20 Tablo 9.1. Bilgilendirme ve Danışma Faaliyetleri Özeti 9-3 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.x/ xxiii

Sayfa Tablo 9.2. Hane Reislerinin Yusufeli Projesi ile İlgili Bilgi Seviyeleri 9-22 Tablo 9.3. YYEP Uygulama Aşamasında Hedeflenen Paydaşlar ve İletişim Araçları 9-27 Tablo 11.1. Etki İzleme Göstergeleri 11-8 Tablo 11.2. Önerilen İzleme Planı (Maliyet Tahminleri USD olarak yapılmıştır) 11-14 Tablo 12.1. Binasız Arsaların Kamulaştırma Bedelleri 12-15 Tablo 12.2. Artvin ve Diğer Bölgelerdeki Arazilerin Birim Fiyatları (DSİ, 2005) 12-17 Tablo 12.3. Yerleşim ve Arazi Cinsine Göre Kamulaştırma Bedelleri 12-17 Tablo 12.4. Ev Arsalarının Birim Fiyatları (DSİ) 12-18 Tablo 12.5. Yapılar için Birim Fiyatlar (DSI, 2005) 12-19 Tablo 12.6. Binaların Yıpranma Payı Oranları 12-19 Tablo 12.7. Yapıların Tipleri ve Kamulaştırma Bedelleri 12-20 Tablo 12.8. Ortak Mülklerin Birim Fiyatları 12-20 Tablo 12.9. Su Altında Kalacak Ortak Mülklerin Yerleri 12-21 Tablo 12.10. Ortak Mülklerin ve Kamu Binalarının Kamulaştırma Maliyetleri 12-22 Tablo 12.11. Kamulaştırma Maliyetleri 12-24 Tablo 12.12. Kentsel Yeniden Yerleşim İmar Planında Kullanılan Katsayılar (ŞPO) 12-25 Tablo 12.13. Yüzey Alanına Göre İmar Planı Baz Fiyatı (ŞPO) 12-26 Tablo 12.14. Yeni Yusufelinin (Yansıtıcılar Bölgesi) Alan Hazırlığı Faaliyetleri (DSİ 12-26 Hesaplarına göre, 2005) Tablo 12.15. Yeni Yusufelinde Kurulacak Olan Mülkler ve Maliyetleri 12-27 Tablo 12.16. Kentsel Yeniden Yerleşim Alanında Yapıların İnşaat Maliyetleri 12-28 Tablo 12.17. Kırsal İmar Planında Kullanılan Katsayılar (ŞPO) 12-29 Tablo 12.18. Kırsal Yeniden Yerleşim Alanının Planlanması için Birim Fiyatlar 12-29 Tablo 12.19. Kırsal Yerleşim Alanlarının Hazırlanması (DSİ Hesaplarına Göre, 12-30 2005) Tablo 12.20. Kırsal Alanda İnşa Edilecek Ortak Mülkler ve Altyapı 12-31 Tablo 12.21. Kısmen Etkilenen Köylerde Su Altında Kalacak Ortak Mülklerin 12-32 Yeniden İnşa Edilmesinin Maliyeti Tablo 12.22. Gelir Restorasyonu için Gereken Krediler (Devletin Sağladığı ile 12-35 Birlikte) Tablo 12.23. Devlet Sağladığı Krediye Ek Olarak Ekstra Krediye İhtiyacı Olan 12-36 Haneler Tablo 12.24. Diğer Finansal Desteklerin Maliyeti 12-36 Tablo 12.25. Eğitim Maliyetleri 12-40 Tablo 12.26. Yeniden Yerleşim Maliyet Kalemleri 12-42 Tablo 12.27. Relokasyon Yollarının Maliyeti 12-44 Tablo 12.28. YYEP Genel Bütçesi 12-45 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xi/ xxiii

Şekiller Listesi Sayfa Şekil 1.1. Yusufeli Proje Alanı 1-14 Şekil 1.2. Varyant, Geçici Ana Servis, İkincil Servis, Kalıcı Servis Yolları ve Yol Relokasyonları Şematik Gösterimi Şekil 1.3. Yusufeli Projesi İnşaat Tesisleri 1-16 1-15 Şekil 2.1. PEİ lerin Yusufeli Projesinden Bekledikleri Yararlar 2-6 Şekil 2.2. PEİ lere Göre Yusufeli Projesinin Zararları 2-8 Şekil 2.3. Karşılaşılabilecek Olumsuz Etkilerin Azaltılması Konusunda PEİ lerin 2-9 Önerileri Şekil 2.4. Köylerden Kadın Fotoğrafları 2-20 Şekil 2.5. Çocukların Resimlerinden Örnekler 2-23 Şekil 2.6. Paydaşların Önem ve Etkisi 2-54 Şekil 3.1. 2 Baraj Alternatifine Göre Su Altında Kalacak Alan 3-3 Şekil 3.2. 3 Baraj Alternatifine Göre Su Altında Kalacak Alan 3-4 Şekil 3.3. 720 m, 710 m, 700 m ve 690 m Kotları için Su Altında Kalan Alanlar 3-8 Şekil 3.4. Su Tutmadan Sonra Tekkale Kalesi nin Durumu 3-11 Şekil 3.5. Su Tutmadan Sonra Hamzat 1 ve Hamzat 2 Kiliselerinin Durumu 3-12 Şekil 4.1. İstimlak Sürecinin Şematik Sunumu 4-2 Şekil 5.1. YYEP Çalışmaları Kapsamında Saha Araştırması Yapılan 5-9 Yerleşimler Şekil 5.2. GİS Saha Çalışması Örneği 5-28 Şekil 5.3. Türkiye Nüfus Piramidi 5-38 Şekil 5.4. Projeden Etkilenen Bölge Nüfus Piramidi 5-38 Şekil 5.5. Yerleşim Yerlerine Göre Durum Dizin Çubuk Grafiği 5-68 Şekil 5.6. Yerleşim Yerlerine Göre Ulaşım Dizini Çubuk Grafiği 5-68 Şekil 5.7. Yerleşim Yerlerine Göre Tarım Dizininin Çubuk Grafiği 5-69 Şekil 6.1. Yeni İlçe Merkezi için Yer Tercihleri 6-10 Şekil 6.2. Projeden Etkilenen Alandan Ev Fotoğrafları 6-16 Şekil 6.3. Yeniden Yerleşim Seçenekleri 6-19 Şekil 6.4. Yeniden Yerleşim Tercihleri ile İlgili Sorular ve Hanelerin Cevapları 6-20 Şekil 6.5. Yeniden Yerleşim Yeri Alternatifleri 6-38 Şekil 6.6. Toplumsal Bütünlük ile İlgili Beklentiler 6-45 Şekil 7.1. Şekil 7.2. Şekil 7.3. Çeşitli Kaynaklardan Gelir Sağlayan Hane Sayısı ve Gelir Seviyeleri (Araştırma Kapsamında İncelenen 3031 Hane için) Projeden Etkilenen Alanda Yıllık Gelirin Gelir Kaynaklarına Göre Dağılımı Çeşitli Kaynaklardan Gelir Sağlayan Hane Sayısı ve Gelir Seviyeleri (Araştırma Kapsamında İncelenen 2080 Hane için) 7-5 7-6 7-7 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xii/ xxiii

Sayfa Şekil 7.4. Projeden Etkilenen Alanda Yıllık Gelirin Gelir Kaynaklarına Göre 7-8 Dağılımı Şekil 7.5. Yusufeli İlçesinde Çeşitli Kaynaklardan Gelir Sağlayan Hane 7-9 Sayısı ve Gelir Seviyeleri (Araştırma Kapsamında İncelenen 951 Hane için) Şekil 7.6. Yusufeli İlçesinde Projeden Etkilenen Alanda Yıllık Gelirin Gelir 7-10 Kaynaklarına Göre Dağılımı Şekil 7.7. Relokasyon Yolları Güzergahı 7-15 Şekil 7.8. Gelir Restorasyonu için Alınacak Doğrudan Önlemlerin Akım Şeması 7-21 Şekil 7.9. Gelir Restorasyonu için Alınacak Dolaylı Önlemlerin Akım Şeması 7-22 Şekil 7.10. Kalkınma Projelerinin Akım Şeması 7-23 Şekil 7.11. Yusufeli Projesinden Dolayı PEİ lerin Arazi ve Yapı Varlıkları 7-34 Kayıplarının Sınıfları Şekil 7.12. Tarım Faaliyetlerine İlişkin Fotoğraflar 7-52 Şekil 7.13. Tekkale Kalesinin Fotoğrafları 7-58 Şekil 7.14. Projeden Etkilenen Alanın Bir Görüntüsü 7-59 Şekil 7.15. El Sanatları Örnekleri 7-61 Şekil 8.1. Yeniden Yerleşim Birimi 8-13 Şekil 8.2. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim Akım Şeması 8-21 Şekil 8.3. Yusufeli İlçe Merkezi için Yeniden Yerleşim Alanı Yer Seçimi Karar 8-22 Verme Süreci Şekil 8.4. Kırsal Yeniden Yerleşim Alanı Yer Seçimi Süreci 8-23 Şekil 9.1. Yeniden Yerleşim Eylem Planlaması Aşamasında Yürütülecek 9-6 Bilgilendirme Danışma Faaliyetlerinin Zaman Çizelgesi Şekil 9.2. Halkın Bilgilendirilmesi ve Halka Danışma Sürecinin Kurumsal Yapısı 9-7 Şekil 9.3 Proje Bilgilendirme Ofisinin Fotoğrafları 9-10 Şekil 9.4. Halkın Katılımı Toplantısının Fotoğrafları 9-11 Şekil 9.5. Köy Bilgilendirme Toplantılarının Fotoğrafları 9-13 Şekil 9.6. Halk Forumlarının Fotoğrafları (Erkekler ve Kadınlarla Ayrı Ayrı 9-15 Yapılmıştır) Şekil 9.7. Hane Halkı Anketlerinin Fotoğrafları 9-20 Şekil 9.8. Kısmen yada Tamamen Bilgilendirildiğini Düşünen Hanelerin Bilgi 9-23 Almak için İlk Olarak Tercih Ettiği Kaynaklar Şekil 9.9. PEİ lerin Bilgi Almak İstediği Konular 9-24 Şekil 9.10. Yeniden Yerleşim Uygulaması Aşamasında Yürütülecek Bilgilendirme ve Danışmanlık Faaliyetleri Zaman Çizelgesi 9-29 Şekil 10.1. Şikayetlerle ilgili Başvuru, Talep Alımı ve Yanıt Prosedürü Akım Şeması 10-6 Şekil 11.1. Geri Besleme Entegrasyon Kavramsal Modeli 11-4 YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xiii/ xxiii

EK A-P Ek A. Sosyo-Ekonomik Analiz Detayları A.1. Anket Yapılan Nüfusun Yaş Dağılımı A.2. Yerleşim Birimlerinde Tüketim Eğilimleri A.3. Sosyoekonomi, Ulaşım, Tarım Endeksi A.4. Hane Halkı Araştırması A.4.1. Nüfus Sayımı ve Sosyoekonomik Anket A.4.2. Arazi Envanteri A.4.3. Yapı Envanteri A.5. Genel Bilgi Anketi (Kilit Bilgilendirici Köy Muhtarı) A.6. Genel Bilgi Anketi (Kilit Bilgilendirici Mahalle Muhtarı) A.7 Seyyar Satıcı Anketi Ek B. Alternatif Yeniden Yerleşim Yerleri Hakkında Bilgiler B.1. Yansıtıcılar Alternatifi için Kavramsal Planlama Çalışmaları B.1.1. Yansıtıcıların Uydu Görüntüsü B.1.2. Yansıtıcılar Nazım İmar Planı ve Konsept Çalışması B.1.3. Yansıtıcılar Güneşlenme ve Eğim Analizi B.1.4. Yansıtıcılar Karayolu Güzergahı Öneri Alternatifi B.2. Çevreli Alternatifi Için Kavramsal Planlama Çalışmaları B.2.1. Çevrelinin Uydu Görüntüsü B.2.2. Çevreli Nazım İmar Planı ve Konsept Çalışması B.2.3. Çevreli Güneşlenme ve Eğim Analizi B.2.4. Çevreli - Karayolu Güzergahı Öneri Alternatifi B.3. Yansıtıcılar Köprüsü ve Yansıtıcılar Alternatifinin Arazi Kullanım Haritası B.4. Alternatif Kırsal Alanların Haritaları, B.4.1. Alternatif Kırsal Alanların Yükseklik Haritası B.4.2. Alternatif Kırsal Alanların Eğim Haritası B.4.3. 25 o ve Daha Aşağıdaki Eğimlerde Bulunan Alternatif Kırsal Alanları Gösteren Harita B.4.4. Alternatif Kırsal Alanların Arazi Kullanımı ve Toprak Kullanım Kabiliyeti Sınıfları Haritası Ek C. Hak Sahipliği Matrisi Ek D. Yerleşim Birimlerinin Etki Durumları D.1. Yusufeli İlçe Merkezi D.2. Alanbaşı Köyü D.3. Arpacık Köyü D.4. Bahçeli Köyü D.5. Bostancı Köyü D.6. Çeltikdüzü Köyü D.7. Çevreli Köyü D.8. Çıralı Köyü YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xiv/ xxiii

D.9. Darıca Köyü D.10. Dereiçi Köyü D.11. Irmakyani Village D.12. Ishan Village D.13. Kilickaya Village D.14. Kinalicam Village D.15. Kupluce Village D.16. Morkaya Village D.17. Pamukcular Village D.18. Sebzeciler Village D.19. Tekkale Village D.20. Yenikoy Village D.21. Yerleşimlere Göre Etki Durumu Özet Tablosu D.22. Baraj Özelinde İstihdam Olanağı Yaratılmasına İlişkin Proje Önerileri Ek E. Uygulama Zamanlama Tablosu Ek F. Halkın Katılımı ve Danışmanlık Faaliyetleri F.1. Halkın Katılımı Toplantıları ve Bilgilendirme Ofisi nin Açılışı ile İlgili Yerel Basında Yer Alan Haberler F.2. Proje Bilgilendirme Ofisi Kayıtları F.3. Proje Bilgilendirme Kitapçığı F.4. Köy Bilgilendirme Toplantılarında Kullanılan Sunum F.5. Köy Bilgilendirme Toplantıları Bulgu ve Notları F.6. Halk Toplantıları/Forumları Hakkında Bilgi F.6.1. Halk Forumları için Yönerge F.6.2. Halk Forumu Tutanak Formatı F.6.3. Halk Forumu Döküm Örneği F.7. Halk Toplantıları/Forumlarının Bulguları ve Notları F.8. Odak Grup Toplantılarına İlişkin Bilgi F.8.1. Odak Grup Toplantıları için Yönerge F.8.2. Odak Grup Toplantıları Tutanak Formatı F.8.3. Odak Grup Toplantılarının Döküm Örneği (Yusufeli Genç) F.9. Odak Grup Toplantılarının Bulgu ve Notları F.10. Kayda Değer Gayri Resmi Toplantıların Tarihleri ve Katılımcıları F.11. 2000/2001 Yıllarında Yapılan Toplantıların Tarihleri ve Katılımcıları Ek G. Şikayetlerin Giderilmesi Mekanizması G.1. Şikayet Formu G.2. Şikayet Sonuç Formu Ek H. İnşaat, Yeniden Yerleşim ve Kamulaştırma Uygulamaları Aşamaları için Performans İzleme Tablosu Ek I. Harcamalar ve Bütçe Hakkında Bilgiler I.1. Yeniden Yerleşim Eylem Planı için Nakit Akışı I.2. Nakit Alkışının Grafik Gösterimi I.3. İkame Maliyeti ve Resmi Kıymet Takdirinin Karşılaştırılması YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xv/ xxiii

Ek J. Batardo için Kamulaştırılacak Alanlar Ek K. Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.1. Yusufeli İlçe Merkezindeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.2. Alanbaşı Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.3. Arpacık Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.4. Bahçeli Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.5. Bostancı Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.6. Çeltikdüzü Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.7. Çevreli Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.8. Çıralı Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.9. Darıca Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.10. Dereiçi Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.11. Irmakyanı Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.12. İşhan Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.13. Kılıçkaya Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.14. Kınalıçam Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.15. Küplüce Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.16. Morkaya Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.17. Pamukçular Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.18. Sebzeciler Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.19. Tekkale Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu K.20. Yeniköy Köyü ndeki Potansiyel Hassas Grupların Hak Sahipliği Durumu Ek L. Halkın Katılımı ve Danışmanlık Planı Ek M. Yeniden Yerleşim Yeri Secimi ve Hazırlanması Süreci Ek N. Gelir Restorasyonu Planı Ek O. Kaynaklar Ek P. Hazırlayanların ve Katkıda Bulunanların Listesi YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xvi/ xxiii

KISALTMALAR BİB CBS ÇED ÇOB ÇSGB DİE DOKAP DPT DSİ EİE ENCON EPC EPDC ERM ERG ETKB EÜAŞ GR GWh HES HH IFC IFC Rehberi (IFC El Kitabı) İKO JICA KHGM KONSORSİYUM MW ORKÖY PEİ ler Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Coğrafi Bilgi Sistemi Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Orman Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Devlet İstatistik Enstitüsü Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı Devlet Planlama Teşkilatı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü ENCON Çevre Danışmanlık Ltd. Şti., Ankara Ekipman-Satın alma-inşaat (Equipment-Procurement-Construction) Japon Elektrik Gücü Geliştirme (Japan Electric Power Development Company) Environmental Resources Management GmbH Almanya Swiss Export Risk Guarantee, İsviçre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim A.Ş. Gelir Restorasyonu Giga Watt saat Hidroelektrik Santral Hanehalkı Uluslararası Finans Kuruluşu (International Finance Corporation) Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlanması için IFC El Kitabı (IFC Handbook for Preparing a Resettlement Action Plan) İhracat Kredi Organizasyonu (Export Credit Agency [ECA]) Japon Uluslararası İşbirliği Kurumu (Japan International Cooperation Agency) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü DOĞUŞ İnşaat ve Ticaret A.Ş. (Lider), ALSTOM (İsviçre) Ltd., ALSTOM Power Hydro, ALSTOM Power Hydraulique, ALSTOM Brasil Ltda, COYNE et BELLIER Bureau d Ingénieurs Conseils, ve DOLSAR Mühendislik Ltd. Şti. den oluşan Konsorsiyum Mega Watt Orman-Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü (Çevre ve Orman Bakanlığı na bağlı) Projeden Etkilenen İnsanlar YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xvii/ xxiii

PBO PSO SAHARA SB SRAP STK (NGO) TCK TEİAŞ TKGM TKİB TŞ UNDP USD WB YYEP YTL Proje Bilgilendirme Ofisi Proje Sahibi (Proje Sponsoru) Sahara Mühendislik Ltd. Şti., Ankara Sağlık Bakanlığı Sosyal Riski Azaltma Projesi Sivil Toplum Kuruluşları, Gönüllü Kuruluşlar (Non-governmental organizations) Karayolları Genel Müdürlüğü Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (Bayındırlık ve İskan Bakanlığı na bağlı) Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Teknik Şartname Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme) Amerikan Doları Dünya Bankası (World Bank) Yeniden Yerleşim Eylem Planı Yeni Türk Lirası YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xviii/ xxiii

TANIMLAR SÖZLÜĞÜ Bu sözlük IFC El Kitabı nın (IFC Handbook for Preparing a Resettlement Action Plan, Nisan 2002) Sözlük bölümü temel alınarak hazırlanmıştır. IFC Sözlük te yer alan terimlerden başka, yine IFC El Kitabı nda geçen diğer tanımlar da bu sözlüğe eklenmiştir. Sözlük, Türkiye de yeniden yerleşim planlamacıları tarafından sıkça kullanılan ek terimlerle daha da genişletilmiştir. Türk mevzuatında veya projeye özgü koşullar nedeniyle Yusufeli Projesi nde az da olsa farklı anlamlar taşıyabilecek bazı terimler için açıklamalara da yer verilmiştir. Bu tür açıklamalar ilgili tanımı takiben ve ( 1 ) şeklinde numaralandırılmış olarak sunulmaktadır. Arazi kamulaştırması (Land expropriation) Bir kamu kurum / kuruluşunun, bir kişi, hanehalkı, ya da topluluğun oturduğu ya da diğer şekilde kullandığı arazilerine ait haklardan, genellikle tazminat karşılığında, feragat etmesini istediği proses. Arazi kullanımı haritaları (Survey maps) bakınız Haritalandırma. Doğrudan etkilenen insanlar (Directly affected persons) proje sonucu bütün geçim kaynaklarını, arazi ve diğer taşınmaz mallarını kaybeden insanlar Dolaylı etkilenen insanlar (Indirectly affected persons) proje sonucu geçim kaynaklarını, arazi ve diğer taşınmaz mallarını kısmen kaybeden insanlar Ekonomik yer değiştirme (Economic displacement) Bir proje ya da ilgili tesislerinin inşaatı ya da işletilmesi nedeniyle arazi alımı ya da kaynaklara (toprak, su, ya da orman) ulaşımın sınırlanması sonucunda gelir kaynaklarının ya da geçim kaynaklarının kaybı. Fiziksel yer değiştirme (Physical displacement) Etkilenen kişi(ler)in başka bir yere taşınmasını gerektiren bir proje kapsamındaki arazi alımı sonucunda barınak, arazi ve diğer taşınmazların kaybı. Geleneksel haklar / Zilyetlik hakları (Customary / Traditional rights) Herhangi bir yasal mülkiyet durumu olmadan, ortak arazi ya da taşınmazları kullanma ve/veya ortak arazi ve taşınmazlardan geleneksel olarak yararlanma hakkı. Arazi ve diğer taşınmazlar üzerinde geleneksel hakları olan yeniden yerleşecek kişiler de IFC nin politikasında tazminat hakkına sahiptir: Bir başka deyişle, arazi ve diğer taşınmazlar üzerinde yasal hakkın olmaması, kaybedilen taşınmazlar için tazminat almaya ya da diğer yeniden yerleşim yardımlarından yararlanmaya engel oluşturmamaktadır. Ayrıca bakınız: Zilyetlik (1). (1) Türkiye deki zilyetlik uygulaması IFC nin geleneksel haklar tanımı kapsamındadır. Ancak, Türkiye deki zilyetlik uygulaması tek başına IFC nin geleneksel haklar ile ifade ettiği tüm durumları kapsamamaktadır. Kişiye ait olmayıp tüm halkın kullandığı doğal kaynaklar (mera, orman, su, vb) üzerindeki geleneksel haklar buna örnektir. Hak sahiplerinin belirlenmesinin tamamlandığı tarih (Cut-off date) Projeden etkilenen kişilerin nüfus tespiti ve varlıklar envanteri çalışmalarının tamamlandığı tarih (2). Hak sahiplerinin belirlenmesinin tamamlandığı tarihten sonra proje alanında oturanlar tazminat ve/veya yeniden yerleşim yardımı alma hakkına sahip değildirler. Benzer şekilde, varlıklar envanterinin tamamlandığı tarihten, ya da ortak olarak üzerinde anlaşılan bir başka tarihten sonra tesis edilen taşınmazlar (örneğin inşaa edilmiş yapılar, tarla ürünleri, meyve ağaçları, ve diğer ağaçlar) için de tazminat ödenmez. YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xix/ xxiii

(2) Dünya Bankası nın tanımladığı şekliyle, hak sahiplerinin belirlenmesinin tamamlandığı tarihi tarif eden açık bir prosedür Türk mevzuatında yer almamaktadır. Hak sahipliği matrisi (Entitlement matrix) Projeden etkilenen kişilerin kategorileri ile bunlara karşılık gelen tazminat, yeniden yerleşim yardımı ve tahsisat haklarından oluşan bir matris. Haritalandırma (Mapping) Halkın ayrılacağı alanın yanı sıra yeniden yerleşecekleri yerin de ayrıntılı olarak haritalandırılması gerekmektedir. Proje sahibi, etkilenen hanelerin her birinin sınırlarının üzerinde işaretlendiği (nüfus tespitinden elde edinilen kayıt numaraları ile işaretleme) büyük-ölçekli ayrıntılı (mümkünse hava fotoğrafları ile desteklenen) bir harita hazırlamalıdır. Ayrıntılı ve kapsamlı haritalandırma proje sahibini asılsız tazminat iddialarından koruyabilecektir. arazi kullanımı haritaları (survey maps) Proje sahibi arazi çalışmaları gerçekleştirmeli ve arazi türlerini mevcut kullanıma ve potansiyel kullanıma (örneğin ürün uygunluğu değerlendirmesi, doğal bitki örtüsü, ve hayvancılık taşıma kapasitesi değerlendirmesi) göre haritalandırmalıdır. tematik haritalar (thematic maps) Bu arazi kullanımı haritalarından yararlanarak, yeniden yerleşim planlamacıları önemli arazi kullanım şekillerinin yerlerini ve kapladığı alanı gösteren çeşitli tematik haritalar hazırlayabilirler. Bunlara ek olarak; arazi kullanım sınıflarını, ortak taşınmazların yerlerini, kültürel varlıkları (örneğin dinsel önemi olan yerler, mezarlıklar, ve anıtlar), yolları ve ulaşım altyapısını, ve işyerleri ve hizmet merkezlerinin yerlerini gösteren tematik haritalar da hazırlanmalıdır. Hassas gruplar (Vulnerable groups) Cinsiyet, etnik köken, yaş, fiziksel ya da zihinsel engel, ekonomik dezavantaj, ya da sosyal konumları nedeniyle yeniden yerleşimden diğerlerine göre daha fazla olumsuz etkilenebilecek olan ve yeniden yerleşim yardımından ve diğer ilgili kalkınma faydalarından yararlanma yetenekleri sınırlı olabilecek kişiler. İkame maliyeti (Replacement cost) Taşınmazların tazminat miktarı toplam ikame maliyetine göre hesaplanmalıdır, bir başka deyişle, taşınmazın piyasa değeri artı muamele masrafları. Arazi ve yapılar için ikame maliyeti ni IFC aşağıdaki gibi tanımlamaktadır: tarım arazisi (agricultural land) etkilenen arazinin yakınlarında yer alan eşdeğer verime ya da potansiyel verime sahip bir arazinin piyasa değeri, artı etkilenen arazinin verim düzeyine ya da daha iyi bir düzeye gelmesi için hazırlık çalışmalarının maliyeti, artı her türlü muamele masrafları ve transfer vergileri; kentsel arazi (land in urban areas) aynı büyüklükte ve aynı kullanıma sahip, benzer ya da daha iyi altyapı, tesis ve hizmetleri olan ve tercihan etkilenen arazinin yakınlarında yer alan bir arazinin piyasa değeri, artı her türlü muamele masrafları ve transfer vergileri; hanehalkına ait yapılar ve kamu yapıları (household and public structures) etkilenen yapı ile aynı alana ve özelliklere ya da daha iyisine sahip yeni bir yapı satın almanın ya da inşa etmenin, ya da kısmen etkilenen bir yapıyı tamir etmenin işgücü ve müteahhit ücretleri ile her türlü muamele masrafları ve transfer vergileri dahil maliyeti. İkame maliyeti belirlenirken taşınmazın değer kaybı (yıpranma gibi) ve malzemelerin hurda değeri göz önüne alınmaz, ayrıca etkilenen taşınmaz için bedel belirlenirken projeden sağlanacak faydaların değeri de düşülmez. YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xx/ xxiii

(Mütemmim cüz) (Associated facility) IFC tarafından desteklenen bir projenin inşaatı ya da işletilmesi için gerekli olan ancak finansı IFC tarafından sağlanmayan tesisler. (3) IFC nin zorunlu yeniden yerleşim politikasının bu tür tesislerin neden olduğu yeniden yerleşim için de uygulanması mümkündür. (3) Ulaşım yolları gibi gerekli tüm tesisler proje kapsamındadır. Yusufeli Projesi nin inşaatı ya da işletilmesi için gerekli olmamakla birlikte, iki relokasyon yolu da (Artvin- Erzurum ve Artvin-Bayburt yolları) proje kapsamına alınmıştır. Üretilen elektriğin iletilmesi için gerekli olan enerji iletim hatları Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) tarafından planlanacak ve inşa edilecek olup; ilgili tüm çalışmalar TEİAŞ ın sorumluluğundadır. Dolayısıyla, Yusufeli Projesi YYEP relokasyon yollarını içerecek, ancak enerji iletim hatlarını kapsamayacaktır. Bu enerji iletim hatlarından bazıları Dünya Bankası finansmanı ile gerçekleştirilmektedir ve enerji iletim hatları için gereken ÇED ve diğer çalışmalar TEİAŞ tarafından yürütülmektedir. Enerji iletim hatları genellikle kalıcı arazi alımı (kamulaştırma) gerektirmemektedir. Geçici arazi alımı için irtifak bedellerinin ödenmesinin yanı sıra (eğer gerekirse) kamulaştırma yapılması Kamulaştırma Kanunu na göre TEİAŞ nin sorumluluğundadır. Nüfus tespiti (Census) Etkilenen kişilerin sayıldığı ve ikamet yerlerine göre kayıt altına alındığı projeye özel nüfus tespiti çalışması. Nüfus tespiti, birbiriyle ilgili beş önemli işleve sahiptir: (1) projeden etkilenecek kişilerin sayımı ve haklarında temel bilgilerin derlenmesi; (2) etkilenecek nüfusun ikamet ve yerleşim kayıtlarının alınması; (3) yasal hak sahiplerinin bir listesinin çıkartılarak, proje başlamadan önce yalnızca projenin faydalarından istifade etmek üzere alana yerleşenlerin haksız taleplerinin önlenebilmesi; (4) sosyo-ekonomik araştırmalar için bir çerçeve oluşturulması; ve (5) izleme ve değerlendirme için bir veritabanı oluşturulması. Nüfus tespiti, yasal durumlarına arazi sahibi, arazi haklarına sahip kişi, kiracı, yasadışı işgalci ya da nüfus tespitinin yapıldığı zamanda projeden etkilenen alanda yaşayıp yaşamadıklarına bakılmaksızın projeden etkilenen tüm kişileri kapsamalıdır. Bir başka deyişle, arazi üzerinde yasal hakkının olmaması, bir kişinin yeniden yerleşim yardımlarından yararlanmasına engel oluşturmamaktadır. Ayrıca, hassas gruplara özel önem verilmelidir. Benzer şekilde, nüfus tespiti sırasında alanda bulunmayan kişiler de göz önüne alınmalıdır. Projenin (mali ve insan gücü) kaynaklarından tasarruf etmek için, ve etkilenen halkın peşpeşe yapılan anketlerden bezginlik duymasını en az seviyeye indirmek için veri toplama çalışmaları birarada gerçekleştirilmelidir. Örneğin, nüfus tespiti çalışmaları, ilgili demografik (yaş, cinsiyet, hanehalkı büyüklüğü, doğumlar ve ölümler), sosyal ve ekonomik bilgilerin (etnik durum, sağlık, eğitim, iş, gelir kaynakları) toplanması ile birleştirilebilir. Bu bilgiler, takip eden sosyo-ekonomik araştırmaların tasarlanmasında kullanılabilir. OD 4.30 Dünya Bankası Grubu nun Zorunlu Yeniden Yerleşim hakkındaki Operasyonel Yönergesi (Operational Directive). OD4.30 da IFC nin destek sağladığı yatırım projelerinde zorunlu yeniden yerleşim söz konusu olduğunda IFC nin bu konuya yaklaşımına temel oluşturan ana ilkeler ve prosedürler yer almaktadır. OP 4.12 ve BP 4.12 Dünya Bankası Grubu nun Zorunlu Yeniden Yerleşim hakkındaki Operasyonel Yaklaşımı (Operational Policy) ve Banka Prosedürü (Bank Procedure). Bu yaklaşımda (OP 4.12), eğer önlem alınmazsa, zorunlu yeniden yerleşim nedeniyle ortaya çıkabilecek ekonomik, sosyal ve yoksullaşma riskleri ile çevresel risklerin belirlenmesi ve azaltılması için önlemler yer almaktadır. YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xxi/ xxiii

Paydaşlar (İlgili taraflar) (Stakeholders) Bir proje ile ilgilenen ve potansiyel olarak projeden etkilenebilecek ya da bir projeyi etkileme yeteneği olmayan herhangi bir ve bütün birey, grup, örgüt ve kuruluşlar. Projeden etkilenen hanehalkı (Project-affected household) Projeden etkilenen bir hanedeki, akraba olsun ya da olmasın, tek bir ekonomik birim olarak çalışan tüm bireyler. Projeden etkilenen kişi (Project-affected person) Projenin gerçekleştirilmesi nedeniyle inşa edilmiş yapı, arazi (meskun, tarım, ya da otlak), yıllık ya da çokyıllık tarla ürünleri ve ağaçlar, ya da diğer taşınmaz varlıklar üzerindeki mülkiyet, kullanma, ya da diğer şekilde yararlanma hakkını tamamen ya da kısmen, sürekli ya da geçici olarak kaybeden kişi. Proje sahibi (Project sponsor) Bir proje için, doğrudan ya da IFC tarafından desteklenen bir finansal aracı kuruluş vasıtasıyla, IFC finansmanı arayan tüzel kişi. (4) (4) DSİ Yusufeli Projesi nin sahibidir ve proje için finansman aramaktadır. Dolayısıyla, Yusufeli Projesi nde IFC Elkitabı ndaki tanımıyla proje sahibi (project sponsor) DSİ dir. Ancak, inşaat aşamasından sonra DSİ tesisi, hidroelektrik santralların işletilmesinden sorumlu kuruluş olan Elektrik Üretim A.Ş. ne (EÜAŞ) devredebilir. Benzer şekilde, Artin-Erzurum ve Artvin-Bayburt yolları da, karayollarının planlanması, inşaası ve işletilmesinden sorumlu kurum olan Karayolları Genel Müdürlüğü ne devredilecektir. Risk matrisi (Risk bertarafı matrisi) [Risk matrix (Risk reversal-action matrix)] Risk matrisi (risk bertarafı matrisi), olası risklerin ve yoksullaşma risklerini bertaraf etmek / tersine çevirmek için alınması gereken önlemlerin, gösterim kolaylığı açısından, kolonlarda risklerin ve satırlarda bertaraf önlemlerinin (ya da tersi) yer aldığı bir tablo formatında sunulduğu analitik bir araçtır. Sınırları işaretleme (Demarcation) Etkilenen her bir hanenin, projeye özel nüfus tespiti çalışmasından elde edilen kayıt numaraları kullanılarak uygun bir harita üzerinde işaretlenmesi. Sosyo-ekonomik saha çalışmaları ve incelemeler (Socio-economic surveys and studies) Adil tazminat miktarlarının belirlenebilmesi ve sürdürülebilir bir gelir restorasyonu ve kalkınma için gerçekleştirilecek girişimlerin dizaynı, izlenmesi ve değerlendirilebilmesi için gereken ve etkilenen herkesi (mevsimsel, göçebe ve yeni yerleşim yerindeki evsahibi nüfuslar dahil) kapsayan sosyo-ekonomik saha çalışmaları ve incelemeler. Hanehalkı temelindeki sosyo-ekonomik verilerin büyük bir kısmı nüfus tespiti ve varlıklar envanteri çalışmaları ile toplanmaktadır. Bununla birlikte, iki önemli konuda nicel (ve nitel) bilgi toplamak için sosyo-ekonomik çalışmalar gerekmektedir: (1) nüfus tespiti ve varlıklar envanteri çalışmalarında belirlenemeyen hanehalkı temelindeki gelir ve geçim kaynakları / stratejileri; ve (2) projeden etkilenen toplumun yapısı, organizasyonu, ve toplum içinde ekonomik açıdan birbirine bağlı olan birimler. Bu verilerin analizi, fiziksel ve/veya ekonomik yer değiştirme nedeniyle en fazla risk altında olan hanelerin belirlenmesini sağlayacaktır. Bu nedenle, hanehalkı gelir kaynakları hakkında eksiksiz veri toplayabilmek için sosyo-ekonomik çalışmalar nüfus tespiti ve varlıklar envanteri ile bağlantılı olarak yürütülmelidir. Tazminat (Compensation) Proje için alınan (kamulaştırılan) ya da projeden etkilenen taşınmaz bir varlık ya da kaynak için, söz konusu taşınmazın yerinden taşınması gerektiği sırada yapılan nakit ya da aynı cinsten (araziye karşılık arazi gibi) ödeme. Tematik haritalar (Thematic maps) bakınız Haritalandırma. YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xxii/ xxiii

Varlıklar envanteri (Assets inventory) Proje nedeniyle kaybedilen ve projeden etkilenen arazi ve diğer varlıkların hanehalkı ve ekonomik girişim temelinde ve toplumun genelinde envanteri. Proje sahibi, projeden etkilenecek her bir hane, ekonomik girişim ya da topluluğun bütün kayıplarını kapsayan ayrıntılı bir envanter çalışması gerçekleştirmelidir. Envanter çalışmasında arazi alımı ve fiziksel yapıların kaybının yanı sıra ekonomik yer değiştirme nedeniyle geçici ya da sürekli gelir kaybı da göz önüne alınmalıdır. Ekonomik yer değiştirme iş ya da gelir kaynaklarına erişimin ortadan kalkması şeklinde ortaya çıkabilir (örneğin, çömlekçilerin kil malzeme alanlarından, balıkçıların balık tutma alanlarından, küçük ölçekli firmaların ya da satıcıların müşterilerinden uzaklaşması). Ortak olarak yararlanılan taşınmazlar, örneğin su kaynakları, otlaklar, sulama sistemleri, ve kamu yapıları, ayrı bir liste olarak kaydedilmelidir. Yeniden yerleşim (Resettlement) bakınız Zorunlu yeniden yerleşim (Involuntary resettlement). Yeni yerleşim yerindeki mevcut nüfus (Evsahibi nüfus) (Host population) Proje nedeniyle fiziksel olarak yer değiştirmeleri gereken kişilerin yeniden yerleştirilecekleri yerde ya da yakınlarında yaşayan, ve yeniden yerleşim gerçekleştiğinde bundan (olumlu ya da olumsuz yönde) etkilenebilecek kişiler. Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP) [Resettlement Action Plan (RAP)] Proje sahibinin ya da diğer sorumlu kurum/kuruluşun olumsuz etkileri bertaraf etmek, kayıpları karşılamak, ve projeden etkilenen kişi ve topluluklara kalkınma faydaları sağlamak için uygulayacağı prosedürleri ve alacağı önlemleri ayrıntılarıyla belirttiği dokuman. Yeniden yerleşim yardımı / desteği (Resettlement assistance) Proje nedeniyle fiziksel olarak yer değiştirmek zorunda kalan kişilere sağlanan yardım/destek. Bu yardımlar, etkilenen kişilerin yer değiştirmeleri sırasında sağlanacak ulaşım, gıda, barınak yardımı ve sosyal hizmetleri kapsayabilir. Yardım kapsamında yeniden yerleşimin neden olduğu rahatsızlığı ve yeni bir yere geçişten kaynaklanan taşınma giderleri ve kayıp iş günleri gibi masrafları karşılamak üzere nakit ödeme de yapılabilir. Yeniden yerleşim yaklaşımı / politikası (Resettlement policy framework) Projenin (banka tarafından) onayından önce belirlenmesi mümkün olmayan altprojeleri ya da birden fazla bileşeni olan projeler için bir yeniden yerleşim yaklaşımı geliştirilmesi gerekmektedir. Bu araç, yeniden yerleşimin gerçekleştirilmesinin ertelenmesi için geçerli nedenlerin olduğu durumlarda da, uygulayıcı kurum/kuruluşun bu yaklaşımı gelecekte uygulayacağı konusunda uygun ve açık bir taahhüt vermesi koşuluyla mümkün olabilir. Her koşulda, bu yaklaşım OD 4.30 da belirtilen ilkeler ve hedeflere uygun olmalıdır. Zilyetlik (Customary ownership) Tapu kaydı olmadan görünür (gerçekte [de facto]) arazi sahipliği. Bu terim, arazi sahibinin tapu senedi olmadığı ancak araziyi uzun süreden beri kullanmakta olduğu (ve büyük olasılıkla araziyi yine tapu kaydı olmadan kullanmış olan akrabalarından miras olarak aldığı) durumlara işaret etmektedir. Ayrıca bakınız: Geleneksel haklar / Zilyetlik hakları. Zorunlu yeniden yerleşim (Involuntary resettlement) Yeniden yerleşim, yer değiştirecek kişilerin haberdar edilip onayı alınmadan gerçekleştirildiği ya da bu kişilerin onayı alınmakla birlikte yeniden yerleşimi reddetme haklarının olmadığı durumlarda zorunlu dur. YENİDEN YERLEŞİM PLANI Revizyon : B Pg.xxiii/ xxiii