Silvikült ltürün Temel Esasları 7. Klasör Prof. Dr. Musa GENÇ SDÜ Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü Isparta musagenc@sdu.edu.tr http://kisisel.sdu.edu.tr/akademik/musagenc
Dikkat!.. 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun ilgili maddeleri gereğince bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları Prof. Dr. Musa GENÇ e aittir. Prof. Dr. Musa GENÇ in yazılı izni olmaksızın ticari amaçlarla çoğaltılamaz, kopya edilemez ve yayımlanamaz. Bu esasa uymayanlar hakkında, 5846 SY nın Beşinci Bölüm ünde yer alan maddelere göre hukuk ve ceza davaları açma hakkı, eser sahibince saklı tutulmaktadır.
Ormana Sınır Çeken Faktörler Yükselti Basamakları ve Oluşma Nedenleri Ormanın Tabii Sınırları Dağ (Alp) Sınırları Dağ Orman Sınırı Dağ Ağaç Sınırı Dağ Kötürüm Ağaç Sınırı Kuzey Kutup (Polar) Sınırları Kutup Orman Sınırı Kutup Ağaç Sınırı Bozkır (Step) Sınırları Bozkır Orman Sınırı Bozkır Ağaç Sınırı
Yükselti Basamakları ve Oluşma Nedenleri Bitkilerin ve bitki toplumlarının iklimsel farklılaşmalara göre dikey yönde sıralanması yükselti basamakları olarak adlandırılır. Normal şartlarda dağlarda yukarılara çıkıldıkça Sıcaklık azalır. Yağış genellikle artar. Doğu Karadeniz Bölgesinde görüldüğü gibi, yağışın azaldığı istisna alanlar da vardır. Rüzgar hızı artar. Işınım artar. Karın kalış süresi uzar. Gelişme dönemi kısalır.
Yükselti Basamakları ve Oluşma Nedenleri Her basamak karakteristik özellikleriyle diğerinden ayrılabildiği gibi, kısa mesafelerde birden fazla basamak iç içe geçmiş halde de bulunabilir. Bir yükselti basamağını karakterize eden bitki toplumları, uygun lokal iklim koşulları sayesinde komşu yükselti basamaklarında karşımıza çıkabilir. Bakı, jeomorfolojik durum ve lokal iklim farklılıkları basamak oluşumunda etkilidir. Aynı vadinin güney ve kuzey bakıları, aynı yükseltide, iki farklı yükselti basamağına sahip olabilir.
Yükselti Basamakları ve Oluşma Nedenleri Yükselti basamakları, güney bakılarda, kuzey bakılara göre çok daha yükseklere çıkabilir. Nemsizlik sorunu yaşanmayan yetişme ortamlarında (örneğin Orta Avrupa da), yükselti basamaklarının oluşumu, yağıştan daha çok sıcaklık durumuna bağlıdır. Toprak besin elementi içeriğindeki farklılıklar, vejetasyonun dikeyden çok yatay yönde değişmesine neden olur. Yükselti basamaklarının sıralanışı, kültür alanlarının dikey dağılımına çoğu kez uyar: Nival-subnival: Çorak topraklar, kıraç araziler Alpin-subalpin: Yaylalar Montan: Çayırlar, otlaklar Submontan: Tarlalar, otlaklar, yerleşim alanları Kolin: Tarlalar, bahçeler, bağlar, yerleşim alanları
Yükselti Basamakları ve Oluşma Nedenleri
Orman Sınır Çeken Faktörler Yeryüzünde ormana sınır çeken birinci derecede önemli faktörler Sıcaklık ve Nem yetersizliğidir.
Orman Sınır Çeken Faktörler Ancak ormana ekstrem edafik (toprak) ve diğer klimatik (iklim) faktörler de sınır çekebilir. Fakat, duygulu topraklar (tuzlu topraklar, kum ve çakıl tabakaları, turbalıklar vs.) ile şiddetli ve sürekli rüzgâr etmeni, bitkilerde biçimsel değişimlere neden olmakla birlikte, ikinci derecede önemlidir.
Ormanın Tabii Sınırları Buna göre, Dünya üzerindeki ormanlarda 3 doğal sınır mevcuttur: Dağ (alp) orman sınırı Kutup (polar) orman sınırı Bozkır (step) orman sınırı Doğada orman birdenbire kesilmez genelde bir geçiş söz konusudur.
Ormanın Tabii Sınırları Dağ, kutup ve bozkır orman sınırlarına doğru ilerlediğimizde önce, ormanın kapalılığı ortadan kaybolur; fakat, ağaçlar normal habituslarını korumaktadır. Daha sonra, kapalılık kaybolur (serbest durum) ve ağaçların boyları normale göre kısalmaya başlar (bozkır ağaç sınırında bu olguya bazen rastlanır!).
Ormanın Tabii Sınırları Ardından, normal habitusunu (ağaç formunu kaybetmiş, ağaççık haline dönüşmüş hatta çalılaşmış; koşullara göre özel şekiller almış) türlerle karşılaşılır (step ağaç sınırından sonra bu olguya rastlanmaz!). Nihai vejetasyon tipi olarak: dağlarda otsu taksonlar, yosun ve likenlerden kurulu alpin tundra vejetasyonu,
Ormanın Tabii Sınırları kuzey kutbunda aralarında çayır, otsu taksonlar ve liken sahaları bulunan alçak çalı formasyonu arktik tundra vejetasyonu, bozkırda ilkbaharda yeşillenen; kışın, yazın ve sonbaharda kurumuş otlardan ibaret bozkır ot vejetasyonu karşımıza çıkar.
Ormanın Dağ Sınırları Dağlarda yükseklere çıkıldıkça, sıcaklıktaki azalma ve zor yetişme ortamı şartları nedeniyle oluşan 3 sınırla karşılaşırız : Dağ orman sınırı Dağ ağaç sınırı Dağ kötürüm ağaç sınırı
Ormanın Dağ Sınırları Dağ orman sınırı Doğal koşullar altında, ormanın, kapalılığı kaybolmadan (en azından doğal gençleştirme koşullarının devam ettiği ışıklı kapalılık seviyesinde) çıkabildiği son rakıma denir.
Doğu Karadeniz Bölgesi Doğu Ladini Ormanlarında Dağ Orman Sınırı Foto: M. Genç
Doğu Karadeniz Bölgesi Doğu Ladini Ormanlarında Antropojen Orman Tahribatı Foto: M. Genç
Akdeniz Bölgesi Toros Sediri Ormanlarında Dağ Orman Sınırı
Akdeniz Bölgesi Toros Sediri Ormanlarında Dağ Orman Sınırı (Elmalı Avlan Bölgesi) Foto: M. Genç
Göller Bölgesi Karaçam Ormanlarında Dağ Orman Sınırı (Sütçüler Akdağ) Foto: M. Genç
Dağ Orman Sınırı Karpatlar - Romanya
Dağ Orman Sınırı
Dağ Orman Sınırı
Dağ Ağaç Sınırına Doğru Biçimsel Bozulmalar Kopet Dağı - Türkmenistan
Dağ Ağaç Sınırı ve Alpin Vejetasyon Altay Dağları -Rusya
Ormanın Dağ Sınırları Dağ ağaç sınırı Kapalılığın kaybolduğu (serbest durum) ve ağaçların, asgari düzeyde de olsa (5 m) boylarını koruyarak ulaşabildikleri rakıma denir.
Dağ Ağaç Sınırı ve Alpin Vejetasyon Khangai Mountains - Mongolia Kuzeybatı Himalaya Alpine Çalılar ve Çayırlıklar
Ormanın Dağ Sınırları Dağ kötürüm ağaç sınırı Ağaç formundaki türlerin, 5 m nin altına düşen boyları ile ağaççık ve hatta çalı halini alarak; zor koşullar nedeniyle, normal habitusları bozulmuş bir halde ulaşabildikleri rakıma denir.
Saatçioğlu 1976
Ormanın Dağ Sınırları Dağ orman sınırlarındaki ağaçlar, şu olumsuz iklim ve toprak faktörleri nedeniyle yaşama mücadelesi vermektedir: Toprağın kimyasal ayrışmasında karşılaşılan güçlükler Taşlılık ve kayalık Moloz birikintileri Heyelan, feyezan ve erozyon Kar, buz, şiddetli soğuk Şiddetli rüzgarlar ve fırtınalar Yoğun ışık Fizyolojik kuraklık
Ormanın Dağ Sınırları Mücadele ve geçiş zonlarının en önemlisi dağ ağaç sınırıdır. Dağ ağaç sınırı tohumun olgunlaşabilme sınırı olarak da isimlendirilir. Savaş zonu ise, dağ orman sınırı ile dağ ağaç sınırı arasında kalan kısımdır. Bu iki sınır arasındaki yükselti farkı 100-150 m kadardır.
Ormanın Dağ Sınırları Dağ ağaç sınırı Türkiye de pek görülmez. Savaş zonu yukarıda yaylacılık faaliyetleri ile kaldırılmıştır. Hatta dağ orman sınırı bile özgün yerinde değildir. Antropojen etkiler halen devam etmektedir.
Ormanın Dağ Sınırları Dağ orman ve ağaç sınırı kuzeye doğru rakım olarak aşağılara düşer. Himalayalar da (Enlem derecesi = 30-40 ) dağ orman sınırı 3500 m iken, kuzey kutbuna doğru teorik olarak 0.00 m ye iner. Yetişme ortamını etkileyen iklim tipi de (deniz veya kara iklimi) ormanın dağ sınırlarının oluşumunu belirleyen temel faktörlerdendir.
Ormanın Dağ Sınırları Dağ orman sınırı, deniz iklimi etkisindeki ortamlarda, karasal iklimin yaşandığı ortamlara göre daha düşüktür. Örneğin Doğu Karadeniz Bölgesi nde 2100 m civarında iken, Doğu Anadolu Bölgesi nde 2800-2900 m lere kadar yükselir. Temel etmen, yaz aylarında yaşanan sıcak ve güneşli günlerin süresi ve sıcaklıkta ulaşılan yüksek seviyelere bağlı olarak gelişme döneminin uzamasıdır.
Ormanın Dağ Sınırları Orman sınırı Türkiye de Akdeniz de 2100-2200 m Ege de 1900-2000 m Doğu Karadeniz de 2000-2050 m Doğu Anadolu da 2800-2900 m Marmara da 2000-2050 m
Ormanın Dağ Sınırları Türkiye de en üst dağ orman sınırında hangi ağaç cinsi nerede karşımıza çıkar? Nemrut Dağı nda 2800-2900m rakımlarda Betula (huş) Türkiye de dağ orman sınırında hangi orman ağacı türleri karşımıza çıkar? Betula spp. (huşlar), Pinus silvestris (sarıçam), P. nigra (Anadolu karaçamı), Populus tremula (titrek kavak), Picea orientalis (Doğu ladini), Abies spp. (göknarlar), Cedrus libani (Toros sediri), Juniperus spp. (ardıçlar), Fagus orientalis (Doğu kayını)
Ormanın Kutup Sınırları Ormanın kutup (polar ya da kuzey) sınırı Kutup (polar) orman sınırı: Yatay yönde ormanın gevşekleşen kapalılığını muhafaza ederek ulaşabildiği sınıra denir. Kutup (polar) ağaç sınırı: Kutup orman sınırından başlayarak, yatay yönde, birbiriyle bağlantısı olmayan ağaçların, boylarını koruyarak ulaştığı sınırdır.
Ormanın Kutup Sınırları Kutup orman sınırı ile kutup ağaç sınırı arasındaki mesafe çoğunlukla 1,0-1,5 enlem derecesidir. Kutup ağaç sınırından sonra ağaçlar yerini arktik tundra vejetasyonuna bırakır. Kutup orman sınırında ağırlıklı olarak Picea, Betula, Pinus silvestris ve Larix taksonları bulunur.
Arktik Tundra Ust'Lensky Zapovednik Sakha Rp. Rusya Magadan Bölgesi Rusya
Arktik Tundra Bering, Chukotka, Rusya Cape Heart Rock, Rusya Uzun Ömürlü Tundra Vejetasyonu Chukhotsk, Rusya
Ormanın Bozkır Sınırları Nemdeki azalmaya bağlı olarak ortaya çıkar. Bozkırlarda ağaç vardır. Ancak orman kuruluşunda değildir. Zira, kapalılık kaybolmuştur. Orman toplumundan bozkıra doğru ilerlerken karşımıza sırasıyla Bozkır orman sınırı ve Bozkır ağaç sınırı çıkar. Bozkır kötürüm ağaç sınırı görülmez.
Ormanın Bozkır Sınırları Bozkır orman sınırı ile bozkır ağaç sınırı arasındaki bitki toplumuna orman bozkırı denir. Türkiye de bozkırlar İç Anadolu, Güney-doğu Anadolu, Doğu Anadolu ve bir miktar da Trakya da görülür. Ülkemizde dağlarda olduğu gibi bozkırlarda da doğal bozkır ağaç sınırları insan eliyle yok edilmiştir.
Ormanın Bozkır Sınırları Bu nedenle, Doğal ve yapay orman step sınırları ile stepler arasında antropojen bozkır sahaları mevcuttur. Nitekim, İç Anadolu daki bozkırların sahalarının % 50 si antropojen bozkırdır.
Ormanın Bozkır Sınırları Saatçioğlu 1976
Step Ağaç Sınırında Atlas Sedirleri Tiyanşan - Çimbulak - Kazakistan Tibet
Ormanın Bozkır Sınırları Türkiye de step orman sınırına en çok yaklaşan asli orman ağacı türlerimiz Anadolu karaçamı ve ardıç türleridir. Karaçamdan sonra çoğu zaman çalılaşmış meşeler, özellikle Quercus cerris, Q. pubescens, Q. infectoria; Cistus, Paliurus spina christi, Creatagus gibi çalı türleri görülür.