SANAYİ STRATEJİSİ GELİŞTİRME DÖNGÜSÜ

2008 SANAYİ STRATEJİSİ GELİŞTİRME DÖNGÜSÜ Barış Ekdi

SANAYĐ STRATEJĐSĐNĐN GELĐŞTĐRĐLMESĐ Kime : Sanayi Startejisi Çalışma Grubu Kimden : Barış EKDĐ Tarih : 10.06.2008 1. AMAÇ VE KAPSAM AÇISINDAN SANAYĐ STRATEJĐSĐ [1] Sanayi stratejisinin temel amacı, ülke içindeki üretim imkânlarının ve uluslararası rekabet gücünün geliştirilerek toplumsal refah artışına katkıda bulunmasını sağlamaktır. [2] Her ne kadar Amerika ve Batı Avrupa ülkelerinde temel ilke devletin piyasalara müdahalesinin en az düzeyde olması ise de Japonya ve Kore başta olmak üzere Doğu Asya ülkelerinin devlet müdahalesi sayesinde yüksek büyüme oranlarına ulaşması sonucunda devletin müdahalesi ABD ve Avrupa ülkelerinin de gündemine girmiştir. [3] Diğer yandan, ulusal şampiyonlar yaratmak, yüksek gümrük duvarları vasıtasıyla yerli endüstrileri korumak, ihracat kaydıyla bazı şirketleri veya sektörleri desteklemek gibi sanayi politikaları GATT Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması çerçevesinde yaptırıma tabi tutulmaktadır. Bu nedenle, özellikle son on beş yılda ülkeler -en azından resmi olarak - doğrudan sektörlere ya da firmalara yardım yapmak oldukça güçleşmiştir. Buna alternatif olarak ülkeler kamu kaynaklarını daha çok altyapı hizmetlerinin geliştirilmesi, piyasalardaki rekabetin arttırılması, daha iyi düzenlemeler yapılması, nitelikli işgücünün yetiştirilmesi, bilim ve teknoloji altyapısının geliştirilmesi gibi alanlara yönlendirerek üretim ortamının ve onu destekleyen yatırım ve hizmet süreçlerinin bir bütün olarak iyileştirilerek rekabet gücünün arttırılmasını hedeflemektedir. [4] Klasik yaklaşım ile modern yaklaşım arasındaki bir başka farklılık da şudur: Klasik yaklaşım daha çok tepeden inmeci (top-to-bottom) ve merkezi iken, modern yaklaşım daha çok sektörel ve yerel bazdan genele doğru (from the bottom) bütünleşik (integrated) bir seyir izlemektedir. [5] Đki yaklaşım arasındaki diğer farklar ise şunlardır: Modern sanayi stratejisi, ithal malların ikamesine odaklanmaktan ziyade yerli-yabacı üretimin entegrasyonuna (dolayısıyla yabancı sermaye girişine) ve yerli üreticileri ne pahasına olursa olsun korumaktan ziyade, onların kendi kabuklarından çıkarak küresel piyasalarda daha etkin olmaları için uygun zeminlerin yaratılmasına ağırlık vermektedir. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 1

2. MEVCUT DURUM [6] Ülkemizde sanayi politikalarına ilişkin unsurlar genellikle beş yıllık kalkınma planlarında yer almakta iken, Avrupa Birliği ne uyum sürecinin de etkisi ile DPT tarafından 2003 yılında Türkiye Sanayi Politikası Belgesi hazırlanmış, bu belgeye getirilen eleştiriler sonucunda da STB ve DPT koordinasyonunda ve TEPAV ın katkılarıyla Türkiye Sanayi Stratejisi belgesinin hazırlık çalışmaları başlamıştır. Söz konusu çalışmaların 2008 yılı Haziran ayı sonu itibariyle tamamlanması planlanmaktadır. 3. SANAYĐ STRATEJĐSĐNĐN GELĐŞTĐRĐLMESĐ ĐHTĐYACI [7] 2008 yılı Haziran ayı ile tamamlanması öngörülen Sanayi Stratejisi Belgesi, kapsamlı olması ve katılımcı bir şekilde hazırlanması nedeniyle oldukça önemli bir adı niteliğindedir. Ancak, teknolojilerin ve piyasaların hızla geliştiği, ekonominin önceki yıllara oranla çok daha dinamik bir hal aldığı, dünyanın diğer ucundaki bir ülkenin bir piyasasındaki aksaklığın ülkemizdeki piyasaları da anında etkileme riski taşıdığı dikkate alındığında, sanayi stratejisinin de bu tür öngörülemeyen gelişmelere cevap verecek şekilde kısa aralıklarla değerlendirmeye alınması elzemdir. Buna karşın, stratejinin güvenilirliği ve özel sektör tarafından sahiplenilmesi açısından da bu tür değerlendirmelerin sonuçları ve etkileri konusunda dikkatli olunması, çok gerekli olmadıkça temel unsurlarda değişiklik yapılmaması kaydıyla ve stratejinin temel belgeye sadık kalınarak geliştirilmesinde ve öngörülemeyen sapmaların tespit edilerek politika hedeflerine ulaşma açısından gerekli ayarlamaların (adjustment) yapılmasında fayda görülmektedir. Nitekim, Avrupa Birliği de 2000 yılı Lizbon Stratejisi hedeflerine ulaşma açısından, 2002, 2004, 2005, 2006 ve 2007 yıllarında çeşitli nitelikte (report, review, follow-up paper) bir dizi belge yayınlamıştır: 2000 - Lizbon Stratejisi 2002 - Industrial Policy in an Enlarged Europe COM(2002) 714 AB SANAYĐ POLĐTĐKASI BELGELERĐ KRONOLOJĐSĐ 2004 - Fostering Industrial Change: an Industrial Policy for an Enlarged Europe COM(2004) 274 2005 - "Implementing the Community Lisbon Programme: A Policy Framework to Strengthen EU Manufacturing - Towards a More Đntegrated Approach for EU Industrial Policy - SEC(2005) 1215 2005 - European Industry: A Sectoral Overview SEC(2005)1216. 2005 - European Industry: A Sectoral Overview. Companion Document to the Communication COM(2005)474 2006 - European Industry: A Sectoral Overview - Technical Update 2006 2007 - Mid-Term Review of Industrial Policy COM(2007)374 2007 - Accompanying Document to the Mid-Term Review of Industrial Policy SEC(2007)917 2007 - Raising productivity growth: key messages from the European Competitiveness Report 2007 COM (2007) 666 * 2007 - Commission Staff Working Document : European Competitiveness Report 2007 SEC(2007) 1444 * * Rekabet Gücü (competitiveness) raporları önceki yıllarda da yer almaktadır. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 2

[8] Yukarıda yer verilen çerçevede, Sanayi Stratejisinin geliştirilmesi fonksiyonun de üç boyutta ele alınması gerekmektedir: a. Đlk boyut, sanayi politikasının diğer politika alanları ile kesiştiği noktaların belirlenip aydınlatılması, olası uyumsuzlukların giderilmesi, önceliğe göre diğer politikaların sanayi politikası ile uyumlaştırılması ya da sanayi politikasında yer alan unsurların diğer politika alanlarındaki tedbirlerle uyumlaştırılması (öncelik diğer alanlarda ise, sanayi politikasının bundan minimum etkilenmesinin sağlanması) gerekmektedir. Bu boyut aynı zamanda yatay politika alanları olarak da adlandırılmaktadır ve 2008 yılı Sanayi Stratejisi Belgesi nde yatay alanlar odak noktası olarak dikkate alınmıştır. b. Đkinci boyut, sektörler arası etkileşimin, darboğazların ve olası müdahale alanlarının belirlenmesidir. Bu tür bir çalışmada ön plana çıkacak husus, sektörlerin birbirlerinden ne şekilde etkilendiklerinin ortaya çıkarılarak, çeşitli piyasa aksaklıkları nedeniyle diğer sektörlerin girdi maliyetlerini arttırmalarının önüne geçmektir. Söz konusu aksaklıklar, kapasite kısıtı, giriş-çıkış imkanları, sermaye ya da ölçek yetersizliği gibi piyasaya özgü yapısal aksaklıklar olabileceği gibi, kartelleşme, tekelleşme gibi suni aksaklıklar ya da devletin yapmış olduğu düzenlemelerdeki eksikliklerin ya da fazlalıkların getirdiği düzenleme aksaklıkları da olabilir. Bunun ilk adımı sektörlerin incelenmesidir. Sektörel bazdaki aksaklıkların incelenerek sektörler arası ilişkide konumlandırılması, başarılı bir sanayi stratejisinin ikinci ayağını oluşturmaktadır. c. Konunun üçüncü boyutu ise işin kurumsal niteliği ile ilgilidir: Uygulamaları izleme ve değerlendirme, olası sapmaları ve riskleri tespit etme, riskleri gidermek için gerekli değişiklikleri politika yapıcılarına önerme ve bir sonraki döneme ilişkin sanayi strateji belgesinin altyapısını hazırlayacak verileri toplama ve işleme konularında Sanayi ve Ticaret Bakanlığı nın kapasitesinin geliştirilmesidir. Burada oluşturulan veya oluşturulacak strateji tedbirleri ile muhatap olacak kurumların hem hazırlık hem de uygulama aşamasında desteğinin sağlanması önemlidir. Dolaysıyla, her bir sektörü etkileyen düzenlemelerin ve bu düzenlemeleri hazırlayıp uygulayan birimlerin haritalanması önem taşımaktadır. [9] Söz konusu üç alandan her biri, birer matris formatında ele alınarak sanayi stratejisi bu üç temel üzerine oturtulabilir - ki bu matrislerin ne şekilde doldurulacağına ilişkin yöntemler de burada önem kazanmaktadır. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 3

4. SANAYĐ POLĐTĐKASI ĐLE DĐĞER POLĐTĐKA ALANLARININ ETKĐLEŞĐMĐ [10] Bugüne kadar elde edilen tecrübeler dikkate alındığında, yalnızca sanayi üretimine odaklanmanın sanayi politikası açısından yeterli olmadığı, politika ve strateji oluşturma aşamasında diğer politika alanlarının olumlu ya da olumsuz etkilerinin de hesaba katılması gerektiği anlaşılmaktadır. [11] Örneğin, sanayi verimliliğini arttırmanın en önemli unsurlarından birisi ileri teknolojilerin kullanılmasıdır. Bu çerçevede atılacak bir adımın ilgili olduğu politika alanlarından bazıları ve bu alanların etkisi şu şekilde değerlendirilebilir: a. Bilim ve teknoloji politikası söz konusu ileri teknolojinin üretilmesi için, eğitim politikası da hem teknolojiyi üretecek araştırmacıların hem de üretilen teknoloji kullanacak nitelikli işgücünün yetişmesi için önemlidir. b. Diğer yandan üretilen teknolojinin korunması ya da ülke içinde üretilmesi mümkün değilse yurt dışından temini için fikri mülkiyet hakları ve dış ticaret önemli bir rol oynamaktadır. c. Şirketlerin mevcut teknolojiye erişimi ise, paraya bağlı olduğu müddetçe uygun finansman (yeni sermaye piyasası araçları, leasing), devlet yardımları (yatırımın karşılanması), maliye (gümrük / ithalat vergileri, kullanımdan alınan vergiler vb.), rekabet (küçük şirketlerin Ar-Ge amacıyla bir araya gelmesini teşvik, patent havuzlarının yasaklanması) gibi politika alanlarındaki etkinliğe bağlıdır. d. Ayrıca, ileri teknolojinin kullanımı çevreyi olumlu (çimento) ya da olumsuz (nükleer enerji) şekilde etkileyebilir. Benzer durum enerji için de geçerlidir. e. Son olarak da, ileri teknoloji kullanımı sonucunda başta vasıfsız işçiler olmak üzere istihdamda azalma yaşanması muhtemeldir. (Dolayısıyla, kapsamlı bir politika bu noktada istihdam politikası ile entegre edilmelidir.) [12] Söz konusu etkileşim Şekil - 1 de ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu şekildeki yeşil alanlar anılan tedbirin / hedefin (sanayi verimliliğinin arttırılması) ve bunun için öngörülen aracın (ileri teknoloji kullanımı) gerçeklemesinde aynı doğrultuda hareket politika alanlarını göstermekte iken türkuaz renkli alanların bu araçtan nasıl etkileneceği net değildir. Buna karşın kırmızı alanlar öngörülen tedbirden olumsuz yönde etkilenmesi muhtemel politika alanlarını ifade etmektedir.. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 4

Şekil 1 - Bir Örnek Üzerinden Politika Alanlarının Etkileşimi [13] Bu nedenle, sanayi stratejisinin hazırlanması ve geliştirilmesi aşamasında yatay politika alanlarının doğru bir şekilde belirlenerek sanayi politikaları ve sektörler ile etkileşimlerin incelenmesinde fayda vardır. Avrupa Birliği de bu nedenle Yatay ve Sektörel Matris Yaklaşımı nı benimsemiştir. [14] Söz konusu matriste yatay sırada toplam 27 adet sektör şu dört ana başlık altında sıralanmıştır: (1) Yiyecek ve Yaşambilimi Sanayileri, (2) Makine ve Sistem Sanayileri, (3) Moda ve Tasarım Sanayileri, (4) Hammade ve Ara Mamul Sanayileri Yatay anlamda (tabloda dikey) tüm sektörleri kesen 17 alan da yine dört başlık altında değerlendirmeye alınmıştır: (1) Bilgi, (2) Daha Đyi Düzenlemeler, (3) Çevre ve Enerji, (4) Ticaret - Bunun yanı sıra Yapısal Değişim ve Sektörel Eylemler de tüm sektörleri yatay olarak kesmektedir. BĐLGĐ başlığının altında ise şu konular yer almaktadır: (a) ARGE ve Yenilikçilik, (b) FMH ve Taklitle Mücadele, (c) Yetenekleri Geliştirme, (d) KOBĐ lerin finansman kaynaklarına erişimi. DAHA ĐYĐ DÜZENLEMELER başlığı altında ise, (a) Bürokratik yüklerin azaltılması, (b) Đç Pazar, (c) Sağlık ve Güvenlik, (d) Teknik Standartlar başlıkları yer almaktadır. ÇEVRE ve ENERJĐ başlığında da (a) Đklim Değişikliği, (b) Atık, (c) Su, (d) Hava, (e) Yoğun Enerji Kullanımı başlıkları vardır. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 5

TĐCARET başlığı altında ise (a) Pazarlara Erişim, (b) Hammaddelere Erişim, (c) Ticareti bozucu etkiler (damping ve devlet yardımları), (d) Düzenleyici sorunlar başlıkları vardır. [15] Görüldüğü üzere, AB yaklaşımı açısından belirli sektörlerde iyileştirilmeye gidileceğine dair iyimser tahminler ve rakamlar yeterli olmamakta, bunun çevreyi nasıl etkileyeceği, ticaret üzerindeki etkileri ve düzenlemelerle etkileşimi de işin içine katılarak konu bir bütün olarak ele alınmaktadır. Matris in Enterprise Europe n 20 yayınlanan örneği aşağıdaki şekildedir: Şekil 2 - Avrupa Birliği Yatay ve Sektörel Matrisi [16] Sonuç olarak tüm sektörleri içerecek bu tarzda bir tablo içeriğinde yer almasa da, hazırlanmış olan 2008 Sanayi Stratejisi Belgesi bu yaklaşımı yansıtmakta, özellikle yatay politika alanlarına ağırlık vermektedir. [17] Diğer yandan, mevcut stratejimiz tüm sektörleri kaplayan, kesişim noktalarında darboğazlara, üst kısımda sıkıntıların kaynağına ve genel politika tedbirlerine ve sağ tarafta da sektörel inisiyatiflere yer veren bu tür bir tabloyu da oluşturacak şekilde zenginleştirilebilir. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 6

5. SEKTÖRLERĐN VE SEKTÖRLER ARASINDAKĐ ĐLĐŞKĐLERĐN ĐNCELENMESĐ [18] Bir sektörün rekabet edebilirliği sektörde yer alan şirketlerin rekabet gücünden, mikro ekonomik çerçeveden ve makroekonomik etkenlerden (düzenlemeler, para kur politikası gibi makroekonomik parametreler ve hukukun uygulanması dahil) bağımsız olarak düşünülemez. Bu nedenle, çeşitli aşamalarda kalibrasyona gidilmesi ve sektörel rekabet edebilirlik stratejilerinin birkaç farklı perspektiften bakılarak hazırlanması gerekmektedir. Bunlardan ilki sektörü odak alan bir bakış açısı iken, ikinci aşamada sektörler arası etkileşimin dikkate alınması önemlidir. 5.1. BĐRĐNCĐ DÜZEY: SEKTÖRE ODAKLANMA [19] Bu düzeydeki bakış açısının amacı sektöre özgü kısıtların tespit edilmesidir. Diğer yandan, sektörün diğer sektörlerdeki değişikliklerin diğer sektörleri ne şekilde etkileyeceğinin genellikle gözden kaçırılması riski mevcuttur: [20] Bu çerçevede yaygın olarak kullanılan iki model vardır. Bunlardan ilki, özellikle 1950-70 döneminde yaygın olan Yapı-Davranış-Performans (Sturcture-Conduct-Performance) modelidir; ikincisi ise, 1980 lerde Michael Porter tarafından oluşturulan Elmas Modeli dir. [21] Yapı - davranış - performans analizi, piyasaların işleyişi ve bu piyasalarda yer alan firmaların davranışlarının toplum açısından değerlendirilmesinin önem kazanması nedeniyle, sektörler ve firmalar arasındaki farklılıkların nedenleri ve bunların ekonominin işleyişi üzerindeki etkileri ile ilgili yapılan araştırmalara bir çerçeve oluşturulması amacıyla 1930 lu yıllarda ortaya konulmuştur. Bu analizde temel varsayım, piyasa yapısının, firma davranışlarını ve performansını belirlediğidir. Aynı şekilde firmanın piyasadaki davranışlarının temel arz ve talep koşul1arını yansıttığı kabul edilmektedir. [22] Şekil 3 de piyasa yapısı ile diğer unsurların etkileşimi gösterilmiştir. Bu açıdan etkileşim iki yönlü olarak dikkate alınmalıdır. Örneğin, piyasaya giriş için konulan engeller (lisanslama vb.) firmanın fiyatlama davranışını etkiler iken firmanın fiyatlama davranışı da bir giriş engeli oluşturabilir. Benzer bir şekilde, ürün çeşitliliği ile talep esnekliği arasında da doğru orantı vardır. Piyasa yapısını belirleyen dört temel unsur ise, (i) Satıcıların yoğunlaşma derecesi, (ii) alıcıların yoğunlaşma derecesi, (iii) ürün farklılaştırmasının derecesi ve endüstriye giriş koşullarıdır. Söz konusu yoğunlaşma dereceleri ve endüstriye giriş koşulları açısından en önemli unsur ise ölçek ekonomileridir: Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 7

Şekil 3 - Yapı-Perfomans-Davranış Analizi [23] Diğer model ise, Porter ın ulusların rekabet avantajlarının belirlenmesine yönelik olarak hazırladığı Elmas Modeli dir 1. Porter bu modelde, firma strtejisi, firmaların karşılaştığı rekabetin ve içinde bulundukları pazarın yapısının; bu pazarın alt ve üst pazarlarının, üretim faktörlerine ve talebe ilişkin koşulların, birbirlerini etkilediğini; şansın ve devletin rolünün de bu çerçevede gözardı edilmemesi gerektiğini belirtmiştir. Buna göre, her sektör için, Şekil-4 de verilen çerçevede analiz yapılması önlem taşımaktadır. 1 ÖZ, Özlem, The Competitive Advantage of Nations: The Case of Turkey, Ashgate Publishing Ltd.,1999, s.5. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 8

Şekil 4 - Rekabet Edebilirlik Analizi Açısından Elmas Modeli ŞANS FĐRMA STRATEJĐSĐ, YAPI ve REKABET FAKTÖR KOŞULLARI TALEP KOŞULLARI ĐLGĐLĐ ve DESTEK ENDÜSTRĐLER HÜKÜMET [24] Şekilde yer alan unsurlardan Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet kısmı, firmaların ölçeği, arz koşulları ve piyasanın yapısı (oligopolistik nitelik, yoğunlaşma vb.) unsurları ele almakta iken Faktör Koşulları ise sermaye, işgücü vb. unsurlar üzerine odaklanmaktadır. Đlgili ve destek endüstriler ise, özellikle girdilerin temini ve nakliye vb. hizmetlerin sağlanması aşamasında karşımıza çıkmaktadır. Diğer yandan, talep daralması veya artışı dikkate alınması gereken bir diğer faktördür. Örneğin, yeni teknolojilerin ucuzlaması ile birlikte tüplü televizyonların yerini LCD televizyonların alacak olması talepte ciddi bir değişikliğe işaret etmekte olup, ilgili sektördeki firmaların yatırımlarını bu sektöre kaydırması beklenmelidir. Sanayi stratejisi bu açıdan firmaları önceden yönlendirme işlevi görebilir. [25] Model açısından diğer iki önemli faktör ise, Hükümerin Rolü ve Şans Faktörü dür. Hükümetin rolü, düzenlemeler ve hukuk sisteminin işlem maliyetlerini minimize etmesine ve uygun bir yatırım/ üretim ortamı sağlanmasına odaklanmaktadır. Şans ise, söz konusu analiz yapılırken tahmin edilmesi çok mümkün olmayan, tahmin edilse dahi kontrolü politika yapıcılarının oyun alanı dışında kalan kısmı oluşturmaktadır. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 9

[26] Elmas Modeli çerçevesinde sektörel bazda analiz yapılmasına ve sonuçta ulusal rekabet edebilirlik politikasının belirlenmesine olanak verecek sürece ilişkin olarak Cartwright 2 tarafından oluşturulan şemaya ise, Şekil-5 te yer verilmiştir. Şekil 5 - Elmas Modeli Çerçevesinde Strateji Belirleme Süreci ENDÜSTRĐLER ve ULUS için ÖNERĐLER (8) DĐĞER ULUSLARIN ÇALIŞMALARI REKABET AVANTAJININ KAYNAKLARINI BELIRLEME (7) DĐĞER ULUSLARIN ÇALIŞMALARI Endüstri Bazında Yapılan Çalışmaların Biraraya Getirilmesi (5) Makroekonomik Koşulların ve Kurumların Analizi (6) Olay Çalışmalarına Konu Olacak Endüstrilerin Seçimi (4) Endüstrilerin Alt Bölümleri (cluster) Tablolarının Hazırlanması (3) Rekabetçi Endüstrilerin Listesinin Hazırlanması (2) Ticaret ve Yabancı Yatırım Đstatistiklerinin Analizi Şekil 5 : Strateji Belirleme Süreci (1) [27] Yukarıda yer verilen çerçevede benzer bir sürecin Türkiye Sanayi Stratejisi nin oluşturulması açısından da kullanılabileceği düşünülmektedir. 2 a.g.y., s.39. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 10

[28] Porter ın yukarıda yer verilen modeli örnek bir çalışmada aşağıdaki şekilde değerlendirilmiştir 3 : Tablo 1 - Elmas Modeli Çerçevesinde 5 Sektörün Değerlendirilmesi Faktör Koşulları Talep Koşulları Đlgili ve Destek Endüstriler Firma Stratejisi, Yapı -Rekabet Şans Hükümetin Rolü Faktör Koşulları Talep Koşulları Đlgili ve Destek Endüstriler Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet Şans Hükümetin Rolü Faktör Koşulları Talep Koşulları Đlgili ve Destek Endüstriler Firma Stratejisi, Yapı -Rekabet Şans Hükümetin Rolü Faktör Koşulları Talep Koşulları Đlgili ve Destek Endüstriler Firma Stratejisi, Yapı -Rekabet Şans Hükümetin Rolü Faktör Koşulları Talep Koşulları Đlgili ve Destek Endüstriler Firma Stratejisi, Yapı -Rekabet Şans Hükümetin Rolü CAM ENDÜSTRISĐ Düşük maliyet ve kaliteli ham madde; düşük maliyetli işgücü Endüstriye özgü yetersiz alyapı; araştırma ve eğitim Büyük ve çabuk gelişen bir iç pazar Rekabetçi ilgili ve destek endüstriler Güçlü yönetsel yeteneğe sahip başarılı bir firma Iç piyasada rekabet yok eski Doğu Avrupa Bloğu ve AB ülkelerinden yeni rakipler kuruluşunu başlattı ve uzun süre korudu politik ve makroekonomik istikrarsızlık; yavaş işleyen bürokrasi ĐNŞAAT Düşük maliyet; üretken işçi ve mühendisler Ucuz ve kaliteli malzemeler Finansman güçlükleri Çok büyük ve büyüyen bir iç pazar Seçici, nitelikli ürün talep eden yerel tüketiciler, Rekabetçi ilgili ve destek endüstriler Girşim yeteneği yüksek firmalar Yoğun iç rekabet Ortadoğu ve Rusya Federasyonu gibi gelcek vaadeden pazarlara coğrafi ve kültürel yakınlık. Endüstrinin en önemli müşterisi, hükümetle ilgili problemler endüstriyi önemli ölçüde etkiliyor. Istikrarsızlık; yetersiz düzenlemeler ve yavaş işleyen bürokrasi DERI GiYĐM Ham deri ihtiyacının %50 sinden fazlası ithal edilmektedir. Göreli olarak düşük, ancak giderek artan işgücü mailyeti. Orta büyüklükte ve büyüyen bir iç pazar Seçici, nitelikli ürün talep eden yerel tüketiciler, Rekabetçi ilgili ve destek endüstriler Yönetim yeteneği açısından üstün Yoğun iç rekabet Son zamanlarda Rusya Federasyonu ndan artan bir talep var. Endüstriye ilişkin belirli bir politika mevcut değil Istikrarsızlık; yetersiz düzenlemeler ve yavaş işleyen bürokrasi OTOMOTĐV ENDÜSTRĐSĐ Düşük kalitede ve çok pahalı girdiler işgücü maliyeti ve verimlilik oranı düşük finansman, araştırma ve geliştirme zayıflığı Iç pazar sınırlı büyüklükte ancak hızla gelişiyor Seçici, nitelikli ürün talep eden yerel tüketicilerin oranı düşük Rekabetçi olmayan ilgili ve destek endüstriler Son dönemlere kadar zayıf ve yetersiz iç rekabet mevcut Uygun, avantajlı bir coğrafi konum ve iyi uluslarası bağlantılar Kuruluşunu başlattı ve uzun süre korudu Endüstriye ilişkin belirli bir politika mevcut değil Istikrarsızlık; yetersiz düzenlemeler ve yavaş işleyen bürokrasi DÜZ ÇELĐK Girdilerinin önemli bir bölümünü ithal etmek zorunda işgücü maliyeti düşük ve verimlilik oranı yüksek büyük işleme projeleri için finansman sağanabiliyor Iç talep sınırlı büyüklükte ancak hızla gelişiyor Rekabetçi ve rekabetçi olmayan sektörlerin karışımı iç piyasada rekabet yok. Eski Doğu Avrupa Bloğu ve AB ülkelerinden yeni rakipler Kuruluşunda doğrudan rol aldı ve uzun süre korudu Yönetimine bir süre müdahale etti Istikrarsızlık; yetersiz düzenlemeler ve yavaş işleyen bürokrasi 3 a.g.y. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 11

[29] Yukarıdaki veriler aşağıdaki şekilde tablolaştırılabilir 4. Tablo 2 - Elmas Modeli Çerçevesinde 5 Sektörün Değerlendirilmesi (2) ELMAS ELEMENTİ ENDÜSTRİ Faktör Koşulları Talep Koşulları İlgili ve Destek Endüstrile r Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet Şans Hükümeti n Rolü CAM ENDÜSTRISİ (competitive) Y O Y Y iç piyasada rekabet yok? D Y doğrudan müdahale İNŞAAT ENDÜSTRISİ (competitive) DERI GiYİM ENDÜSTRISİ (competitive, loss in position) OTOMOTİV ENDÜSTRİSİ (uncompetitive) Y O O Y Y D D ithal temelli girdiler O Y Y Y D D D D O yabancı sermaye sahipliği mevcut O D doğrudan müdahale DÜZ ÇELİK ENDÜSTRISİ (competitive, negative trade balance) D temel girdileri ithal ediliyor? O O Y iç piyasada rekabet yok? D O doğrudan müdahale Elmas elementi nin endüstrinin rekabet avantajına etkisi şu şekilde belirtilmiştir: (D) Düşük, (O) Orta, (Y) Yüksek. Soru işareti (?) konun elmas modeli çerçevesinde açıklanamadığını göstermektedir. 5.2. ĐKĐNCĐ DÜZEY: SEKTÖRLER ARASI ETKĐLEŞĐME ODAKLANMA [30] Sektör ve çevresine ilişkin genel bilgiler yukarıda değinildiği gibi dikkate alınabilecek olmakla beraber, sektörün diğer sektörlerle etkileşimine ilişkin olarak bir başka matris de sektöre ilişkin Elmas Modeli nin üzerine inşa edilebilir. [31] Söz konusu yaklaşımda iki temel varsayım dikkate alınmaktadır: a) Ekonomi bir bütündür - Bir sektördeki olumlu gelişmeler ya da olumsuzluklar diğer sektörleri de çeşitli oranlarda etkilemektedir. Aynı şekilde maliyetler de bir bütünlük içinde dikkate alınmalıdır. Bunun yanı sıra, olaya salt sanayi açısından bakmak, üretim için gerekli olan pazarlama, ulaştırma, iletişim vb. hizmet sektörlerinin yeri ve öneminin yanlış ya da yetersiz şekilde dikkate alınması sonucunu doğurabilir. Örneğin, bir sektörde rekabet avantajı kazanmak için üretim maliyetlerini düşürmeye çalışmak yerine öncelikle kısa dönemde ulaştırma maliyetlerini düşürmek daha elverişli bir yöntem olabilir. 4 a.g.y. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 12

b) Kaynaklar sınırlıdır - Tüm sektörlerin topyekun bir şekilde desteklenmesi elbette ki en büyük dilektir. Ancak, sektörlerin desteklenmesi için gerekli kaynakların (teşvik verilmesi, o alanda düzenleme yapılması, o alana özgü eğitim/ altyapı yatırımı yapılması vb.) sınırlı olduğu için, birçok sektör için kaldıraç olacak öncelikli alanların tespiti ve buralardaki sorunların çözümü önem taşımaktadır. [32] 19 adet temel sektör, NACE kodları çerçevesinde sınıflandırılarak girdi-çıktı etkileşimi açısından aşağıdaki şekilde ele alınmıştır (Tabloda yer alan 1 rakamı, kesişim alanıdaki diğer sektöre %5 den fazla girdi sağlayan sektörü ifade etmektedir). Şekil 6 Girdi-Çıktı Matrisi Çerçevesinde Sektörler Arası Etkileşimin Belirlenmesi Sec-01 Sec-02 Sec-03 Sec-04 Sec-05 Sec-06 Sec-07 Sec-08 Sec-09 Sec-10 Sec-11 Sec-12 Sec-13 Sec-14 Sec-15 Sec-16 Sec-17 Sec-18 Sec-19 Kaç sektöre girdi sağlıyor? Tarım Madenler Gıda & Tütün Tekstil & Deri Kimyasal & Petrol Ana Metal, Makine Techizat Bilgisayar, radyo TV vb. imalatı Ulaştırma araçları imalatı Mobilya, ağaç, kağıt ür, baskı Elektrik, gaz ür.& atık toplanması Đnşaat Perakende ve Toptan Ticaret Otel, lokanta, eğl. Ulaştırma Faaliyetleri Posta ve Telekom Finansal hizmetler Gayrimenkul Faaliyetleri Kamusal Faaliyetler Bilişim & AR-GE Faaliyetleri Sec-01 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 3 Sec-02 0 1 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 Sec-03 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 3 Sec-04 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Sec-05 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 16 Sec-06 0 1 0 0 0 1 1 1 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 8 Sec-07 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 2 Sec-08 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Sec-09 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 Sec-10 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 1 0 4 Sec-11 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 Sec-12 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 18 Sec-13 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 3 Sec-14 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 16 Sec-15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 2 Sec-16 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 8 Sec-17 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 2 Sec-18 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Sec-19 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 1 7 Kaç sektörden ara mamül alıyor? 5 7 5 4 4 4 5 5 5 2 4 7 9 4 7 5 5 6 7 [33] Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, en fazla ara girdi sağlayan ve en fazla ara girdi alan sektörler aşağıdaki gibi sıralanabilir: Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 13

Tablo 3 Girdi-Çıktı Matrisi Çerçevesinde Birbirlerini Etkileyen Sektörler EN FAZLA ARA GĐRDĐ SAĞLAYAN SEKTÖRLER EN FAZLA ARA GĐRDĐ ALAN SEKTÖRLER Perakende ve Toptan Ticaret Kimyasal & Petrol Sec-05 16 Sec-12 18 Otel, lokanta, eğl. Sec-13 9 Bilişim & AR-GE Faaliyetleri, Ev hizmetleri, diğer... Sec-19 7 Ulaştırma Faaliyetleri Sec-14 16 Posta ve Telekom Sec-15 7 Ana Metal, Makine Perakende ve Toptan Sec-06 8 Teçhizat Ticaret Sec-12 7 Finansal hizmetler Sec-16 8 Madenler Sec-02 7 Bilişim & AR-GE Faaliyetleri, Ev hizmetleri, diğer Sec-19 7 Kamusal Faaliyetler Sec-18 6 Elektrik, gaz ür.& atık toplanması Sec-10 4 Gayrimenkul Faaliyetleri Sec-17 5 Tarım Sec-01 3 Finansal hizmetler Sec-16 5 Madenler Sec-02 3 Mobilya, ağaç, kağıt ür, baskı Sec-09 5 Gıda & Tütün Sec-03 3 Ulaştırma araçları imalatı Sec-08 5 Otel, lokanta, eğl. Sec-13 3 Bilgisayar, radyo TV vb. imalatı Sec-07 5 Bilgisayar, radyo TV vb. imalatı Sec-07 2 Gıda & Tütün Sec-03 5 Mobilya, ağaç, kağıt ür, baskı Sec-09 2 Tarım Sec-01 5 Posta ve Telekom Sec-15 2 Ulaştırma Faaliyetleri Sec-14 4 Gayrimenkul Faaliyetleri Sec-17 2 Đnşaat Sec-11 4 Tekstil & Deri Sec-04 1 Ana Metal, Makine Techizat Sec-06 4 Ulaştırma araçları imalatı Sec-08 1 Kimyasal & Petrol Sec-05 4 Đnşaat Sec-11 1 Tekstil & Deri Sec-04 4 Kamusal Faaliyetler Sec-18 0 Elektrik, gaz ür.& atık toplanması Sec-10 2 [34] Sektörler arası etkileşimin ele alınması açısından girdi-çıktı matrisi niceliksel veri sağlamakta iken, bu tablonun özellikle niteliksel veriler çerçevesinde kullanımının müdahale açısından en önemli noktaları göstereceği düşünülmektedir. Bir başka deyişle, uygun sorular sorulduğu takdirde bir sektörün hangi sektörlerdeki değişikliklerden olumlu ya da olumsuz şekilde etkilenceği anlaşılacak, bir sektörün deyim yerindeyse bir başka sektörden şikayeti de değerlendirmeye alınabilecektir. Bu şekilde tüm sektörler açısından sıkıntı yaratan ortak noktaların tespit edilmesi ve giderilmesi kolaylaşacaktır. Örneğin, demir-çelik sektöründeki kısıtların otomotiv sektörünü nasıl ekileyeceği, telekomüniasyon sektöründeki gelişmeler ile hizmetler arasındaki etkileşim gibi hususlar bu çerçevede irdelenebilir. Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisinin Geliştirilmesi Bilgi Notu (1) 10.06.2008 14

Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisi Projesi 30.5.2008 - v.001 6. KURUMLAR ARASI ĐLĐŞKĐLERĐN ĐNCELENMESĐ VE EŞGÜDÜM [35] Matris yaklaşımının kullanılabileceği bir diğer alan da politika eşgüdüm matrisidir. Bu matrisin oluşturulmasındaki temel amaç, belirli alanlarda ne ortaya çıkarılan düzenleme ihtiyacının ya da yapılması gereken iyileştirmelerin hangi kurumlarca yerine getirilmesi gerektiğini tespit etmek ve kurumlar arası eşgüdümü sağlamaktır. Tablo 4 Kurumlar Arası Eşgüdüm Matrisi Sec-01 Sec-02 Sec-03 Sec-04 Sec-05 Sec-06 Sec-07 Sec-08 Sec-09 Sec-10 Sec-11 Sec-12 Sec-13 Sec-14 Sec-15 Sec-16 Sec-17 Sec-18 Sec-19 Başbakanlık Maliye Bak. STB DTM KOSGEB TÜBĐTAK MEB Ulaştırma TK Tarım Bak. TPE RK Denizcilik M. Gümrük M. DHMĐ SHGM TSE TÜĐK DPT. [36] Bu yaklaşımın bir diğer faydası ise, Düzenleyici Etki Analizi çerçevesinde de kullanabilecek etkili bir altyapı hazırlamasıdır. Bu sayede, bir sektörde düzenleme yapmaya yetkili olan birden fazla kurum olması durumunda, birbirlerinin etkilerini nötralize eden ya da piyasayı kapatıp gelişmeleri engelleyen düzenlemelerin kolaylıkla farkedilmesi sağlanacaktır. Doğal olarak üzerinde durulacak konu yalnızca düzenlemenin varlığı ve metninde ne ifade edildiği değil, ne şekilde uygulandığıdır. [37] Bu matris aynı zamanda sektörlerin ve firmaların üzerindeki gereksiz bürokratik yüklerin elimine edilmesi için önem taşımaktadır. 15

Barış EKDĐ - Sanayi Stratejisi Projesi 30.5.2008 - v.001 7. KURUMLAR ARASI ĐLĐŞKĐLERĐN ĐNCELENMESĐ VE EŞGÜDÜM [38] Yukarıda yer verilen yaklaşımlarının tümünün, aşağıdaki şekilde senkronize bir şekilde dikkate alınmasının, sistemin başarısı için gerekli olduğu düşünülmektedir. Şekil 7 Sanayi Stratejisi Oluşturma Döngüsü Tüm bu elde edilenler sonucunda oluşturulacak tedbirlerin sektörlere uygulanması durumunda ne tür etkiler beklenmektedir? (1) Sektörel Bakış Bir sektör diğerlerini nasıl etkiliyor? Diğerlerinden nasıl etkileniyor? (4) Yatay Alanlara Bakış Sanayi Stratejisi Oluşturma Döngüsü (2) Sektörler Arası Bakış Daha da geniş perspektiften ne görünüyor? Diğer politika alanları ile etkileşim ne düzeydedir? (3) Kurumlar Arası Bakış Kurumların yetkileri ve düzenlemeleri sektörleri nasıl etkiliyor? Aralarında uyuşmazlık var mı? [39] Bu döngünün ilk adımı belirli bir model seçilerek sektörlerin detaylı bir şekilde incelenmesidir. Söz konusu incelemeyi sektörlerarası etkileşimlerin incelenmesi, bunun ardından da söz konusu sektörleri düzenlemekle görevli kurumların düzenlemelerinin analizinin izlemesi beklenmektedir. Bunların üzerine, yatay alanlarındaki politika önerileri dikkate alınacaktır. Son olarak, önerilen tüm düzenleme/tedbir paketinin sektörleri ne şekilde etkileyeceğinin analiz edilerek uygun politika demetinin seçilmesi önem kazanmaktadır. [40] Yukarıda yer verilen tüm süreçlerin yeterli sayıda ve kapasitede personel olması durumunda yaklaşık bir yıllık proje kapsamında tamamlanması, aynı döngünün politika ve staretjinin etkilerinin analiz edilmesi ve gözden geçirilmesi için sürekli olarak güncellenmesi için aynı döngünün her yıl için uygulanması planlamaktadır. -o0o- 16