SOMA'DAN SONRA: TÜRKİYE'DE ENERJİ KAYNAKLARI, ÜRETİM VE TÜKETİMİ, ALTERNATİF ENERJİLER, ENERJİ POLİTİKALARI PANELİ Enerji Kaynağı Olarak Kömür Prof. Dr. Ahmet Arısoy
Giriş. Enerji kaynağı olarak kömürün Türkiye nin enerji ihtiyacının karşılanmasında ve enerji stratejisinde çok önemli bir rolü vardır. Kömür konusu tek boyutlu olarak ele alınamaz, enerji kaynağı olarak kömür çok boyutlu bir konudur. Türkiye nin enerji ihtiyacı ve bunun karşılanmasında kömürün yeri konunun sadece birinci boyutudur. Bununla hemen birlikte enerji kaynağı olarak kömürün çevre boyutu gelir. Bu iki boyutu kapsayan diğer bir boyut sürdürülebilirlik boyutudur. Ekonomik değeri ve Türkiye ekonomisindeki yeri diğer çok önemli boyuttur. Türkiye nin enerji güvenliği ve kömürün bu anlamdaki stratejik değeri bir başka boyuttur Son olarak kömür madenlerinin işçi sağlığı ve güvenliği boyutu bulunmaktadır.
Aslında bu panelin düzenlenmesindeki ana motivasyon, Soma da yaşadığımız son acı olaydır. Dolayısıyla kömürün üretiminde mevcut çok ciddi boyutlardaki işçi sağlığı ve hayatı riski, tartışılacak birinci konudur. Özellikle ülkemizde maalesef bu alanda çok ciddi riskler bulunmaktadır. Madenler yeterince önlem alınmadan ilkel şartlarda çalışmaktadır. Ancak burada, çözüm kömür madenlerini kapatmaktır şeklinde kolay bir yol tanımlamak, bilimsel bir yaklaşım değildir. Konunun diğer boyutlarını da tartışmamız gerekir. Bunun sonucunda rasyonel politikalar oluşturulabilir, bunun sonucunda rasyonel bir öneri geliştirilebilir.
Güvenli ve Sağlıklı Yeraltı Kömür Madeni İşletmesi Madenlerin havalandırması, maden işletmeciliğinde en önemli konulardan biridir. Yer altındaki kömür madenleri mekanik olarak havalandırılmak zorundadır. Bu havalandırma sistemleri çok özel, karmaşık ve hem işletme ve hem de yatırım maliyeti olarak pahalı sistemlerdir. Fanlarla yapılan mekanik havalandırmayla aşağıdaki amaçlar karşılanır: 1. İnsanların yaşamlarını devam ettirebilmeleri için gerekli oksijeni temin etmek. 2. Kömür madeninden yayılan/kaynaklanan metan v.s gibi zehirli ve zararlı gazların ve toz kömür gibi zararlı partiküllerin ortamdan tahliyesi (Bu sayede zehirli ve zararlı gaz ve partiküllerin konsantrasyonu maden ortamında limit değerlerin altında tutulur).
3. Ocak içindeki çalışan makinaların/diesel motorların yanma için hava ihtiyacı. 4. İnsanların çalışmaları için gereken konfor koşulları yine havalandırmayla sağlanır. Derin ocaklarda yüzey sıcaklıkları yüksektir. Yerin altına doğru inildikçe toprak sıcaklığı artar. Ayrıca insanlardan ve makinalardan kaynaklanan ısılar nedeniyle soğutma yapılması gereksinimi olabilir. Bu soğutma soğuk hava ile yapılır. Benzer şekilde ıslak yüzeylerden nem üretimi varsa ortamda izafi nem yükselir, bunun normal düzeye getirilmesi yine havalandırmayla sağlanır. 5. Yangın güvenliği ve duman tahliyesi amacıyla yine havalandırma kullanılır. Yangın nedeniyle oluşan duman zehirlidir. Somada olduğu gibi maden yangınlarında esas ölüm nedeni dumandır. Dumanın tahliyesi ve kaçış için temiz kaçış yollarının oluşturulması yönlendirilmiş hava hareketleriyle sağlanır.
İşçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili diğer önlemler yönetmelik ve standartlarla net olarak belirlidir. Yeraltı maden işletmesi ayrı bir uzmanlık alanıdır. Burada yeraltı kömür madenlerine özgü iyi bilinen 2 tehditten söz edilebilir. Bunlar grizu patlamaları ve kömürün kendi kendine tutuşmasıdır. Grizu patlaması kömür yataklarından kaynaklanan metan gazının yeraltındaki galerileri doldurması ve belirli bir konsantrasyona ulaşmasıyla meydana gelir. Bu noktaya erişmiş ortam havasında en küçük bir kıvılcım, patlayıcı gaz karışımını tutuşturur ve zemindeki toz kömürün de katkısıyla galeriler boyunca ilerleyen detonasyon dalgası çok büyük tahribat yapar, yolu üzerindeki insanları öldürür, yapıları yıkar. Grizu patlamalarını önlemenin en köklü yolu metan konsantrasyonunu takip etmek ve bunun belirli düzeyin üzerine çıkmasına izin vermemektir.
Diğer bir tehdit ise kömürün kendiliğinden tutuşmasıdır. Oksijenle temas eden taze kömür çok yavaş da olsa egzotermik bir reaksiyonla oksitlenir. Ortaya çıkan ısı uzaklaştırılamazsa, sıcaklık ve buna üstel bağlı olarak reaksiyon hızı artar ve sonuçta sıcaklık değerleri kömürün açık yanmasına imkan verecek noktaya ulaşır. Bu olayın gelişmesi sırasında özellikle karbonmonoksit olmak üzere gaz çıkışı gelişir. Bu zehirli gazlar açık yanma olmasına gerek kalmaksızın öldürücü düzeye ulaşabilir. Kömür madeninde kendi kendine tutuşma olduğunda, aynı zamanda çok büyük maddi kayıp olur. Madenin çok uzun süreler kapatılması gerekir. Bunun önlenmesi için kömürün kendi kendine tutuşmaya yatkınlığı ölçülmeli ve buna göre bir işletme planı oluşturulmalıdır. Burada yine en önemli göstergeler gaz çıkışı ve sıcaklık artışıdır. Bu göstergelere bağlı olarak olay gelişmeden önlem alınması gerekir.
Sonuç olarak yer altı kömür madenciliği zor ve pahalı bir işlemdir. Tekniğine uygun olarak yapılan işletme ile insan sağlığı ve hayatına zarar vermeden kömür üretmek mümkündür. Ancak bunun ciddi bir maliyeti vardır. Üretilen değerin rasyonel bir işletmede bu maliyeti karşılayacak düzeyde olması gerekir.
Kömürün Önemi ve Türkiye: Kömür, fosil yakıtlar içinde petrol eşdeğeri olarak en büyük rezerve sahiptir. Bilinen kömür rezervlerinin ömrü, 240 yıl olarak hesaplanmaktadır. Türkiye nin linyit yataklarındaki tahmini 8 milyar tonluk rezerv onu dünyada en büyük 12. ülke konumuna getirmektedir. Taşkömürü rezervi 1,3 milyar ton kadardır. Linyit Türkiye için önemli bir enerji kaynağıdır. İthal edilenlerle birlikte kömür toplam enerji arzında %27 lik bir yere sahiptir. Bu durumda Türkiye nin de en güvenilir yerli enerji kaynağı kömürdür.
Elektrik üretiminde kullanılan yerli kaynağımız linyitten elde edilecek elektrik üretim potansiyeli toplam 120 milyar kwh/yıl olup, halen bunun 42 milyar kwh/yıllık (%35) kısmı değerlendirilmektedir. Türkiye, genel enerji tüketiminde %73, petrolde %93, doğalgazda % 97 ve kömürde %22 dışa bağımlıdır.
Türkiye Birincil Enerji Dengesi ve Gelişimi (milyon ton petrol eşdeğeri) 2002 2010 2020 Enerji Talebi (mtpe) 78.4 126 222 Yerli Üretim (mtpe) 24.6 37 66 Talebi karşılama oranı %31 (% 29) (% 30) Kaynak: ETKB
Türkiye: Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Bazında (%), 2011 sonu Hidro: 3.9% Linyit %14,3 Odun-Atık: 3.1% Toplam tüketim: 114,5 mtpe Tüketimde ithalata bağımlılık: % 72 Petrolde: % 92 Gazda: % 98 Kaynak: ETKB
Türkiye Birincil Enerji Talebi (2002-2023) 2023 de: Petrol Gaz Kömür Kaynak: TÜRKİYE ENERJİ GÖRÜNÜMÜ VE ÇEVRE POLİTİKALARI, 21 Kasım 2012, TBMM-Bakan Sunumu
İhracatı hızla büyüyen Türkiye nin ithalatının da hızla arttığı ve ülkenin giderek büyüyen bir cari açık sorunu ile karşı karşıya bulunduğu bilinmektedir. Orta ve uzun vadede Türkiye nin dış ticaret ve dolayısıyla cari açık için üretebilceği çözüm, enerji üretiminde yerli kaynakların daha etkin kullanılması olarak görünmektedir.
Enerji kaynakları ithalatı, toplamın % 25,4 ü Kaynak: TÜİK
İTÜ ENERJİ RAPORLARI
İTÜ tarafından 1997 yılı sonunda Türkiye Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu na isteği doğrultusunda bir rapor hazırlanmıştır. 3 yıl sonra Şubat 2001 de hazırlanan 2000-2020 Dönemi Türkiye nin Enerji Politikaları Üzerine Görüş ve Öneriler başlıklı ikinci bir rapor hazırlanmıştır. Bu raporda, Türkiye nin enerji politikaları ayrıntılı olarak incelenmiş ve sonuçlar İTÜ nün görüşü olarak yansıtılmıştır. Son olarak 2006 yılı Aralık ayında, daha geniş bir katılımla hazırlanan enerji konusundaki İTÜ görüşleri Türkiye de enerji ve geleceği isimli ayrıntılı bir raporda yayımlanmıştır.
Bugünkü tartışmalara ışık tutması ve geniş katılımla İTÜ görüşünü yansıtması bakımından bu raporlar önemlidir. Genel değerlendirme ve sonuçlar bu raporların en çok çalışılan bölümleridir ve titizlikle kaleme alınmışlardır. Bunlara göre; Ülkemizdeki yerli enerji kaynaklarının aranmasını ve tüketime sunulmasını amaçlayan, enerji kaynağı ve kaynak ülke çeşitlemesi özelliğini gözeten, dışa bağımlılığının zararlarını ülke içi önlemlerle ve stratejilerle en aza indirgenmiş, ülkemizde teknolojik araştırma ve geliştirme çalışmalarını teşvik eden özelliklere sahip bir politikanın benimsenmesinde yarar vardır.
Raporlarda kömürle ilgili aşağıdaki önerilere yer verilmiştir: Enerji yatırımlarında, enerji üretiminde ve enerji kullanımında çevreyle uyumlu teknolojiler desteklenmelidir. Mevcut hidroelektrik ve kömür potansiyelleri öncelikli olarak değerlendirilmelidir. Yerli enerji kaynaklarının aranması ve üretiminin arttırılması çalışmaları desteklenmeli ve ilgili araştırmalar teşvik edilmelidir. Birincil enerji ve elektrik enerjisi kullanımında öz kaynaklara öncelik verilmelidir. Türkiye nin enerji gereksiniminin 2020 yılında %75 oranında dış kaynaklara dayandırılması sakıncalıdır. Bu oranı geri çekecek biçimde yerli kaynaklara ağırlık verilmelidir. Enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi ve dengeli bir biçimde dağılımı, enerji arzının sürekliliği ve güvenirliği açısından önemlidir.
SONUÇ Ekonomik büyüme enerjiye ihtiyaç duymaktadır Her yıl büyüyen ihtiyaçların karşılanması için iki yol vardır: Yeni kaynakların devreye sokulması Enerji verimliliğinin artırılması Enerji güvenliği ve iklim değişikliği süregelen ana tehditlerdir.
Sonuç Türkiye Kömür üretmeye ve kullanmaya devam edecektir. Kömür üretiminde insan can güvenliği ve sağlığı birinci öncelikli konudur. Temiz kömür teknolojileri kullanılmalı ve geliştirilmelidir. Üretimde ve kullanımda enerji verimliliği mutlaka artırılmalıdır