ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE FINDIKFARESİ NİN (Muscardinus avellanarius LİNNAEUS, 1758) (RODENTİA: MAMMALİA) İSKELET SİSTEMİNİN MAKRO ANATOMİSİ Esra ENGİN BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ANKARA 2010 Her hakkı saklıdır.
ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE FINDIKFARESİ NİN (Muscardinus avellanarius LİNNAEUS, 1758) (RODENTİA: MAMMALİA) İSKELET SİSTEMİNİN MAKRO ANATOMİSİ Esra ENGİN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Erkut KIVANÇ Bu çalışmada Karadeniz Bölgesi nden 1979 1982 yılları arasında toplanmış 46 adet Muscardinus avellanarius örneğinin iskelet yapısı makro anatomik olarak değerlendirildi. Muscardinus avellanarius ta tüm iskeletin 225 kemikten oluştuğu saptandı. Ayrıca taksonomik değeri olan ( Baculum, scapula, humerus, femur, os coxae v.d) kemikler tanımlandı. Şubat 2010, 57 sayfa Anahtar Kelimeler: Muscardinus, makro anatomi, iskelet sistemi, Türkiye i
ABSTRACT Master Thesis MACRO ANATOMY OF THE SKELETAL SYSTEM OF HAZEL DORMOUSE (Muscardinus avellanarius LİNNAEUS, 1758) (RODENTİA: MAMMALIA) IN TURKEY. Esra Engin Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology Supervisor: Prof.Dr. Erkut KIVANÇ In this study the structure of skeletal samples of 46 Muscardinus avellanarius, which were collected in the Black Sea region during the years from 1979 to 1982, has been examined with macro anatomical technic and it has been reviewed that the skeleton of Muscardinus avellanarius consists of 225 bones. In addition bones (Baculum, scapula, humerus, femur, os coxae etc.) with taxonomic features has been identified. February 2010, 57 pages Key Words: Muscardinus, macro anatomy, skeletal system, Turkey ii
TEŞEKKÜR Bu çalışmada bana büyük sabır gösteren ve emeğini asla esirgemeyen değerli danışmanım Prof. Dr. Erkut KIVANÇ başta olmak üzere destek ve yardımlarını benden esirgemeyen aileme, Hatice MUTLU, Hasan KILIÇ ve Seda KIRALP e teşekkür ederim. Esra ENGİN Ankara, Şubat 2010 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ... 1 2. KURAMSAL TEMELLER... 3 2.1 Skeleton Axiale (Appendicular İskelet)... 3 2.1.1 Ossa cranii (Kafa kemikleri)... 3 2.1.1.1 Neurocranium... 3 2.1.1.1.1 Os occipitale (Art kafa kemiği)... 3 2.1.1.1.2 Os interparietale (Ara duvar kemiği)... 4 2.1.1.1.3 Os sphenoidale (Kamamsı kemik)... 4 2.1.1.1.4 Os pterygoideum (Kanat kemiği)... 4 2.1.1.1.5 Os ethmoidale (Kalbur kemiği)... 5 2.1.1.1.6 Os vomer (Sapan kemiği )... 5 2.1.1.1.7 Os temporale (Şakak kemiği)... 5 2.1.1.1.8 Os parietale (Duvar kemiği)... 5 2.1.1.1.9 Os frontale (Alın kemiği)... 5 2.1.1.2 Viscerocranium (Splanchnocranium = Ossa Faciei)... 6 2.1.1.2.1 Os nasale (Burun kemiği)... 6 2.1.1.2.2 Os lacrimale (Gözyaşı kemiği)... 6 2.1.1.2.3 Os maxilla (Üstçene kemiği)... 6 2.1.1.2.4 Os incisivum (Üstçene ara kemiği)... 6 2.1.1.2.5 Os palatinum (Damak kemiği)... 6 2.1.1.2.6 Os zygomaticum (Elmacık kemiği)... 7 2.1.1.2.7 Os mandibula (Altçene kemiği)... 7 2.1.2 Columna vertebralis(omurga)... 7 2.1.2.1 Vertebrae cervicales (Boyun omurları)... 8 iv
2.1.2.2 Vertebrae thoracicae (Sırt omurları)... 9 2.1.2.3 Vertebrae lumbales (Bel omurları)... 9 2.1.2.4 Vertebrae sacrales (Os sacrum=sağrı kuyruk sokumu omurları)... 9 2.1.2.5 Vertebrae caudales(kuyruk omurları)... 9 2.1.3 Skeleton thoracis (Thorax = Göğüs Kafesi)... 10 2.1.3.1 Sternum (Göğüs kemiği)... 10 2.1.3.2 Costea (Kaburgalar)... 10 2.2 Skeleton Appendiculare( Apendicular İskelet)... 11 2.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri)... 11 2.2.1.1 Cingulum membri thoracici (Ön bacak kemeri)... 11 2.2.1.1.1 Scapula (Kürek kemiği)... 11 2.2.1.1.2 Clavicula ( Köprücük kemiği)... 12 2.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus)... 12 2.2.1.3 Skeleton antebrachii (Ön kol kemikleri)... 12 2.2.1.3.1 Radius (Önkol kemiği)... 13 2.2.1.3.2 Ulna (Dirsek kemiği)... 13 2.2.1.4 Skeleton manus (Ön ayak iskeleti)... 13 2.2.1.4.1 Ossa carpi carpus (Ön ayak bilek kemikleri)... 13 2.2.1.4.2 Ossa metacarpalia I -V (Metacarpus =Ön ayak tarak kemikleri)... 14 2.2.1.4.3 Ossa digitorum manus (Ön ayak parmak kemikleri)... 14 2.2.2 Ossa membri pelvini... 15 2.2.2.1 Os coxae... 15 2.2.2.1.1 Os ilium... 15 2.2.2.1.2 Os ischii... 15 2.2.2.1.3 Os pubis... 16 2.2.2.2. Skeleton femoris (Os femoris)... 16 2.2.2.3 Patella (Diz kapağı kemiği)... 17 2.2.2.4 Skeleton crucis (Ossa crucis)... 17 2.2.2.4.1 Tibia (Kaval kemiği)... 17 2.2.2.4.2 Fibula (İğne baldır kemiği)... 17 2.2.2.5 Skeleton pedis(arka ayak iskeleti)... 18 2.2.2.5.1 Ossa tarsi tarsus(ayak bilek kemikleri)... 18 v
2.2.2.5.2 Ossa metatarsalia I-V (Metatarsus =Ayak tarak kemikleri)... 18 2.2.2.5.3 Ossa digitorum pedis (Ayak parmak kemikleri)... 18 2.3 Organ Kemikleri... 19 2.3.1 Os glandis (Baculum)... 19 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 20 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 23 4.1 Skeleton Axiale... 24 4.1.1 Ossa cranii... 24 4.1.2 Columna vertebralis... 34 4.1.3 Skeleton thoracis... 38 4.1.3.1 Sternum (Gögüs kemiği)... 39 4.1.3.2 Costae (Kaburgalar)... 40 4.2 Skeleton Appendiculare... 40 4.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri)... 40 4.2.1.1 Cingulum membri thoracici (Ön bacak kemeri)... 41 4.2.1.1.1 Scapula ( Kürek kemiği)... 41 4.2.1.1.2 Clavicula (Köprücük kemiği)... 43 4.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus= Kol kemiği)... 43 4.2.1.3 Skeleton antebrachii (Radius Ulna)... 44 4.2.1.4 Skeleton manus... 46 4.2.2 Ossa membri pelvini... 46 4.2.2.1 Os coxae... 46 4.2.2.2 Skeleton femoris... 47 4.2.2.3 Skeleton cruris (Tibia-Fibia)... 48 4.2.2.4 Skeleton pedis... 49 4.3 Organ Kemikleri... 50 4.3.1 Os glandis(baculum)... 50 5. TARTIŞMA VE SONUÇ... 51 5.1 Tartışma... 51 5.2 Sonuç... 52 KAYNAKLAR... 53 ÖZGEÇMİŞ... 57 vi
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Kafatası, molarlar ve alt çeneden iç karakter ölçülerinin alınış şekli... 21 Şekil 3.2 Os glandis in (baculum un) ölçülerinin alınış şekli... 22 Şekil 4.1 M. avellanarius iskeleti... 23 Şekil 4.2 M.avellanarius ta kafatasının lateralden görünümü... 26 Şekil 4.3 M. avellanarius ta kafatasının dorsalden görünümü... 27 Şekil 4.4 M. avellanarius ta kafatasının ventralden görünümü... 27 Şekil 4.5 M. avellanarius ta sağ mandibula nın labial görünümü... 28 Şekil 4.6 M. avellanarius ta sağ mandibula nın lingual görünümü... 28 Şekil 4.7 M. avellanarius ta kafatasının lateralden ve mandibula nın görünümü... 29 Şekil 4.8 M. avellanarius ta kafatasının ventralden görünümü... 29 Şekil 4.9 M. avellanarius kafatasının dorsalden görünümü... 30 Şekil 4.10 Premolar kök varyasyonları... 31 Şekil 4.11 Birinci üst molar kök varyasyonları... 31 Şekil 4.12 İkinci üst molar kökü... 32 Şekil 4.13 Üçüncü üst molar kökleri varyasyonları... 32 Şekil 4.14 Alt premolar kökü... 32 Şekil 4.15 Birinci alt molar kökleri varyasyonları... 33 Şekil 4.16 İkinci alt molar kökü... 33 Şekil 4.17 Üçüncü alt molar kökleri varyasyonları... 33 Şekil 4.18 M. avellanarius ta columna vertebralis... 34 Şekil 4.19 M. avellanarius ta atlas... 35 Şekil 4.20 M. avellanarius ta axis... 35 Şekil 4.21 M. avellanarius ta vertebrae cervicales... 36 Şekil 4.22 M. avellanarius ta vertebrae lumbales... 36 Şekil 4.23 M. avellanarius ta os sacrum un ventralden görünümü... 37 Şekil 4.24 M. avellanarius ta os sacrum un dorsalden görünümü... 37 Şekil.4.25 M. avellanarius ta os sacrum ve os coxae ventral görünümü... 37 Şekil 4.26 M. avellanarius ta ilk kuyruk omurları... 38 vii
Şekil 4.27 M. avellanarius ta kuyruk omuru... 38 Şekil 4.28 M. avellanarius ta thorax... 39 Şekil 4. 29 M. avellanarius ta clavicula ve sternum... 39 Şekil 4.30 M. avellanarius ta sağ scapula nın facies costalis ten görünümü... 41 Şekil 4.31 M. avellanarius ta sağ scapula nın facies lateralis ten görünümü... 42 Şekil 4.32 M. avellanarius ta sağ scapula... 42 Şekil 4.33 M. avellanarius ta clavicula... 43 Şekil 4.34 M. avellanarius ta sağ humerus un ventralden görünümü... 44 Şekil 4.35 M. avellanarius ta sağ humerus un dorsalden görünümü... 44 Şekil 4.36 M. avellanarius ta radius... 45 Şekil 4.37 M. avellanarius ta ulna... 45 Şekil 4.38 M. avellanarius ta os coxae... 46 Şekil 4.39 M. avellanarius ta os femoris in ventralden görünümü... 47 Şekil 4.40 M. avellanarius ta os femoris in dorsalden görünümü... 48 Şekil 4.41 M. avellanarius ta skeleton crucis... 49 Şekil 4.42 M. avellanarius ta os glandis in (baculum un) görünümü... 50 viii
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 M. avellanarius ta skeleton axiale nin iskelet bölümleri, kemiklerin ad ve sayıları... 24 Çizelge 4.2 M. avellanarius Batı Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait iç karakter ölçüleri... 25 Çizelge 4.3 M. avellanarius Doğu Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait iç karakter ölçüleri... 26 Çizelge 4.4 M. avellanarius ta skeleton appendiculare nin iskelet bölümleri, kemiklerin ad ve sayıları... 40 Çizelge 4.5 M. avellanarius örneklerinde os glandis in (baculum un) ölçüleri... 50 ix
1. GİRİŞ Muscardinus avellanarius un Türkiye den ilk kaydı 1903 yılında Nehring tarafından Alemdağ dan verilmiştir. Miller (1908) Coşandere (Trabzon) den M. trapezius adıyla yeni bir tür tanımlamıştır. 1948 yılında Ellerman trapezius un tip örneği ile çalışarak, trapezius un yeni bir tür olmayıp Muscardinus avellanarius un bir alttürü (Muscardinus avellanarius trapezius) olduğunu kaydetmiştir. Kıvanç (1983) Soğuksu (Abant - Bolu) dan yeni bir alttür Muscardinus avellanarius abanticus u tanımlamıştır. Osborn (1964), Kıvanç (1983), Doğramacı (1989), Doğramacı ve Kefelioğlu (1992), Trabzon, Ordu, Zonguldak, Bolu ve Bursa dan M. avellanarius un lokalite kayıtlarını vermişlerdir. Doğramacı ve Kefelioğlu (1992), Trabzon un Yomra ve Vakfıkebir ilçelerinden topladıkları M. a. trapezius örneklerinin karyotipik özelliklerini inceleyerek Türkiye den bu konuda ilk bilgileri vermişlerdir. M. avellanarius un biyolojisi [ Sidorowicz (1959), Schulze (1970), Likhachev (1971), Schulze (1973), Schulze (1986), Kıvanç (1990), Bright ve Morris (1996), Kıvanç ve Sayar (1998), Kıvanç ve Yardımcı (2000), Foppen, vd. (2002), Juškaitis (2003)], ekolojisi [ Likhachev (1967), Van Laar (1984), Bright ve Morris (1990), Bright vd. (1994), Bright (1996), Vilhelmsen (1996), Berg (1997), Berg ve Berg (1999), Eden ve Eden (2001), Flowerdew ve Ellwood (2001)], populasyon dinamiği [Juškaitis (1994), Juškaitis (2000), Juškaitis (2003)], davranışı [Slastionenko (1990), Bright ve Morris (1991), Bright ve Morris (1992), Bright ve Morris (1993), Bright (1998)], diş varyasyonları [Niethammmer (1962), Kıvanç (1989), Kıvanç ve Yardımcı (2000)], karyotipi [Savic ve Soldatovic (1972), Doğramacı ve Kefelioğlu (1992)] çalışılmıştır. Andreescu ve Andreescu (1968) M. avellanarius un kafatası ve omurlarını; Hrabe (1969) phallus ve baculum özelliklerini makro anatomik olarak incelemişlerdir. Ayrıca British Museum daki memeli koleksiyonunda da [Catalogue of the bones of mammalia in the collection of the British Museum (1862)] M. avellanarius un omur sayıları verilmiştir. ( http://www.biodiversitylibrary.org/title/8330#216, 2009 ) 1
Yukarıda verilen literatür kayıtlarından görüldüğü gibi M. avellanarius un taksonomisi, biyolojisi, ekolojisi, populasyon dinamiği, davranışı, diş varyasyonları ve karyotipi yoğun şekilde araştırılmasına karşın iskelet yapısı, taksonomik değeri olan kemiklerin tespiti henüz tam olarak ortaya konulmamıştır. Bu nedenle belirtilen eksikliklerin tamamlanması ve elde edilecek bulguların bilim dünyasına kazandırılması önem arz etmektedir. Ayrıca yapılan literatür taramalarından M. avellanarius un tüm iskeletinin tanımlandığı ve tüm kemik sayısının verildiği bir çalışmaya da rastlanmadı. Bu çalışmada M. avellanarius un iskelet yapısı ve taksonomik değeri olan kemiklerin tanımlanarak ortaya konulması amaçlanmıştır. 2
2. KURAMSAL TEMELLER Omurgalılarda iskelet axial iskelet (skeleton axiale) ve apendicular iskelet (skeleton appendicularae) olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. 2.1 Skeleton Axiale (= Axial İskelet) Skeleton axiale, ossa cranii ( kafa kemikleri ), columna vertebralis (omurga), skeleton thoracis (göğüs kafesi) olmak üzere üç bölümden oluşmuştur. 2.1.1 Ossa cranii (Kafa kemikleri) Kafa iskeletinin tümüne cranium denir. Cranium iki ana kısımdan oluşur. Bunlardan birincisi beyni çevreler ve beynin etrafını sarar bu kısma neurocranium denir. İkincisi ağız ve burun boşluğunu çevreler, bu kısma da viscerocranium (splanchnocranium) adı verilir (Dursun 1996). 2.1.1.1 Neurocranium Beyni çevreleyen neurocranium, os occipitale, os interparietale, os sphenoidale, os pterygoideum, os ethmoidale ile os vomer, iki taraflı olan çift kemiklerden os temporale, os parietale ve os frontale den oluşmuştur. 2.1.1.1.1 Os occipitale (Art kafa kemiği) Kafatasının arka duvarını oluşturur. Tek kemik olup üç bölümden oluşur. Bu bölümler ortaklaşa kafatasının en büyük deliğini( foramen magnum) şekillendirirler. Pars basilaris (taban bölümü); kafatası boşluğu tabanın arka bölümünü oluşturur. Foramen magnum dan os shenoidale ye kadar uzanır (Özgüden ve Bahadır 1996). 3
Partes laterales (exoccipitale=yan parçalar); yan parçalardır. Bu parçalarda Foramen magnum un sağında ve solunda birer tane arka kafa kemiği lokması, condylus occipitalis ile bunların her birinin dış tarafında alt çeneye doğru uzanan, güçlü birer boyunduruk çıkıntısı, processus jugularis yer almıştır (Özgüden ve Bahadır 1996). Squama occipitalis (pulsal bölüm); foramen magnum un üst tarafında bulunan parçadır (Özgüden ve Bahadır 1996). 2.1.1.1.2 Os interparietale ( Ara duvar kemiği) Dikdörtgen şeklinde ufak bir kemiktir. Sağ ve sol os parietale ler ile squama occipitalis arasında bulunur (Özgüden ve Bahadır 1996). 2.1.1.1.3 Os sphenoidale ( Kamamsı kemik) Kafatası tabanının ön bölümünde, os occipitale nin pars basilaris i ile os Ethmoidale arasında bulunan tek kemiktir. Kısmen de olsa kafatası yan duvarının ön bölümlerinin oluşumuna katılır. Birbiri ile kaynaşmış iki kemikten oluşur (Özgüden ve Bahadır 1996). Os basisphenoidale, bu kemik os spheenoidale nin arka kesimini oluşturur (Dursun 1996). Os presphenoidale, bu kemik os basisphenoidale nin önünde yer alır (Dursun 1996). 2.1.1.1.4 Os pterygoideum (Kanat kemiği) Os pterygoideum os basisphenoidale nin processus pterygoideus u ile os palatinum un lamina perpendicularis ine birleşmiş, ince bir kemiktir (Dursun 1996). 4
2.1.1.1.5 Os ethmoidale (Kalbur kemiği) Kafatası boşluğu ile burun boşluğu ve iki göz çukurluğu arasında, os frontale ile diğer komşu kemiklerin iç taraflarında bulunur. Bu yüzden dışarıdan görünmeyen ancak kesitlerde görülebilen tek kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996). 2.1.1.1.6 Os vomer (Sapan kemiği ) Os presphenoidale nin corpus u ile os incisivumun processus palatinus u arasında median düzlem üzerinde uzanan tek bir kemiktir (Dursun 1996). 2.1.1.1.7 Os temporale (Şakak kemiği) Kafatası boşluğunun yan duvarının alt bölümünü oluşturup, tavan duvarının da şekillenmesine katılan sağ ve sol iki kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996). 2.1.1.1.8 Os parietale (Duvar kemiği) Kafatasının yan ve üst tarafında yer almış kafatası boşluğunun tavanının büyük bir bölümünü oluşturan kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996). 2.1.1.1.9 Os frontale ( Alın kemiği ) Alnın büyük bir bölümünü oluşturan göz ve şakak çukurlarının şekillenmesine ortak olan os frontale, sağ ve sol iki yarımının, ortada sutura frontalis aracılığıyla birleşmesiyle tek kemik haline dönüşmüştür. Os parietale ler ile os nasale ler arasında yer alan bir kemiktir (Özgüden ve Bahadır 1996). 5
2.1.1.2 Viscerocranium = Splanchnocranium = Ossa Faciei ( Yüz Kemikleri) Ağız ve burun boşluklarını çevreleyen viscerocranium (=splanchnocranium) u os nasale, os lacrimale, os zygomaticum, os palatinum, os maxillare, os incisivum ve mandibula oluşturur. 2.1.1.2.1 Os nasale ( Burun kemiği) Os nasale, burun boşluğunun tavanını oluşturan bir çift kemiktir. Yanda os lacrimale, os incisivum ve maxilla ile arkada ise os frontale ile komşudur (Dursun 1996). 2.1.1.2.2 Os lacrimale (Gözyaşı kemiği) Os lacrimale, orbita nın (göz çukurunun) medial duvarının önünde yer alan ince ve küçük bir kemiktir. Orbita nın oluşumuna katılır (Dursun 1996). 2.1.1.2.3 Os maxilla (Üstçene kemiği) Maxilla, yüz kemiklerinin en büyüğüdür. Çift kemiktir. İki tarafın benzer kemiği ortada birleşerek üst çeneyi şekillendirir. Burun boşluğunun tabanını, ağız boşluğunun tavanını oluşturur, orbita nın oluşumuna iştirak eder (Dursun 1996). 2.1.1.2.4 Os incisivum (Üstçene ara kemiği) Os incisivum (üstçene ara kemiği) kafa iskeletinin ön ucunda, maxilla nın önünde yer alan bir kemiktir. Üst çene kesici dişleri taşır, sert damağın kemiksel çatısının oluşumuna da katılır (Dursun 1996). 2.1.1.2.5 Os palatinum (Damak kemiği) Os palatinum (damak kemiği), maxilla ile os prespheonidale arasında yer alan bir kemiktir. Sert damağın kemiksel çatısının oluşumuna katılır (Dursun 1996). 6
2.1.1.2.6 Os zygomaticum ( Elmacık kemiği) Os zygomaticum (elmacık kemiği), orbita nın alt ve yan duvarını oluşturan bir kemiktir (Dursun 1996). 2.1.1.2.7 Os mandibula (Altçene kemiği) Mandibula (altçene kemiği), yüz iskeletinin alt bölümünü oluşturur. Yassı bir çift kemikten oluşmuştur (Dursun 1996). 2.1.2 Columna vertebralis (Omurga) Columna vertebralis (omurga), sayıları hayvan türlerine göre değişen vertebra ların (omurların) birbiri ardına dizilmesinden meydana gelmiş kemiksel bir sütundur (Dursun 1996). Her bir vertebra nın (omurun), birinci boyun omuru olan atlas hariç, iki ana kısmı bulunur. Bunlar omur cismi (corpus vertebrae) ve omur kemeri (arcus vertebrae)dir (Dursun 1996). Corpus vertebrae, omurun esasını teşkil eder. Omur deliğinin ventralinde yer alır. Ön ucunda yani extremitas cranialis inde caput vertebrae denilen dış bükey, caudal ucunda yani extremitas caudalis inde ise fossa vertebrae denilen çukur bir kısım görülür. Komşu iki corpus vertebrae, discus intervertebralis denilen oluşum ile birbirine bağlanmıştır. Corpus vertebrae nin yan yüzleri biraz iç bükeydir. Bu yüzler ventralde keskin bir kenar crista ventralis i oluştururlar (Dursun 1996). Arcus vertebrae, iki ince kemik yapraktır. Her iki yanda corpus vertebrae nin dorsal yüzünün yan kenarından çıkar. Arcus vertebrae nin corpus vertebrae ile birleşen kesimine pediculus arcus vertebrae denir. Arcus vertebrae nin corpus vertebrae ye tutunan bölümünün yani pediculus arcus vertebrae nin üzerinde kalan genişlemiş kesimine de lamina arcus vertebrae denir (Dursun 1996). 7
Bir arcus vertebrae 7 çıkıntıya sahiptir. Bu çıkıntılardan ilki tektir ve processes spinosus tur. Üç çift çıkıntı ise processus transversus, processus articularis cranialis ve processus articularis caudalis lerdir (Dursun 1996). Omurgalıların çoğunda columna vertebrale beş bölgeye ayrılmıştır. Bunlar Vertebrae Cervicales, Vertebrae Thoracicae, Vertebrae Lumbales, Vertebrae Sacrales ve Vertebrae Caudales dir. 2.1.2.1 Vertebrae cervicales ( Boyun omurları) Vertebrae cervicales (boyun omurları) boynun kemiksel kısmını şekillendiren oluşumlardır. Boynun ağırlığını taşımakla görevlidir. Memeli hayvanların çoğunda 7 tane boyun omurundan oluşur. Birinci boyun omuru (atlas) ve ikinci boyun omuru (axis) şekil bakımından diğer omurlardan farklı bazı özelliklere sahiptirler (Dursun 1996). Atlas, önde os occipitale nin condylus occipitalis leri arkada axis ile eklem yaparak özel eklem çukurcuklarını (fovea articulus cranialis, fovea articulus caudalis) taşır. Atlas ın bu eklem çukurcuklarını taşıyan kısmına massa lateralis adı verilir. Massa lateralis lerden iki taraflı olarak yanlara doğru uzanan çıkıntılara ise processus transversus denir. İki yan tarafta yer alan massa lateralis ler biri dorsal diğeri ventral iki kemer yani arcus dorsalis ve arcus ventralis ile birleşir (Dursun 1996). Axis; en büyük özelliği dens denilen bir çıkıntıya sahip olmasıdır. Bu çıkıntı corpus un ucunda öne doğru uzamıştır. Dens in en uç noktasına apex denir. Bu çıkıntının alt yüzü atlas ın fovea dentis i ile eklem yapar. Dens in üst yüzü iki massa lateralis arasına enlemesine gerilen, dens in yerinden çıkmasına engel olan ligamentum transversum = atlantis adı verilen bir bağ ile eklem yapar. Processus spinosus yüksektir ve önden arkaya doğru uzamış bir çıkıntı durumundadır. Corpus un önünde corpus ile dens in birleştiği yerde facies articularis cranialis bulunur. Corpus un arka ucunda ise geniş ve derin bir çukur, fossa vertebrae yer alır. İncisura vertebralis cranialis ler, foramen vertebrale laterale haline dönüşmüştür (Dursun 1996). 8
2.1.2.2 Vertebrae thoracicae (Sırt omurları) Omurganın sırt kısmını şekillendirir. En belirgin özellikleri corpus vertebrae nın hem önünde hem iki yanda, hem de arkasında ve yine iki yanda yer alan yarım eklem yüzlerinin (fovea costalis cranialis, fovea costalis caudalis) bulunuşudur. Komşu iki omurdan birinin fovea costalis cranialis i ile diğerinin fovea costalis caudalis i yan yana gelir ve aralarında yer alan discus intervertebralis in kenarı ile de birleşir. Böylece tam bir eklem yüzü şekillenir. Bu eklem yüzü kaburga başçığı (caput costae) ile eklem yapar. Processus transversus ları yana ve biraz yukarı doğru uzanır. Her bir processus transversus serbest ucunda fovea costalis processus transversi denilen bir eklem yüzüne sahiptir. Bu eklem yüzü tuberulum costea deki eklem yüzü ile eklem yapar (Dursun 1996). 2.1.2.3 Vertebrae lumbales ( Bel omurları ) Omurganın bel bölgesini şekillendirir. En önemli özellikleri processus transversus ları diğer omurlara göre uzun oluşudur. Corpus ları da uzundur (Dursun 1996). 2.1.2.4 Vertebrae sacrales ( = Os sacrum = Sağrı kuyruk sokumu omurları) Columna vertebralis in sağrı kısmını şekillendirir. Pelvis iskeletinde iki os coxae arasına sokulur. Dolayısıyla pelvis in tavanını oluşturur. Sacrum un tabanına basis ossis sacri denir ve son bel omuru ile eklemleşir. Sacrum un tepe kısmına apex ossis sacri denir. Bu kısım da ilk kuyruk omuru ile eklemleşir (Dursun 1996). 2.1.2.5 Vertebrae caudales (Kuyruk omurları) Kuyruğun kemiksel temelini oluşturan kemiklerdir. İlk 2-3 tanesi normal bir omur özelliğini göstermesine karşın, daha sonraki omurlar çoğu özelliklerini kaybederler. Corpus küçülür, Daralır, silindir şeklinde küçük bir oluşum halini alır. Processus spinosus, arcus ve articular çıkıntılar giderek kaybolur (Dursun 1996). 9
2.1.3 Skeleton thoracis (Thorax =Göğüs kafesi) Skeleton thoracis (thorax =göğüs kafesi), yanlarda kaburgalar, üstte sırt omurları altta da göğüs kemiğinin birbirleriyle eklem yapmak suretiyle meydana getirdikleri oluşumdur. 2.1.3.1 Sternum (Göğüs kemiği) Sternum, thorax ın ventral duvarında yer alan bir kemiktir. Sternum sternebrae adı verilen tek parçaların ardı ardına birleşmesinden oluşmuştur (Dursun 1996). Sternum önden arkaya doğru manibrum sterni, corpus sterni ve processus xiphoideus olmak üzere üç kısımdan oluşur (Dursun 1996). Manibrum sterni; sternum un ön ucundan ikinci incisura costalis e kadar olan kısımdır (Dursun 1996). Corpus sterni; sternum un esasını teşkil eder. İkinci incisura costalis ten sonraki sternum kesimini kapsar (Dursun 1996). Processus xiphoideus; sternum un arkasında yer alan uzantıdır. Kaburga bağlantıları yoktur (Dursun 1996). 2.1.3.2 Costea (Kaburgalar) Kaburgalar göğüs kafesinin yan duvarlarını teşkil eder ve sırt omurlarının sayısının iki katı kadardır. Kemer tarzında bükülmüş uzun kemiklerdir (Dursun 1996). Her kaburga iki kısımdan oluşur. Birincisi kemik dokudan oluşan üst kısmıdır. Bu kısma os costale denir. İkincisi kaburganın küçük kısmını oluşturur ve aynı zamanda kıkırdak dokudan oluşmuştur. Bu kısma da cartilago costalis denir (Dursun 1996). 10
2.2 Skeleton Appendiculare (Apendicular İskelet) Skeleton appendiculare, ekstremite kemikleri ve ekstremiteleri iskelete bağlayan cingulum membri thoracici (ön bacak kemikleri) ve cingulum membri pelvini (arka bacak kemikleri) kemiklerinden oluşmuştur. 2.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri) Ossa membri thoracici (ön bacak kemikleri), cingulum membri thoracici (ön bacak kemeri) ile gövdeye bağlanmıştır. Bu kemer normal olarak scapula, clavicula ve os coracoides ten meydana gelmiştir. 2.2.1.1 Cingulum membri thoracici ( Ön bacak kemeri) Ön bacak kemeri ön bacağı vücuda bağlayan scapula (kürek kemiği) ve clavicula (köprücük kemiği) kemiklerinden oluşmuştur. 2.2.1.1.1 Scapula (Kürek kemiği) Scapula ön bacak kemiklerinden birincisidir ve en üstte bulunur. Üçgeni andıran bir görünüme sahiptir. Yassı bir kemiktir. Articulatio humeri denilen eklem ile kendisinden sonra gelen kemiğe humerus a eklemleşir (Dursun 1996). Scapula nın iki yüzü (facies costalis ve facies lateralis), üç kenarı (margo dorsalis, margo cranialis ve margo caudalis) ve üç açısı (angulus cranialis, angulus caudalis ve angulus ventralis) vardır (Dursun 1996). Scapula nın kaburgalara dönük yüzüne facies costalis; dış yüzüne ise facies lateralis adı verilir. Facies lateralis üzerinde spina scapulae denilen bir çıkıntı bulunur. Spina scapulae ile scapula nın dış yüzü iki kısma ayrılmıştır. Bunlar fossa supraspinata ve fossa infraspinata dır (Dursun 1996). 11
2.2.1.1.2 Clavicula ( Köprücük kemiği) Clavicula sağ ve solda iki tane bulunan sternum ve humerus ile eklem yapan bir kemiktir. Clavicula nın sternum ile eklem yaptığı bölgeye extremites sternalis, eklem yaptığı yüze ise facies articularis sternalis denir. Aynı şekilde acromion ile eklem yaptığı bölgeye extremites acromialis, eklem yaptığı yüz ise facies articularis acromialis adını alır ( http://tipdersleri.blogspot.com/2008/03/scapula-ve-clavicula.html, 2009). 2.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus=Kol kemiği ) Humerus uzun ve kalın bir kemiktir. Üst uç, alt uç ve bu iki uç arasında kalan gövde olmak üzere üç bölümde incelenir (Dursun 1996). Humerus un üst ucunda scapula nın cavitas glenoidalis i ile eklem yapan caput humeri bulunur. Caput humeri nin arka tarafında ve hemen alt kısmında daralma görülür, burası collum humeri dir (Dursun 1996). Caput humeri ön tarafta yer alan lateral ve medial iki çıkıntı ile sınırlanır. Lateraldeki büyük çıkıntı tuberculum majus, medialdeki küçük çıkıntı ise tuberculum minustur (Dursun 1996). Humerus un gövdesinde bulunan tuberositas deltoidea adı verilen bir çıkıntı bulunur (Dursun 1996). Humerus un distal ucu condylus humeri tarafından oluşturulur (Dursun 1996). 2.2.1.3 Skeleton antebrachii (Ön kol kemikleri) Skeleton Antebrachii yani ön kol kemikleri iki uzun kemikten oluşur. Birbirine paralel olarak bulunan bu iki kemikten önde ve iç tarafta olan kemiğe radius, arkada ve dış tarafta yer alan kemiğe ulna denir (Dursun 1996). 12
2.2.1.3.1 Radius (Önkol kemiği) Önkolun önünde ve iç tarafında yer alan uzun bir kemiktir. Radius un üst kesimine caput radii adı verilir. Caput radii nin üst kısmında bulunan çukurluğa favea capitis radii denir. Bu çukurluk ile humerus un distal ucu bir eklem oluşturur (Dursun 1996). 2.2.1.3.2 Ulna (Dirsek kemiği) Önkolun arkasında ve dış yan tarafında yer alan uzun bir kemiktir. Radius tan daha incedir. Bir üst ucu bir alt ucu bir de gövdesi vardır (Dursun 1996). Ulna nın radius u aşan üst kesimine olecranon denir. Olecranon un serbest ucuna ise tuber olecrani adı verilir. Olecranon un ön kenarı bir çıkıntıyla sonlanır. Bu processus anconeus tur. Yine olecranon un ön yüzünde processus anconeus tan başlayan yarımay şeklinde iç bükey bir eklem yüzü görülür. Buraya incisura trachlearis adı verilir (Dursun 1996). 2.2.1.4 Skeleton manus (Ön ayak iskeleti) Skeleton manus (ön ayak iskeleti), ossa carpi(=carpus=ön ayak bilek kemikleri), ossa metacarpi=metacarpus (ön ayak tarak kemikleri) ve ossa digitorum-phalanges (ön ayak parmak kemikleri) olmak üzere üç grup kemikten meydana gelmiştir (Dursun 1996). 2.2.1.4.1 Ossa carpi ( Carpus =Ön ayak bilek kemikleri) Ossa carpi, (carpus=ön ayak bilek kemikleri), skeleton manus un birinci bölümünü oluşturur. Üst üste iki sıra olarak dizilmiş toplam sekiz kemiktir. Üst ya da proksimal sırada dört kemik, alt ya da distal sırada da yine dört kemik bulunur (Dursun 1996). Proksimal sırada bulunan kemikler içten dışa (medialden laterale doğru ya da radial taraftan ulnar tarafa) doğru os carpi radiale (os scaphoideum), os carpi intermedium (os 13
lunatum), os ulnare (os triquetrum) ve os carpi accessorium (os psiforme) dur (Dursun 1996). Ön ayak bilek kemiklerinin alt ya da distal sırasında yer alan kemikler içten dışa (medialden laterale) doğru os carpale I (os trapezium), os carpale II (os trapezoideum), os carpale III (os capitatum) ve os carpale IV (os hamatum) tür (Dursun 1996). 2.2.1.4.2 Ossa metacarpalia I -V (Metacarpus =Ön ayak tarak kemikleri) Ossa metacarpalia I- V (metacarpus =ön ayak tarak kemikleri) ön ayak iskeletinin (skeleton manus), ön ayak bilek kemiklerinden (ossa carpi) sonra gelen ikinci bölümünü oluşturan kemiklerdir (Dursun 1996). Metacarpal kemikler normal olarak sayıları beş olan ve içten (medialden ya da radialden) dışa (laterale ya da ulnar tarafa) doğru os metacarpale I, os metacarpale II, os metacarpale III, os metacarpale IV ve os metacarpale V diye numaralandırılmış kemiklerdir (Dursun 1996). 2.2.1.4.3 Ossa digitorum manus (Ön ayak parmak kemikleri) Ossa digitorum manus (ön ayak parmak kemikleri) metacarpal kemiklerden sonra gelen kemiklerdir. Parmak sayısı (5) olan ya da parmak sayısı tam olan türlerde medialden laterale doğru birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci parmak diye numaralandırılırlar (Dursun 1996). Her bir parmakta üç tane falanks bulunur. Falanks lar proksimalden distale doğru birinci parmak, ikinci parmak, üçüncü parmak kemiği diye isimlendirildiği gibi Phalanx proximalis, Phalanx media ve Phalanx distalis diye isimlendirilir. Sadece karnivorlarda var olan birinci parmakta iki adet falanks bulunmaktadır (Dursun 1996). 14
2.2.2 Ossa membri pelvini (Arka bacak kemikleri) Arka bacağın serbest olan kısmı (uyluk, bacak, ayak) cingulum membri pelvini (kalça kemeri) denilen sentür kemikleri aracılığıyla omurgaya bağlanmıştır (Dursun 1996). 2.2.2.1 Os coxae (Kalça kemiği ) Os coxae (kalça kemiği), üç kemiğin birleşmesinden oluşur. Bunlar os ilium, os ischii ve os pubis tir. Bu üç kemiğin ilgili bölümleri arasında femur un başı (caput ossis femoris) ile eklem yapan acetabulum adı verilen çukur bulunur. Acetabulum un iç yüzeyinde facies lunata yer alır (Dursun 1996). 2.2.2.1.1 Os ilium İlium, kalça kemiğinin ön ve üst kısmını şekillendirir. Gövde yani corpus ossis ilii ve kanat yani ala ossis ilii olmak üzere iki bölümü vardır (Dursun 1996). Corpus ossis ilii, os ilium un gövde kesimidir ve acetabulum un oluşumuna katılan kısımdır (Dursun 1996). Ala ossis ilii, os ilium un kanat şeklinde, ince ve geniş olan kısmıdır. İki yüzü ve üç kenarı vardır. Bu yüzler facies glutea ve facies sacropelvina dır. Kenarları ise craniodorsal, dorso-medial ve ventro-lateral kenarlardır (Dursun 1996). 2.2.2.1.2 Os ischii Os coxae nın arka ve alt kısmını oluşturur. Corpus ossis ischii ve ramus ossis ischii olmak üzere iki kısmı vardır. Corpus ossis ischii kemiğin gövdesi durumundadır. Aynı zamanda acetabulum un oluşumuna katılır. Ramus ossis ischii symphysis pelvina nın oluşumuna katılır. Os ischii nin en geniş ve düz olan kesimine tabula ossis ischii denir (Dursun 1996). 15
2.2.2.1.3 Os pubis Os coxae nın ön ve alt kısmını oluşturur. Foramen obturatum u ön ve medialden sınırlar. Corpus ossis pubis, ramus cranialis ossis pubis ve ramus caudalis ossis pubis olmak üzere üç kısmı vardır (Dursun 1996). Corpus ossis pubis, os pubis in acetabulum un oluşumuna katılan parçası olup kemiğin gövdesi durumundadır (Dursun 1996). Ramus cranialis ossis pubis, ramus caudalis ossis pubis ile dik bir açı yapar. Foramen obturatum un önünde acetabulum a ilerler, bu oluşumun şekillenmesine katılarak corpus ossis pubis ile birleşir (Dursun 1996). Foramen obturatum; os coxae nın tabanında bulunan os pubis ve os ischii tarafından oluşturulan büyük bir deliktir (Dursun 1996). 2.2.2.2 Skeleton femoris (= Os femoris=uyluk kemiği) Femur (uyluk kemiği) iskelet kemiklerinin en uzunu ve en kalınıdır. Uzun bir kemik olduğu için üst uç, gövde(corpus) ve alt uç olmak üzere üçe ayrılarak incelenir (Dursun 1996). Üst ucunda küre şeklinde femur başı yani caput ossis femoris bulunur. Femur başı acetabulum ile eklem yapar (Dursun 1996). Caput ossis femoris ile femur un gövdesi arasında bir boyun collum ossis femoris bulunur. Üst ucun lateralinde büyük bir çıkıntı yer alır, buna trochanter major denir (Dursun 1996). Collum ossis femoris in hemen altında medialde yer alan küçük çıkıntıya da trochanter minor adı verilir (Dursun 1996). 16
Femurun distal ucu condylus lateralis ve condylus medialis denilen iki parçaya ayrılmıştır. Önde ise trochlea ossis femoris e sahiptir (Dursun 1996). 2.2.2.3 Patella (Diz kapağı kemiği ) Patella (diz kapağı kemiği), trochlea ossis femorisin önünde yer alan ve ona bir eklemle bağlanan kemiktir (Dursun 1996). 2.2.2.4 Skeleton crucis (=Ossa crucis=bacak kemikleri) Ossa crucis (bacak kemikleri) ön bacakta antebrachii e karşılıktır. Yine ön bacakta olduğu gibi burada da iki kemik bulunur. Bu kemiklerden iç tarafta bulunan tibia, dış tarafta yer alan fibula dır (Dursun 1996). 2.2.2.4.1 Tibia (Kaval kemiği) Bu kemik yukarıda os femoris ile aşağıda da ossa tarsis ile eklem yapar. İki ucu ve bir gövdesi vardır. Üst ucu alt uçtan daha hacimlidir. Bu uç condylus medialis ve condylus lateralis adı verilen iki kısım taşır (Dursun 1996). Tibia nın distal ucuna cochlea tibia denir. Tibia nın alt ucunun iç tarafında distale doğru uzamış olan çıkıntıya malleolus medialis denir. Tibia nın alt ucunun dış tarafındaki çıkıntıya ise malleolus lateralis denir (Dursun 1996). 2.2.2.4.2 Fibula (İğne baldır kemiği) Tibia nın lateralinde bulunan ince uzun bir kemiktir (Dursun 1996). 17
2.2.2.5 Skeleton pedis (Arka ayak iskeleti) Skeleton pedis (arka ayak iskeleti), ossa tarsi (=tarsus=ayak bilek kemikleri), ossa metatarsi (=metatarsus =ayak tarak kemikleri) ve ossa digitorum pedis- phalanges pedis (ayak parmak kemikleri) olmak üzere üç kemikten meydana gelmiştir (Dursun 1996). 2.2.2.5.1 Ossa tarsi- tarsus (Ayak bilek kemikleri) Ossa tarsi(=tarsus =ayak bilek kemikleri) biri üst (proksimal), diğeri alt (distal) iki sıra kemik ile bu iki sıra arasına girmiş bir parça kemikten oluşmuştur (Dursun 1996). Üst (proksimal) sırada talus ve calcaneus vardır. Tarsus un alt (distal) sırasında ise medialden laterale doğru yan yana sıralanmış os tarsale I ( os cuneiforme mediale), os tarsale II (os cuneifore intermedium), os tarsale III (os cuneiforme lateralis) ve os tarsale IV (os cuboideum) bulunur. Bu iki sıra kemik arasında da os tarsi centrale (os naviculare) bulunur (Dursun 1996). 2.2.2.5.2 Ossa metatarsalia I-V (Metatarsus =Ayak tarak kemikleri) Ossa metatarsalia I-V (metatarsus =ayak tarak kemikleri) skeleton pedis in (arka ayak iskeletinin) ikinci bölümünü oluşturur. Tarsal kemikler ile falanks lar arasında yer alırlar. Birbirlerine paralel olarak sıralanırlar ve içten dışa doğru (medialden laterale) os metatarsale I, os metatarsale II, os metatarsale III, os metatarsale IV ve os metatarsale V diye numaralandırılır. Metatarsale ler uzun kemiklerdir (Dursun 1996). 2.2.2.5.3 Ossa digitorum pedis (Ayak parmak kemikleri) Ossa digitorum pedis (ayak parmak kemikleri) metatarsal kemiklerden sonra gelen kemiklerdir. Parmak sayısı tam olan türlerde içten dışa doğru birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci parmak diye numaralandırılırlar. Parmak sayısı esas metatarsus sayısı kadardır. Her bir parmakta (3) tane falanks vardır. Falanks lar proksimalden 18
distale doğru birinci parmak (phalanx proximalis), ikinci parmak (phalanx media), üçüncü parmak (phalanx distalis)diye isimlendirilir (Dursun 1996). 2.3. Organ Kemikleri 2.3.1 Os glandis (Baculum) Phallus (Glans penis) içinde yer alan bir kemiktir. Bu kemik bazı memelilerde bulunur ve şekli türlere göre değişir. Genelde iki kısımdan oluşur. Kaide kısmı (proksimal) ve uç kısmı (distal). Proksimal kısmı genişçe olup distale doğru daralarak uzanır. Glans penis de urethra nın dorsalinde yer alır. Os glandis, genellikle yavru iken kıkırdak yapıda olup, erginlik evresinde kemikleşir. Os glandis in şekli, yapısı, ölçüleri taksonomik çalışmalarda önemlidir. 19
3. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmada 1979 1983 yılları arasında Karadeniz Bölgesinden toplanmış 46 adet fındıkfaresine ait kafatası ve iskelet örnekleri değerlendirildi. Araziden ölü olarak elde edilen örneklerin iskeletlerine ait kemiklerdeki etli kısımlar % 15 lik amonyak çözeltisinde 70ºC deki su banyosunda kaynatılıp temizlendi ve kurutuldu. Daha sonra kemiklerin şekilleri binokülerde çizildi, gerekli durumlarda fotoğrafları çekilip morfolojik ve morfometrik olarak değerlendirildi. İskelet ve alınan ölçülerin Batı ve Doğu Karadeniz ayrı ayrı ele alınarak karşılaştırıldı ve böylece M.avellanarius un alt türleri arasındaki farklılık olup olmadığı araştırılarak elde edilen bulgular literatürle karşılaştırıldı. Baş iskeletlerinin literatürde verilen karakter ölçüleri ile birlikte gerekli görülen toplam 12 karakter ölçüsü (Şekil 3.1) ve os glandis (baculum) (Şekil 3.2) ölçüleri 0-150 mm hassasiyette dijital kumpas ile alındı. Ölçüleri Kullanılan İç Karakterler: 1. Occipito-nasal uzunluk: Occipitalcondyl in en art noktası ile nasal kemiğin en uç noktası arasındaki mesafe. 2. Condylo-basal uzunluk: Occipitalcondyl lerinden kesici alveolünün en ön noktasına kadar olan en kısa mesafe. 3. Zygomatic genişlik: Zygomatic yayların en dış noktasındaki mesafe. 4. İnterorbital genişlik: Frontal kemiklerin orbitleri arasındaki en kısa mesafe. 5. Beyin kapsülü genişliği: Parietale kemiklerin laterale doğru yaptığı çıkıntılar arasındaki mesafe. 6. Basal uzunluk: Foramen magnum un alt en ön noktasıyla insivicium kemiğinin kesici dişlerin art noktalarındaki en ileri noktası arasındaki mesafe. 7. Nasal uzunluk: Başın median çizgisine dik duran nasallerin en ön ve en art noktalarına değen iki yüzey arasındaki en kısa mesafe. 8. Diastema uzunluğu: Kesicinin alveolünden M 1 in alveolüne kadar olan mesafe. 9. Timpanik Bulla uzunluğu: Timpanik bulla nın en uzak iki noktası arasındaki mesafe. 20
10. Üst moların taçtan uzunluğu: Sol üst molardan M 1 tacının ön kenarı ile M 3 tacının en arka noktası arasındaki mesafe. 11. Alt moların taçtan uzunluğu: Alt molardan M 1 tacının en ön noktası ile M 3 tacının en arka noktası arasındaki mesafe. 12. Alt çene uzunluğu: Alt kesicilerin alveollerinin ön kenarı ile condyloid çıkıntının en art noktası arasındaki mesafe. 12 8 10 5 11 2 3 7 6 1 4 9 Şekil 3.1 Kafatası molarlar ve alt çeneden iç karakter ölçülerinin alınış şekli 1.Occipito-nasal uzunluk, 2. Condylo-basal uzunluk, 3. Zygomatic genişlik, 4. İnterorbital genişlik, 5. Beyin kapsülü genişliği, 6. Basal uzunluk, 7. Nasal uzunluk, 8. Diastema uzunluğu, 9. Timpanik Bulla uzunluğu, 10. Üst moların taçtan uzunluğu, 11. Alt moların taçtan uzunluğu, 12. Alt çene uzunluğu 21
1 1mm 2 3 Şekil 3.2 Os glandis in (baculum un) ölçülerinin alınış şekli 1. Tüm boy uzunluğu, 2. Proksimalin ventralden genişliği, 3. Proksimalin lateralden genişliği Bu çalışmada ele alınan örneklerin noksan iskelet kısımları diğer bir örnekten tamamlanmak suretiyle değerlendirilmiştir. 22
4. ARAŞTIRMA BULGULARI Bu çalışmada ele alınan örneklerin eksik iskelet kısımları diğer bir örnekten tamamlanmak suretiyle yapılan tüm iskeletteki kemik sayısının 225 olduğu saptandı. Bu kemikler şematik olarak şekil 4.1 de gösterildi. Cranium Scapula Mandibula Skeleton manus Radius Atlas Axis Humerus Ulna Costea Sacrum Columna Vertebralis Os coxae Femur Fibia Tibia Skeleton pedis Vertebrae caudales Şekil 4.1 M. avellanarius iskeleti 23
4.1 Skeleton Axiale M. avellanarius ta skeleton axiale nin kemik sayısı 105 olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1 M. avellanarius ta skeleton axiale nin iskelet bölümleri, kemiklerin ad ve sayıları İskeletin Ana Bölümü SKELETON AXİALE Skeleton Axiale nin Bölümleri OSSA CRANİİ NEUROCRANİUM VİSCEROCRANİUM (OSSA FACİEİ) COLUMNA VERTEBRALİS SKELETON THORACİS Kemiğin Adı Os Occipitale 1 Os İnterparietale 1 Os Sphenoidale 2 Os Pterygoideum 1 Os Temporale 1 Os Parietale 2 Os Frontale 1 Os Ethmoidale 1 Os Vomer 1 Os Nasale 2 Os Lacrimale 2 Os Maxillare 2 Os İncisivum 2 Os Palatinum 1 Os Zygomaticum 2 Mandibula 2 Vertebrae cervicales 7 Vertebrae thoracicae 13 Vertebrae Lumbales 6 Os Sacrum 3 Vertebrae Caudales 25 Costae 26 Sternum 1 Kemik Sayısı Bölgesel Kemik Sayısı 11 13 54 27 4.1.1 Ossa cranii M. avellanarius ta ossa cranii 24 kemikten oluşmuştur. Kafatası kemikleri ince ve narin yapıdadır. Nasal kısım sivrilmiştir ve M. avellanarius a ait batı örneklerinde ortalama uzunluğu 8,2 mm, doğu örneklerinde ise 7,9 mm dir. 24
Zygomatik yaylar geniş bir şekilde dışa çıkıntı yapmaktadır. batı örneklerinde ortalama genişliği 13,7 mm iken doğu örneklerinde 12,5 mm olduğu saptanmıştır. Pyterogoid çıkıntılar timpanik bulla ya kadar uzanır ve bunlarla temas halindedir. Timpanik bulla lar salyangoz görünümündedir. Batı örneklerinde ortalama bulla uzunluğu 6 mm, doğu örneklerinde ise 5,4 mm dir. Baş iskeletine ait ölçüler çizelge 4.2 ve 4.3 de, M. avellanarius un kafatası fotoğrafları şekil 4.2, 4.3, 4.4, 4.5 ve 4.6 da; çizimleri ise şekil 4.7, 4.8 ve 4.9 da verildi. Çizelge 4.2 M. avellanarius Batı Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait iç karakter ölçüleri KARAKTERLER Ö.SAYISI MİN.- MAX. ORT. (mm) (mm) S.SAPMA Occipito-nasal uzunluk 20 23.2-25.7 24.0 3.8 Condylo-basal uzunluk 21 20.8-24.0 22.4 0.7 Zygomatic genişlik 20 12.8-14.7 13.7 0.5 İnterorbital genişlik 23 3.3-3.7 3.5 0.1 Beyin kapsülü genişliği 22 7.2-7.7 7.3 0.1 Basal uzunluk 21 19.0-22.4 20.9 0.7 Nasal uzunluk 22 7.6-9.2 8.2 0.4 Timpanik bulla uzunluğu 17 5.6-6.4 6.0 0.2 Diastema uzunluğu 23 5.7-6.7 6.0 0.3 Mandibulae uzunluğu 23 14.0-15.8 14.7 0.5 Üst moların taçtan uzunluğu 23 4.5-5.0 4.7 0.1 Alt moların taçtan uzunluğu 23 4.3-4.7 4.5 0.1 25
Çizelge 4.3 M. avellanarius Doğu Karadeniz örneklerinde baş iskeletine ait iç karakter ölçüleri KARAKTERLER Ö.SAYISI MİN.- MAX. ORT. (mm) (mm) S.SAPMA Occipito-nasal uzunluk 11 21.6-24.1 23.0 0.9 Condylo-basal uzunluk 11 19.7-22.4 21.3 0.8 Zygomatic genişlik 10 11.3-13.6 12.5 0.8 İnterorbital genişlik 11 3.3-3.7 3.4 0.1 Beyin kapsülü genişliği 11 6.7-7.4 7.0 0.2 Basal uzunluk 11 18.2-20.7 19.7 0.9 Nasal uzunluk 11 7.3-8.8 7.9 0.4 Timpanik bulla uzunluğu 11 4.9-6.0 5.4 0.3 Diastema uzunluğu 11 5.3-6.4 5.9 0.4 Alt Çene uzunluğu 23 13.4-14.7 14.0 0.4 Üst moların taçtan uzunluğu 23 4.0-4.6 4.3 0.2 Alt moların taçtan uzunluğu 23 4.0-4.4 4.1 0.1 Şekil 4.2 M.avellanarius ta kafatasının lateralden görünümü 26
Şekil 4.3 M. avellanarius ta kafatasının dorsalden görünümü Şekil 4.4 M. avellanarius ta kafatasının ventralden görünümü 27
Şekil 4.5 M. avellanarius ta sağ mandibula nın labial görünümü Şekil 4.6 M. avellanarius ta sağ mandibula nın lingual görünümü 28
VI I V II III VII IV XIII XII IX X VIII XI Şekil 4.7 M. avellanarius ta kafatasının lateralden ve mandibulanın görünümü I) os frontale, II) os parietale, III) os interparietale, IV) os occipitale, V) os temporale, VI) os nasale, VII) os incisivum, VIII) bulla tympanica, IX) mandibula, X)processus angularis, XI) processus condyloideus, XII) incisura mandibulae, XIII) processus coronoideus I II III IV VI VI V VII VIII Şekil 4.8 M. avellanarius ta kafatasının ventralden görünümü I) Os incisivum, II) Os maxiilare, III) Os palatinum, IV) Presphenoidale, V)Basisphenoidale, VI) Bulla tympanica, VII) Foramen magnum, VIII) Condylus occipitalis 29
I III II IV V VI VI VII VIII Şekil 4.9 M. avellanarius kafatasının dorsalden görünümü I) Os nasale, II) Os incisivum, III) Os maxiilare, IV) Os frontale, V) Os zygomaticum, VI) Os parietale, VII) Os interparietale, VIII) Os occipitale 30
Dişler Taksonomik çalışmalarda diş formülünün ve diş yapılarının ayrı bir önemi vardır. Bu nedenle kafatası kemikleri değerlendirilirken M. avellanarius un diş yapısı da dikkate alındı. M. avellanarius ta dişlerin toplam sayısı 20 olup, bunlar alt ve üst çenede ICPM / ICPM 1013/ 1013 şeklindedir. [Premolar (P=ön azı) ve molares (M=azı)]. Doğu ve Batı Karadeniz örneklerinin kök yapılarında bazı varyasyonlar gösterdiği üst ve alt molarlarının uzunluğunun iki alttürü ayırabilecek düzeyde olduğu saptandı. Üst çene dişleri P 1 (Üst premolar): Dişlerin en küçüğü olup tek köklüdür. Ancak Batı Karadeniz örnekleri içinde 3 adet iki köklü örnek bulunmaktadır. Doğu Karadeniz örneklerinin tümü tek köklüdür. (şekil 4.10) Şekil 4.10 Premolar kök varyasyonları M 1 (Birinci üst molar) : Toplam 44 örneğin 40 tanesinde 4 köklü, Doğu ve Batı Karadeniz Bölgelerinden 2 şer örnekte 4 kökten başka küçük 5. bir kök bulunmaktadır (şekil 4.11). Şekil 4.11 Birinci üst molar kök varyasyonları 31
M 2 (İkinci üst molar) : Batı ve Doğu Karadeniz e ait toplam 44 örneğin tümünde M 2 4 köklüdür (şekil 4.12). Şekil 4.12 İkinci üst molar kökü M 3 (Üçüncü üst molar) : Batı Karadeniz örneklerinin ( n=26) tümünde M 3 4 köklü, Doğu Karadeniz örneklerinin (n=15) 10 tanesinde 4 köklü, 3 tanesinde 3 kök, 2 tanesinde de 2 si serbest 2 si enine kaynaşmış 4 köklüdür (şekil 4.13). Şekil 4.13 Üçüncü üst molar kökleri varyasyonları Alt çene dişleri P 1 (Alt premolar): Tüm örneklerde P 1 tek köklüdür (şekil 4.14). Şekil 4.14 Alt premolar kökü 32
M 1 (Birinci alt molar) : Batı Karadeniz örneklerinden (n=27) 21 tanesinde, Doğu Karadeniz örneklerinden (n=16 ) 11 inde M 1 3 köklü, Batıdan bir ve doğudan 4 örnekte M 1 dört köklü, yine Batıdan 5 Doğudan 1 örnekte M 1 enine kaynaşmış 2 ve serbest olarak 2 şeklinde 4 köklüdür (şekil 4.15). Şekil 4.15 Birinci alt molar kökleri varyasyonları M 2 (İkinci alt molar) : Batı (n=27) ve Doğu Karadeniz den (n=17) 44 örneğin tümü 4 köklüdür (şekil 4.16). Şekil 4.16 İkinci alt molar kökü M 3 (Üçüncü alt molar) : Batı Karadeniz den (n=27) tüm örnekler ve Doğu Karadeniz den (n=17) 13 örnek 4 köklüdür. Doğu Karadeniz den 4 örnek 3 köklüdür (şekil 4.17). Şekil 4.17 Üçüncü alt molar kökleri varyasyonları 33
4.1.2 Columna Vertebralis M.avellanarius ta çoğu omurgalıda olduğu gibi columna vertebralis beş bölgeye ayrılmıştır (Şekil 4.18). Bunlar vertebrae cervicales (Şekil 4.21), vertebrae thoracicae, vertebrae lumbales (Şekil 4.22), vertebrae sacrales ve vertebrae caudales dir. Columna vertebrale 54 omurdan oluşmuş olup kısımlara göre, vertebrae cervicales 7, vertebrae thoracicae 13, vertebrae lumbales 6 omurdan, os sacrum ise 3 omurun birleşmesinden (Şekil 4.23 ve Şekil 4.24) oluşmuştur. Vertebrae cervicales in ilk iki omuru atlas ve axis M. avellanarius a özgü şekil göstermektedir. M. avellanarius ta atlas halka şeklindedir. Arcus dorsalis medialde biraz bombelidir. Tuberculum dorsale az gelişmiş, tuberculum ventrale ise belirgindir (Şekil 4.19). M.avellanarius ta axis ise kısa bir dens varlığı ile karakterizedir (Şekil 4.20). Os sacrum da ala sacralis indirgenmiştir (Şekil 4.25). M.avellanarius ta vertebrae caudales in omur sayısı 25 olarak tespit edilmiştir. İlk 3 kuyruk omuru normal omur özelliği göstermesine karşın (Şekil 4.26), daha sonraki omurların corpusları küçülmüş, processus spinosus, arcus ve articular çıkıntılar giderek kaybolmuştur (Şekil 4.27). Şekil 4.18 M. avellanarius ta columna vertebralis 34
1mm a b e d c f Şekil 4.19 M. avellanarius ta atlas a) tuberculum dorsale, b) arcus dorsalis, c) fovea articularis cranialis, d) foramen vertebrae, e) arcus ventralis, f) tuberculum ventrale. a 1mm e d b c Şekil 4.20 M. avellanarius ta axis a) dens, b) facies articularis lateralis, c) processus costotransversarius, d) processus spinosus, e) foramen costotransversarium 35
A B C Şekil 4.21 M. avellanarius ta vertebrae cervicales A) atlas, B) axis, C) cervical vertebrae Şekil 4.22 M. avellanarius ta vertebrae lumbales 36
Şekil 4.23 M. avellanarius ta os sacrum un ventralden görünümü Şekil 4.24 M. avellanarius ta os sacrum un dorsalden görünümü g e b e a d f c Şekil.4.25 M. avellanarius ta os sacrum ve os coxae ventral görünümü a) os sacrum, b) basis ossis sacri, c) apex ossis sacri, d) foramina sacralia ventralis, e) ala sacralis, g) 6. lumbal vertebrae, f) linea transverse 37
Şekil 4.26 M. avellanarius ta ilk kuyruk omurları Şekil 4.27 M. avellanarius ta kuyruk omuru 4.1.3 Skeleton thoracis Skeleton thoracis de yer alan sternum (göğüs kemiği) ve costea (kaburgalar) toplam 27 kemikten oluşmuştur (Şekil 4.28). 38
Şekil 4.28 M. avellanarius ta thorax 4.1.3.1 Sternum (Gögüs kemiği) Sternum (B) tek bir kemik olup, M. avellanarius ta 6 sternebrae dan (b), corpus sterni (d) ise 5 sternebrae dan oluşmaktadır (Şekil 4.29). A a d b Şekil 4. 29 M. avellenarius ta clavicula ve sternum c A) Clavicula (köprücük kemiği), B) Sternum (göğüs kemiği), a) Manibrum sterni, b) Sternebrae, c) Processus xiphoideus, d) Corpus sterni 39
4.1.3.2 Costae (Kaburgalar) M.avellanarius ta 13 çift costae bulunur. Bunlardan 5 tanesi sternumda ayrı sternebrae lara bağlı iken son sternebrae ya 6., 7., 8., 9., ve 10. costae lar bağlıdır. 11., 12., 13. costea lar sternuma bağlanmadığı ve bunların costae fluctuantes i (yüzücü kaburgaları) oluşturduğu saptandı. 4.2 Skeleton Appendiculare M. avellanarius ta skeleton appendiculare 120 kemikten oluşmaktır (çizelge 4.4). Çizelge 4.4 M.avellanarius ta skeleton appendiculare nin iskelet bölümleri, kemiklerin ad ve sayıları İskeletin Ana Bölümleri SKELETON APPENDİCULARE Appendicular İskeletin Bölümleri OSSA MEMBRİ THORACİCİ OSSA MEMBRİ PELVİNİ Kemiğin Adı Kemik Sayısı Cingulum membri thoracici Scapula Clavicula 2 2 Skeleton brachii (Humerus) 2 Skeleton Radius 2 Antebrachii Ulna 2 Ossa capri 16 Ossa 8 Metacarpilia Skeleton manus Ossa Digitorum 24 Manus Os Coxae 2 Skeleton femoris 2 Patella 2 Skeleton Cruris Tibia 2 Fibia 2 Skeleton Pedis Ossa Tarsi 14 Ossa Meta Tarsalia 10 Ossa Digitorum 28 Pedis Bölgesel Kemik Sayısı 58 62 40
4.2.1 Ossa membri thoracici (Ön bacak kemikleri) Cingulum membri thoracici, skeleton brachii, skeleton antebrachii, skeleton manus tan oluşmuş olup M. avellanarius ta 58 kemik içerir. Bunların isimleri çizelge 4.4 de verilmiştir. 4.2.1.1 Cingulum membri thoracici (Ön bacak kemeri) 4.2.1.1.1 Scapula ( Kürek kemiği) M. avellanarius ta scapula üçgeni andıran bir görünüme sahip olup şekli ve kısımları şekil 4.30-32 de verildi. Fossa infraspinata, fossa supraspinata dan daha geniş olduğu ve lateralden bakıldığında spina scapulae nın alçak yüzeyden başlayıp yükselerek acromion omuz eklemi üzerinde çengel gibi uzanan process hamatus u oluşturduğu saptandı. c a b d e g f h ı Şekil 4.30 M. avellanarius ta sağ scapula nın facies lateralis ten görünümü a) margo dorsalis, b) angulus cranialis, c) angulus caudalis d) fossa infraspinata, e) fossa supraspinata, f) spina scapulae, g) margo caudalis h) margo cranialis, ı) acromion 41
b a c e d f g h Şekil 4.31 M. avellanarius ta sağ scapula nın facies costalis ten görünümü a) angulus cranialis, b) angulus caudalis, c) margo cranialis, d) margo caudalis, e) fossa subscapularis, f) angulus ventralis, g) collum scapulae, h) cavitas glenoidalis Şekil 4.32 M. avellanarius ta sağ scapula 42
4.2.1.1.2 Clavicula (Köprücük kemiği) M. avellanarius ta bir çift olup scapula (kürek kemiği) ile beraber cingulum membri thoracici yi (ön bacak kemerini) oluşturur. Scapula ve sternum a bağlı olarak bulunmaktadır (Şekil 4.33). a b Şekil 4.33 M. avellanarius ta clavicula a) Extremites sternalis, b) Extremites acromialis 4.2.1.2 Skeleton brachii (Humerus= Kol kemiği) Cingulum membri thoracici (ön bacak kemeri) ile bağlantı yapan kemiğidir. Ön bacak kemiklerinin en kalındır. Scapula nın cavitas glenoidalis i ile caput humeri ile eklem yaptığı saptanmıştır. (Şekil 4.34 ve Şekil 4.35). 43
c a b e f g h Şekil 4.34 M. avellanarius ta sağ humerus un ventralden görünümü a) Caput humeri, b) tuberculum majus, c) tuberculum minus d) collum humeri, e) Tuberositas deltoidea, f) corpus humeri, g) sulcus m. brachialis h) condylus humeri Şekil 4.35 M. avellanarius ta sağ humerus un dorsalden görünümü 4.2.1.3. Skeleton antebrachii (Radius Ulna) M. avellanarius ta skeleton antebrachii birbirinden ayrı olarak bulunan iki uzun kemik olan radius ve ulna dan oluşmaktadır. Radius ön kolun önünde ve iç tarafta yer alırken (Şekil 4.36), ulna ön kolun arkasında ve dış yan tarafında bulunmaktadır (Şekil 4.37). 44