Spor yaralanmalarındaki temel yaklaşımlar
Doku İyileşmesi Enflamasyon dönemi Tamir ve yenilenme fazı Yeniden şekillenme (remodeling( remodeling) ) fazı
Enflamasyon dönemi Yaralanan bölgede damar bütünlüğü bozulduğundan kanama oluşur, lokal olarak dokunun parçalanması eziğe de yol açar. Vücut savunma ve tamir elemanlarını kan yoluyla o bölgeye gönderir. Bu onarım faaliyetleri topluca enflamasyon cevabını olarak bilinir.
Enflamasyon-belirtileri Bu cevap; şişlik, kızarıklık, sıcaklık artışı ve Ağrı Fonksiyon kaybı (bazen)
Yaralanmaya karşı organizmada gelişen refleks cevap ile organizma o bölgeye daha fazla kan göndermek ister, bu da o bölgedeki damarlarda vazodilatasyona (genişlemeye) neden olur. Bu da yaralanmanın şiddetini daha da artırır. Bu nedenle enflamasyon cevabı kontrol altına alınmalıdır.
Tamir ve Yenilenme Fazı Bu faz inflamasyon fazından itibaren 4-64 haftaya kadar uzanabilir ve 3 faktöre bağlıdır: artık maddelerin ortamdan uzaklaştırılması endotel hücrelerinin rejenerasyonu fibroblastların üretimi-konnektif doku yapımı için.
Yeniden Şekillenme- Remodeling- Fazı Bu fazda tamir olmuş dokunun eski direncine ulaşması sağlanır. Normalde akut yaralanmalarda ilk 3 haftada skar dokusu ve liflerinin gücünde artış ile karakterizedir. Skar dokusunun gücünün artışı 3 aydan 1 yıla kadar sürebilir.
Spor yaralanmalarının tedavisi Ön tedavi:akut yaralanma fazı Kesin tedavi:tamir fazı Rehabilitasyon: Yeniden şekillenme fazı
İlkyardım-Ön tedavi Başlangıçta yapılan her ilk yardım müdahalesi bir amaca yönelik olmalıdır; Bu; yaralanmadan kaynaklanan şişliğin azaltılması olmalıdır.
Bu nedenle ön tedavi döneminde vazodilatasyona yardım eden ve hızlandıran sıcak uygulama yerine, damarlarda vazokonstruksiyona (damar çeperinde daralma) neden olan soğuk uygulamanın ilk anda ve kanama devam ettiği sürece kullanılması şarttır. Soğuk uygulama ön tedavinin temel anahtarıdır. Sıcak uygulama yapılmamalıdır
Neden enflamasyon cevabı kontrol altına alınmalıdır? Eğer başlangıçta şişlik kontrol altına alınabilirse tam iyileşme ve rehabilitasyon için gereken süre önemli ölçüde azalacaktır. Başlangıçta şişliği kontrol altına ön almak için yapılan tedaviye tedavi denilmektedir. tedavi
Ön Tedavi Ön tedavi döneminde şişliğin ve ezikliğin minimale indirilmesi yanında ağrının azaltılması, istemsiz kas spazmının çözülmesi ve yaralanmış kısma gelebilecek yüklenmeyi önlemek için bir derecede immobilizasyon (hareketsiz bırakma) sağlamak ta hedeflenmelidir.
PRICE Spor yaralanmalarının tedavisinde ön tedavi döneminde uygulanan yöntemler, dinlenme, buz, kompresyon ve elevasyon dan oluşur. Kısaca PRICE olarak isimlendirilir. Protection-Koruma Rest:istirahat Ice: : buz-soğuk Compression: : kompresyon Elevation:elevasyonelevasyon
Rest- dinlenme-istirahat istirahat-immobilizasyonimmobilizasyon Bir vücut parçası bir kez yaralandığında iyileşme ile ilgili olaylar hemen başlar. Eğer yaralanan vücut parçası dinlendirilmezse yada immobilize edilmezse iyileşme süreci asla tam istendiği gibi devam etmez. Sonuç olarak ta yaralanmış bölge iyileşmez ve rehabilitasyon için gerekli süre belirgin olarak artar.
İstirahat süresi yaralanmanın ciddiyetine göre değişir. İstirahat yaralanan kısmın kullanılmaması esasına dayanır. En basit yöntem olarak üst ekstremite yaralanmalarında üçgen askı, alt ekstremite yaralanmalarında koltuk değneği verilerek yaralanan bölgeye yük verilmediğinden emin olunmalıdır.
Ice buz-soğuk uygulama Soğuk uygulama enflamasyon gelişen dokuda ısı artışının azaltılması, yani dokunun soğutulması işidir. Bilinen en eski ve en etkili ön tedavi yöntemidir.
Soğuğun yaralanmadan hemen sonra en yaygın kullanım amacı; Ağrıyı azaltmak, Damarların lokal daralmasını (vazokonstruksiyon)) kolaylaştırmak, Böylece kanama ve şişliği kontrol altına almaktır.
Soğuk uygulamanın etkileri; Ağrının azaltılması Soğuk uygulamanın ağrıyı azaltıcı etkisi onun en büyük yararıdır. Soğuk uygulamada ilk cevap derin bir ağrıdır, Bu uygulamadan sonraki 5-605 saniye içinde derin bir ağrının hissedilip bunun çevre dokulara yayılması şeklinde hissedilir.
Soğuk uygulamanın etkileri; Ağrının azaltılması Isı düştükçe ağrı artışı hızlanıp ilk dakika içinde en yüksek değerine ulaşır. Ancak bir müddet sonra ağrı doğrusal bir şekilde azalmaya başlar. Ağrı azaldıkça onun yerini önce iğnelenme daha sonra uyuşma hissi alır.
Soğuk uygulamanın etkileri; Ağrının azaltılması Soğuğun ağrıyı azaltması ile ilgili olarak; 1-soğuğun sinir ileti hızını düşürmesi ve böylece de ağrı duyusunun azaldığı, 2-soğuğun ağrı reseptörlerini soğukluk hissi ile bombardımana tuttuğunu ve böylece ağrı uyaranlarının kaybolduğu yada maskelendiği, Şeklinde açıklanmaya çalışılmaktadır.
Soğuk uygulamanın etkileri; Enflamasyonun- şişliğin azaltılması Soğuk uygulama ile sağlanan refleks etki damar duvarındaki düz kasların kasılmasına ve böylece de damar çapının daralmasına (vazokonstruksiyona)) yol açarak kanamayı kontrol etme imkanı sağlar. Kanamanın bu şekilde kontrol altına alınması şişliğin daha erken ortadan kalkmasını sağlar.
Soğuk uygulamanın etkileri; Kas spazmının azaltılması Yaralanmalara karşı kaslarda refleks olarak koruyucu spazmlar oluşur. Kas spazmı ağrı-spazm spazm-ağrı ağrı siklusu ile ağrı ve dolaşım bozuklukları gibi sorunların gelişmesine yol açar. Bu nedenle spazmın giderilmesi gereklidir.
Soğuk uygulamanın etkileri; Kas spazmının azaltılması Kas ısısının soğuk uygulama ile düşürülmesi motor hareketleri (kasılma olaylarını yavaşlatarak) engelleyerek kas aktivitelerin yavaşlamasına neden olur. Yine soğuk uygulama nedeniyle kas spazmının oluşmasında görev alan refleks mekanizmadaki sinir liflerinin ileti hızları da yavaşlar. Böylece ağrıya yol açan kas spazmı giderilir.
Soğuk Uygulamanın Süresi ve Sıklığı Soğuk uygulama yaralanmadan sonraki 24-72 saat süreyle yapılır. Bir gün içinde bir çok soğuk uygulama seansı yapılabilir. İlk gün ağrı ve şişliğin derecesine göre her 1-21 saatte bir 15 dakika, daha sonra 4-64 6 saatte bir ile devam edilir. Soğuk tedavisi gerektiğinde 7-107 güne kadar tedavi amaçlı olarak devam edebilir.
Uygulama şekli ve dikkat edilecek noktalar Soğuk uygulama direkt olarak deriye asla uygulanmamalıdır. Uygulanan madde ile deri arasında mutlaka bir şey bulunmalı, ayrıca en iyi sonuç için araya konan materyal (havlu, bandaj vs.) soğuk su ile ıslatılmalıdır. Özellikle donmuş jel paketleri doğrudan deriye uygulanmamalıdır, çünkü bu paketler buzdan daha düşük ısı değerlerine ulaşır.
Uygulama şekli ve dikkat edilecek noktalar Buzun ısısına aşırı hassasiyet gösterenlerde veya bulantı hissi şeklinde tepki gösterenlerde buz yerine soğuk su tercih edilmelidir. Buz torbası açık yara üzerine ve hassas deri bölgelerine uygulanmamalıdır. Soğuk allerjisi olan kişilere asla uygulanmalıdır
Soğuk uygulama yöntemleri Buz masajı, Soğuk paketler, Buz torbaları Soğuk havlular Kimyasal torbalar Endotermal soğuk paketler Dondurulmuş sebze paketleri Soğuk suya daldırma, Soğutucu spreyler, Soğutucu kompresyon makineleri, basınç splintleri
Compression-Kompresyon Lokal basınç uygulaması Çoğu durumda akut bir yaralanmaya hemen lokal basınç uygulaması soğuk ve elevasyonun önemli bir tamamlayıcısı, bazı durumlarda da onlardan daha öndedir. Yaralanma bölgesine dışarıdan basınç uygulaması kanamanın azaltılmasına ve şişlik oluşumunun önlenmesine yardımcı olur. Bu sıvı birikmesi için gerekli olan boşluğun mekanik olarak azaltılması aracılığıyla oluşur.
Kompresyon uygulama yöntemleri-1 Pek çok kompresyon yöntemi vardır. Eğer saha büyük ve yaralanma yaygınsa genel kompresyon elastik bandajla sağlanabilir Suya batırılmış ve soğutucuda dondurulmuş bir elastik bandaj yeni oluşmuş bir yaralanmaya uygulanmasıyla hem kompresyon hem de soğuk uygulama yapılmış olur.
Kompresyon uygulama yöntemleri- 2 Kompresyon uygulamanın zor olduğu vücut bölgelerine keçe veya süngerden kesilmiş pedler konulabilir. At nalı ve halka şeklinde kopmpresyon pedleri mevcuttur. Örneğin at nalı şeklindeki pedlerin elastik bandaj ve bantla birlikte malleol çevresine yerleştirilmesi ayak bileği ödemini önlemek veya azaltmak için mükemmel bir yoldur.
Kompresyon uygulama yöntemleri- 3 Soğuk uygulama ara ara yapılmasına karşın kompresyon gün boyunca ve eğer mümkünse de gece boyunca da uygulanmalıdır. Kompresyon bandajı uzun süre uygulandığında dokularda oluşan basınç ağrıya yol açabilir, ancak ağrı olsa bile kompresyon bandajı uygulanmaya devam edilmelidir, çünkü şişliğin kontrol altına alınmasında kompresyon çok önemlidir.
Kompresyon uygulama yöntemleri- Kompresyon bandajı akut bir yaralanma sonrasında en azından 72 saat süreyle uygulanmalıdır. Tendinit, tenosinovit ve özellikle de bursit gibi pek çok overuse problemlerinde kompresyon bandajı şişlik tam orak geçene kadar uygulanmalıdır. Kompresyon bandajı ekstremiteler elevasyon durumunda iken yapılmalıdır. Kompresyon bandajı uçtan yukarıya doğru sarılmalı, yönü kalbe doğru olmalıdır 4
Elevasyon Elevasyon yaralanmış bölgenin kalp seviyesinin üzerinde tutulmasıdır. Soğuk ve kompresyon ile birlikte uygulanan elevasyon dokudaki iç kanamayı azaltır. Kanın ekstremitelerde göllenmesinde yerçekiminin etkisini ortadan kaldırmak için yaralanmış vücut bölümleri, özellikle de ekstermiteler mutlaka eleve edilmelidir.
Elevasyon Elevasyon yaralanmadan sonra kompresyon bandajı ve soğuk uygulamayla birlikte 2-32 3 gün süreyle yapılır. Başlangıçta 2 saate bir 20 dakika yukarıda tutmak gerekir Alt ekstremite yaralanmalarında elevasyon için yatar pozisyonda 45 derce yükseltmek yeterlidir. Kol yaralanmalarında oturma pozisyonunda omuz seviyesinden 45 derece yukarıda desteklemek yeterlidir. Oturma pozisyonunda ayaktaki bir yaralanma için ayağın omuz seviyesine kaldırılması gereklidir.
Kesin tedavi dönemi Fizik tedavi ajanlarının kullanıldığı bu dönemin amacı iyileşme için dokuyu stimüle etmek ve böylece egzersize hazırlamaktır. Genelde sıcak uygulama esasına dayanan bu dönemde ısı, ışık, hidroterapi ve elektroterapi ajanları kullanılmaktadır.
Rehabilitasyon Rehabilitasyon ise mümkm mkün n olan en kısa k süre içinde i inde sporcuları yaralanma öncesi seviyedeki fonksiyona yada performans düzeyine ulaştırmak için i in gerekli olan işlemlerin tümünü. t
Rehabilitasyon yetersizlik modeline dayanır ve 5 elementi vardır; Patoloji (yaralanma) Fonksiyon azalması (impairment) Fonsiyonel sınırlılıklar Yetersizlik- (Sakatlık) (disability)
Rehabilitasyonun amaçları 1-Enflamatuvar cevabın n kontrolü. 2-Ağrının n kontrolü. 3-Eklem hareket alanının n ve yumuşak doku esnekliğinin inin kazandırılmas lması. 4-Kas kuvvetinin geliştirilmesi. 5-Kas enduransının geliştirilmesi. 6-Sporla ilgili beceri paternlerinin geliştirilmesi. 7-Genel kardiyovasküler enduransın n geliştirilmesi. 8-Gelişmeyi koruyan programlar.
Tüm fazlardaki ortak amaçlar ve uygulamalar Ağrı nedeniyle oluşan rahatsızlık dolayısıyla ağrının giderilmesi Kas performansının bozulması nedeniyle kas kuvveti ve dayanıklılığının yeniden kazanılması Dayanıklılığın bozulması nedeniyle aerobik kapasite ve dayanıklılığın devamlılığının sağlanması Mobilitenin bozulması nedeniyle eklem hareket genişliğinin restorasyonu ve esnekliğin artırılması Bozulmuş nöromusküler fonksiyonların restorasyonu Bozulmuş postüral stabilite için dengenin yeniden kazanılması Yeniden spora dönüşün sağlanması
Kas yaralanmaları Tüm spor yaralanmalrının % 10-30 u kas yaralanmasıdır. Direkt yada indirekt darbelerle gelişir. Nedenleri Koordineli olmayan kasılmalar Zayıf kaslar ile spor yapma Yanlış teknik ile hareketlenme Yetersiz ısınma Uygunsuz zemin yada alışılmamış saha ve zeminler Aşırı su ve mineral kaybı İyi uyumamak ve dinlenmemek Vücuttaki enfeksiyon odakları Doping yaşlanma
Kas yaralanmaları Kas yırtıkları Kas tutulması Kramp
Kas yırtıkları Fazla esneme veya aşırı yüklenme nedeniyle yırtık/kopma Darbe nedeniyle ezilme/kopma
Kas çekmesi (strain( strain) Kas yırtıkları; sınıflama Liflerin olağanüstü gerilmesiyle oluşur, 1-21 2 günde ağrı kaybolur, 1 hafta içinde doku iyileşmesi tamamlanır Kısmi kas yırtığı Küçük bölgesel kas liflerinde kopmalar söz konusudur Deride renk değişikliği, şişlik, ağrı oluşur, hareket azalır. İyileşme 2-32 3 hafta sürer Tam kas kopmaları En ağır kas yaralanmasıdır kas bütünlüğü bozulur ve fonksiyon kaybı oluşur
Kas tutulması Alışılmamış yüklenmeler sonucu kas asiditesinini artışı, metabolizma artıkları ile diğer yorgunluk maddelerinin birikimde artış olur Hamlama ağrıları-et kesmesi Ertesi gün ortaya çıkar ve en geç bir hafta içinde kendiliğinden geçer
Kramp Bir kasın yada kas grubunun ani olarak irade dışı ağrılı ve sürekli kasılmasıdır Aşırı su ve elektrolit kaybı, soğuk ortam, çevresel ısı değişimleri, yorgunluk, kötü spor tekniği, aşırı zorlanma uygun olmayan spor ayakkabıları kramplara neden olabilir.
Kramp Korunma Yeterli sıvı ve elektrolit alımı Dengeli beslene İyi dinlenme Uygun giyinme İlkyardım Ters yönde yavaş yavaş germe, bu pozisyonda birkaç dakika tutma Yüzeyel masaj Lokal soğuk uygulama
Tendon yaralanmaları Tendon yırtıkları Tendinit Tendon çevresindeki yapıların yaralanması
Tendon yırtıkları Metabolik hastalıklar, Yapısal özellikler Kronik iltihabi durumlar Tekrarlayan travmalar Önce kısmi yırtıklar yüklene sürerse tam kopmalar görülür.
Tendinit Aşırı yüklenme nedeniyle tendonun tutunma noktalarında küçük hasarlarla başlayarak ilerleyen tendon problemleri Bu noktalar tendonun kan dolaşımının daha zayıf olduğu bölgelerdir
Tendinit belirtileri Kasılmada yapışma yerinde ağrı Dinlenme veya gece ağrısı Hasarın olduğu kas yada kas gruplarının hareketinde azalma Kuvvet kaybı Tendona dokunulduğunda ağrı ve duyarlılık
Tendon çevresindeki yapıların Bursit Tendovajinitis yaralanması
Kemik ve eklem yaralanmaları Kırıklar Çıkıklar Diğer kemik yaralanmaları
Kırıklar Spor yaralanmalarının tümünün % 47 sini kırıklar oluşturur Kırıklar; Travmalara bağlı Stres kırıkları Patolojik kırıklar olarak meydana gelir.
Travmaya bağlı kırıklar Kapalı kırıklar Kemik çevresindeki deri hasar görmez Açık kırıklar Ciddi enfeksiyon riski Karmaşık kırıklar Açık kırıkla beraber görülen kemik uçlarının damar, sinir veya başka organları zedelediği kırıklar
Stres kırıkları Yorgunluk kırıkları Tekrarlayan kemik zorlanmaları kemik zarında başlayan hasara yol açar. Zorlanma sürerse tam kırığa dönüşebilir. Belirtileri haftalar içinde tedrici olarak artabileceği gibi bazen birden bire de ortaya çıkabilir.
Çıkıklar (luksasyon( luksasyon) Eklemi oluşturan eklem yüzeylerinin birbirinden ayrılması ve eklemin normal işlevinin bozulmasıdır. Çıkıkların % 50 si omuz çıkığıdır.
Travmaya ait belirtiler Kırık- çıkık belirtileri Ağrı Hematom (kan toplanması) Ekimoz (morarma) Fonksiyon kaybı Kırığa ait özel belirtiler Anormal hareket Kıtırtı sesi Gözlem Palpasyon belirtileri Radyolojik belirtiler Çıkığa ait özel belirtiler Duruş-şekil şekil bozukluğu Eklem hareket kaybı Diğer ekstremiteye göre uzunluk farkı Ağrı ve şişlik
Kemiklerdeki diğer yaralanmalar Epifiz hasarları Kemik zarı enfeksiyonları (periostitis( periostitis) Kemik enfeksiyonları Kemik tümörleri
Açık kırıklar Kırıklarda ilkyardım Dışarıdaki kemik parçasının etrafı temiz bir pansumanla desteklenerek sarılır ve hasta sarsılmadan hastaneye taşınır. Kırık bölgesi kontrol altına alınır-anormal anormal hareketler engellenir Kırık kaza yerinde atellenir.
Kırıklarda tespit... Tespit hastanelerde alçı ile yapılır. Uzun kemikler için genel olarak Üst ekstremitede 8 hafta Alt ekstremitede 12 hafta Omurga kırıklarında 3-63 6 ay tespit gerekir. Diğer kemikler için daha kısa süreler yeterlidir
Çıkıklarda ilkyardım Çıkık yerine konmaya çalışılmadan eklem hareketi engellenecek şekilde immobilizasyon yapılır ve sarsmadan hastaneye taşınır.
Bağ yaralanmaları-burkulmalar Sprain Burkulmalara yol açan darbeler eklem bağlarını zorlayarak yaralanmalarına neden olur. Bu sırada eklem kapsülü ve eklem kıkırdaklarında da harabiyet oluşabilir. Bağ yaralanmaları en sık diz ekleminde ve ayak bileği ekleminde gözlenir.
Burkulmaların sınıflandırılması 1. derece burkulmalar Hafif hasarlardır Aşırı gerginlik nedeniyle esneme oluşur, hareket kaybı yoktur 2. derece burkulmalar Orta derecede hasarlardır Bağların bir kısmı kopmuştur Hareket kısıtlılığı, kontrol kaybı oluşur 3. derece burkulmalar Ciddi, ağır bir sakatlıktır Bağlar tam olarak kopmuştur Hareket kısıtlılığı vardır Eklem stabilitesi kaybolmuştur
Diz ekleminde görülen bağ yaralanmaları Yan bağların (kollateral( ligament) yaralanmaları İç yan bağ Dış yan bağ Çapraz bağların (Curiciat( ligament) yaralanmaları Ön çapraz bağ(acl) Arka çapraz bağ(pcl)