Demirleme ve Demirleme malzemeleri Ahmet Çelenoğlu www.tekneuzmani.com
Giriş Demirleme denizciliğin var olduğundan beri bilinen en eski tekne tutma yöntemlerinden biridir. Kuralları ve uygulaması için br çok kaynak vardır. Koşullara bağlı olarak demirlemede bir çok değişik malzeme ve aksesuar kullanırız. Bu konuda da bir çok kaynak olmasına rağmen, hepsini bir arada açıklayan bir kaynağı görmedim. Bu ktapçıkta demirleme konusu kısaca işlenirken demirlemede kullanılan malzeme ve aksesuarlardan bahsedilmektedir.
Demirleme Bir ağırlığa veya deniz dibine takılan br demire bağlı olarak teknenin sabitlenmesi demirleme olarak bilinir. Eski zamanlarda ağır bir taşa bir delik delinerek bu işlem yerine getirilmiştir. Daha sonra taşa bir ahşap takılarak sürüklenmesi engellenmeye çalışılmış ve sonuçta çok kullanılan ve admiralty veya balıkçı demiri diye adlandırılan demire ulaşılmıştır. Admiralty adıyla anılmasının sebebi İngiliz bahriyesi tarafından bu demirin incelenerek ölçülerinde değişiklik yapılması ve donanmada kullanılan demir olmasıdır. 20 yüzyıl ile birlikte değişik koşullara uygun bir çok demir geliştirilmiştir. Tüm bu demirler kumda test edilirler ve kumda tutunma açısından uygundurlar: Yukarıda verilen demirlerin değişik şekillerde olanlarını bulmak mümkündür. Plow denilen pulluk tipi demirler kolları hareketli veya sabit imal edilirler. Değişik eklere sahip olabilirler ve bu ürünler genellikle üreticisi tarafından desteklenen testlerde en iyi ilan edilir. Her demir değişik koşullarda bir diğerine göre daha iyi tutunma sağlayabilir, bir kısmı baştaki makarasında kolaylıkla muhafaza edilirken bir diğeri güverte üstünde saklanmaya daha uygundur. Hareketli parçası olanlar taşınırken kişiye zarar verebilirler. Sonuçta seçim kullanıcınındır. Tüm modern demirler kumda ve balçıkta iyi tutunurlar, çimen, taşlık ve kayalıkta ise tutunmaları zayıftır. Balıkçı demrleri ise kumda tutunsalar da modern demirlere göre zeminde biraz fazla gezebilirler. Çimende, taşlıkta ve kayada ise tutunmaları çok iyidir. Ege bölgesinde Mavi yolculuk teknelerinin taşınması ve güverteye alınması zor olmasına rağmen bu tür demirleri tercih etmeleri tesadüf değildir. Ege koylarında rüzgar ve dalga etkisi az olduğundan zemin nadiren kum veya balçıktır. Demirlemenin en önemli elemanı demir olduğuna göre demir seçimine dikkat etmek gerekir. Bir teknede en az iki değişik modelde demir bulunmalıdır. Bu demirlerin seçiminde önerilen kg ölçüleri yerine kendi seçiminizi yapmanız daha doğru olur. Genellikle tekne boyuna göre değşik demir modeline göre önerilen kg bazında ölçüler vardır. Önerim bağlı olduğunuz yerde komşularınızın dalga geçeceğini umduğunuz boyun bir küçüğünü almanızdır. Her ne kadar demirler boyut olarak kg ile belirlenirse de Danforth modelinin aluminyumdan yapılmış aynı boyuttaki
demirinin de dökümden yapılmış modeli le aynı tutunma gücüne sahip olduğu gösterilmiştir. Bu nedenle mümkün olan en büyük demiri kullanmanız önerilir. Tekneye demir seçerken en az iki model almanız gerekir. Balıkçı demirinin bir çok değişik zeminde iyi tutunduğu unutulmamalıdır. Demirin bir tekneyi sabit tutabilmesi için ikinci koşul tekneye bağlı olmasıdır. Demirlemede genellikle halat veya zincir kullanılır. Zincir eğrisinin demirin yatay çekilmesine bağlı olarak daha iyi tutunma sağladığı bir çok yayında belirtilmiştir. Ancak yapılan hesaplamalar ve deneyler bu fikri yalanlamaktadır. En son yapılan çalışmalarda 8 mm 30 metre zincirin 5 misli kaloma ile serildiğinde sadece 86 kg yatay güç uygulandığında deniz yatağındaki son baklanın kaldırılması için yeterli olduğu görülmüştür. Bu kuvvet 3-4 kuvvet rüzgarın standart bir yelkenlinin başı üzerinde uyguladığı kuvvete eşdeğerdir. Yani rüzgar olduğunda zincir düzleşmekte ve halattan bir farkı kalmamaktadır. Zincir eğrisi Halat
Koşullar böyle olunca demirlemede halat ve zincir farkının ortadan kalktığı görülür. Kaloma boyu genellikle derinlikle ilişkilidir. Aslında bu ölçüm tamamen demirin deniz dibindeki açısı ile ilişkilidir. Bu nedenle kaloma boyunun derinlik değil, derinlik + demirin tekneye girdiği yerin yüksekliğine göre bırakılması gerekir. 10-14 metre bir yelkenli teknenin demir makarasının denizden yüksekliği 1 metre kabul edilebilir. Bu nedenle kaloma hesabı yapılırken ölçülen derinliğe1 metre eklemesi doğru olur. Kaloma hesabında zincir ve halatın özellikle rüzgar olduğunda fark etmediğini görmüştük. Böyle bakılınca derinlik + tekne başı sudan yüksekliğinin 5-7 katı kaloma bırakmak gerekir. Ege koyları başta olmak üzere gezi tekneciliğinin yaygınlaşması sonucu dünyanın hiç bir yerinde yeteri salınım alanı bulamayacağınızdan kaloma boyu genellikle 4 kata kadar düşecektir. Bizim koylarımız genellikle rüzgarlara kapalıdır bu nedenle düşük kaloma bıraksanız bile en azından bir kaç gün sorunsuz kalabilirsiniz. Zincir ve halatın demirlemede kaloma açısından farkı olmadığını saptadıktan sonra halat kullanmanın avantajların vurgulamak gerekir. Halat zincire göre daha hafiftir. Özellikle başta ağırlık taşımak yelkenli tekneler için uygun olmadığına göre halatla demirlemek daha doğrudur. El ile tutulup çekilebilmesi açısından halat daha uygundur. Ellerinize zincir kadar zarar vermez. Bir başka bakış açısı ile demiri doğrudan halata bağlarsak dipte sürtünme nedeni ile aşırı yıpranacaktır. Bu nedenle demire 5 metre veya biraz daha uzun bir zincir ve ardına halat eklemek en uygunudur. Demir ve zincir galvanizli çelikten olmalıdır, galvaniz çeliği deniz koşullarında çok iyi korur. İyi bir galvaniz ise eritilmiş metalin içine çeliğin daldırılması ile elde edilir. Elektro kaplama ince bir kaplama oluşturduğu için yeterli orma sağlamaz. Paslanmaz çelik, paslanmamak için oksijenle temas halinde olmalıdır bu nedenle paslanmaz çeliğin su altında kullanılması önerilmez. Demirleme malzemeleri de buna dahildir. Demir zincire bir kilit ile bağlanır. Bu bağlantıda bir fırdöndü de kullanılabilmektedır. Fırdöndünün deniz dibinde bir işe yaramadığı gibi demiri baş üstündeki makarasına çekilirken de bir faydası görülmemiştir. Bu bağlantıda uygun boyda bir kilit kullanmak yeterlidir. En zayıf yerin bağlantılar olduğu dikkate alındığında kilidin yandaki gibi bir tel ile sabitlenmesi önerilir. Tüm malzemelerde olduğu gibi kilidin de galvanizli çelik olması önerilir. Doğru bir demirleme sisteminin kısa bir zincir ve arkasının halat olması gerektiğini söylemiştik. Ancak demirde kullandığımız ırgatların çok az bir kısmı halat ve zinciri çekmeye uygundur. Özellikle Avrupa'da inşa edilen teknelerin ırgatları zincir çekmek üzere tasarlanmıştır. Bu nedenle bir çok tekne başta önemli bir ağırlık taşıma bahasına zincir kullanırlar. Sadece zincir kullanıldığında zincirin boş ucunun bir halatla zincir dolabı içinde hırça mapası olarak adlandırılan mapaya bağlanması gerekir. Bir çok uygulamada bağlantının bir kilitle yapıldığı görülmektedir. Bu bağlantının amacı zincirin kaza ile boşalıp tekneden düşmesini engellemektir ancak zorunlu koşullarda zinciri bırakmak da gerekebilir. Şartların gerektirdiği böyle bir durumda hırça mapasına bağlı kilit zamanında sökülemez. Bu nedenle 3 veya 8 kollu bir halat zincire örülmeli ve bağlantı halat ile hırça mapasına yapılmalıdır. Bu halatın bağ yerine örerek bağlanmasının sebebi zincir bırakıldığında kaveleta üzerinden kolayca geçmesini sağlamaktır. Halat bir bıçak yardımı ile
kolayca kesilebilir. Bu halatın su altında kolayca görülebilmesini sağlamak amacı ile parlak bir renkte ve yüzer halattan yapılması önerilir. Geri almak için arama işlemi böylece daha kolay yapılabilir. Demiri seyir sırasında baştaki makarada bırakmak doğru bir uygulama değildir. Seyir sırasında demirin dolaba alınması uygundur. Kısa seyirlerde demir baş üstünde makarada bırakılacaksa doğrudan gövdesinden bir halatla pullpite bağlanmalıdır. Bu şekilde ırgatın boşalması, kilidin çözülmesi gibi nedenlerle demir düşmesi engellenir. Bazı makara yuvalarında demir kolunun içinden geçerek veya mengene gibi sıkarak sabitleyen parçalar vardır. Böyle bir sabitleme yoksa tırnak koluna yakın memeden bir halat yardımı ile pullpite bağlanmalıdır. Demirin takılması durumunda bu halat yüzer halat olursa su altında bulunması kolaylaşacaktır. Özellikle Avrupa imalatı kullanılan Türkiye'de hemen tüm tekneler elektrikli ırgatlı ve tamamına yakını zincir kullanıyor. Bir düğmeye basıyorsunuz, zinciri topluyorsunuz. Gerçek ise hiç öyle değil, aşağıda yatak alanını genişletmek için teknelerde zincir dolapları oldukça sığ tutuluyor. Biz de derinliğe fazla aldırmadan çok zincir döşemeyi sevdiğimiz için zaten sığ olan bu dolaplara alabileceklerinden daha çok zincir koyuyoruz. Zincirin ırgattan sorunsuz şekilde dolapta toplanabilmesi için en az 30 cm düşme mesafesi gerekir. Aşağıda zincir çok olunca toplamanın sonuna geldiğimizde zincir akamıyor ve ırgatta sıkışıyor. Genelde uyguladığımız yöntem ise oldukça dik açı ile yığılan zinciri ayağımızla itip yaymak oluyor. Bu sıkışmaya karşı alınabilecek en doğru tedbir, zincirlikte zincirin her zaman akabileceği 30 cm mesafeyi bırakacak kadar zincir bulundurmak, eğer gerçekten daha uzun kalomaya ihtiyacımız olursa zincire sonradan halat eklemek olmalı, demirlediğiniz derinlikleri ve derine yaptığınız demirlemeleri kıyaslarsanız bu kadar uzun zincire ihtiyacınız olmadığını görürsünüz. Eğer zincirliğiniz çok sığ değilse dolaba zincirin boşaldığı yere yandaki gibi bir dağıtıcı yapmak da mümkün olabilir. Bir diğer yöntem de zincirin ırgattan indiği noktada tekne omurga hattına paralel bir fiberglas perde oluşturmaktır. Her iki yöntem de aşağı inen zincirin oluşturacağı koni açısını genişletiyor ve zincir sıkışma yapmıyor. Irgatlar dikey ve yatay olmak üzere iki çeşit oluyor. Yatay ırgatlar biraz daha hacımlı durduğundan, yelkenli teknelerde dikey ırgatlar daha yaygın kullanılıyor. Her iki tip ırgatta da kaveletayı serbest bırakan debriyaj sistemi vardır. Dikey ırgatlarda bu bir vinç kolu ile kontrol edilir. Yatay ırgatlarda ise boru şeklinde özel kol, kaveleta yanındaki vana benzeri sıkıştırma mekanizmasına takılır. Yandaki dikey ırgatta ortadaki vinç kol yeri kaveletayı gevşetmek içindir. Böylece ırgatın sadece feneri güç ünitesine bağlı olur. Demiriniz başta bağlı ise feneri kullanarak baştan verdiğiniz koltuk halatını
fener yardımı ile ırgat yardımı ile alabilirsiniz. Bir makara ile yönlendirerek direğe adam basabilir veya botunuzu tekneye çekebilirsiniz. Yatay ırgatlarda da kaveleta yanındaki parçaya kol takılarak gevşetilebilir ve kaveleta boşa düşerken fener motora bağlı kalır. Ayrıca ırgatı el ile kontrol etmek istediğinizde kolu fener ile gövde arasındaki metal tekerlek üzerindeki deliklerden birine sokar ve hareketi sağlarsınız. Irgatların bu marifetlerinin tanıtımı asıl demirlemede önem kazanır. Demir atılır, indirilmez, nazikçe dibe bırakılmaz. Bunu sağlamak için ırgatın kavelatasını gevşetir, tam demir noktasına geldiğinizde demiri denize atarsınız. Kol sürekli ırgat üzerindedir, istediğiniz kadar zincir boşaldıktan sonra kaveletayı sıkarsınız. İnce ayarı isterseniz yine ırgatınızı kullanarak yapabilirsiniz. Bu sistem özellikle kıçtan koltk alacaksanız işinize çok yarar, motorla tornistan yaparken zinciri istediğiniz hızda serebilirsiniz. Demirleme sırasında demirin iyi tutunması için tornistanda gidilmesi önerilir. Zincir mi halat mı tartışmasını daha önce verdiğim bölümde çok az bir güçle bile zincirin halat gibi düz olduğunu görmüştük. Motor ile demiri tutturmaya çalışmak bu açıdan çok anlamlı değildir. Sadece size demirin tutup tutmadığını kendi haline bırakılmasından biraz daha çabuk bildirir. Tekneyi kendi haline bırakırsanız, demirin tutup tutmadığını biraz daha geç anlarsınız. Demirlmede genelde zincir kullanıldığına göre bazı dezavantajlarını da görüp tedbir almak gerekir. Önceden bahsedildiği gibi rüzgar estiğinde zincir düzelir ve esneme özelliği olmadığından darbeler (örneğin dalgadan) esnetilemez, aslında esnemsi gerekir, aksi taktirde zincir çok sağlam olduğuna göre zarar görmeyecek bağlı olduğu yerlere zarar verebilecektir. Zincir ırgat üzerinde olduğuna göre ırgat zarar görebilir. Bu nedenle yükü bir halata aktarmak ve bu halatı da teknede en sağlam yer olan koç boynuzlarına bağlamak gerekir. Zincir üzerine atılacak uygun bir bağ genellikle bu işi görürse de tekne başında zincire bağ yapmak, gerektiğinde yerini değiştirmek ve demir alırken bu bağı çözmek oldukça zahmetli olabilir, bu nedenle değişik modellerde bosa kancaları tasarlanmıştır. Yanda klasik yük kancası şeklindeki bosa kancası kullanıma en uygunudur. Bazı modeller yük altında düz bir hat oluşturmuş zincire söküp takması zor olurken, bazı modeller yük üzerinden kalktığında kendiliğinden kurtulmaktadır. Bosa kancası en az 3 metre boyunda bir halata bağlanmalı ve bu şekilde kullanılmalıdır. Halatın esnekliğinden yararlanabilmek için 3 metre en az boydur. Yelken halatlarının esnememek üzerine imal edildikleri unutulmamalı, 3 kollu naylon halat kullanılmalıdır. Bosa tutmanın tekneye yararlarından bahsedildi ancak insan açısından da önemli yararları vardır. Zincir baş üstü makarasında tekne rüzgarla salındıkça gezinir ve ses yapar. Bu ses gündüz fazla önemli olmasa da gece uyurken özellikle baş altı kamarada rahatsız edici olabilir. Yük halata verildiğinde bu sesler ortadan kalkar. Zincirde yine önemli bir konu dalgada sürekli teknede kasılma yaratır. Bu kasılmalar bağlantıları zorladığı gibi tekne üzerindeki kişileri de rahatsız eder. Demirli bir tekne rüzgara tabi olarak deniz üzerinde gezinir. Omurga salmalı teknelerde bu gezinme
biraz daha azdır ama fin salmalı tekneler başlarını rüzgara sürekli veremezler. Bu gezme zaman zaman aşırıya kaçar ve tekneleri birbirine çatışacak kadar yaklaştırır. Kaçınmak için diğer teknelerden mümkün olduğu kadar uzak demirlemek uygun olur. Demirde iken sonradan gelen teknelerin önce demirlemiş teknelere zarar vermemesi konusunda yazılı olmayan bir kural vardır. Teknenin fazla gezinmesini engellemek için bir demir yelkeni kullamak doğru olur. Bu yelken hiç torsuz, kıç istralyaya basılıp ana yelken arabasına veya bumbaya iskotası bağlanan bir yelkendir. Güverteden yükseğe basılacaksa boyutu küçülebilir. Güverteye yakınsa büyük olması gerekir. Aynı bir dümen gibi havayı kullanarak tekne başını rüzgara karşı tutar. Keç ve yawl arma teknelerde mizana yelkeni basılıp iskotası iyice kasılarak aynı etki elde edilir. Ülkemizde barınılacak koylar genellikle küçüktür ve alışveriş veya lokantalara yakın olabilmek için koyun küçük bir kesiminde demirleme yoğunlaşır. Bu tür koylarda kıçtan koltukla bağlanma ve demirleme aynı anda yapılır. Bu kadar yoğun demirleme alanlarında bir de rüzgar sürekli yön değiştiriyorsa sıklıkla tekneler birbirlerinin demiri üzerine demir atarlar. Bu koşullarda demiriniz, diğer bir teknenin zincirine takılır ve demir almak zorlaşır. Çözüm takıdılğınız zinciri tutmak ve demrinizi kurtarmaktır. Kolay görünmesine rağmen demiri kurtardıktan sonra takıldığınız zinciri bırakabilmek çok kolay olmaz. Eğer imkan varsa altından bir halat geçirip dublin olarak tekneye bağlamanız sorunu çözebilir. En doğrs ise teknenizde bir kurtarma kancası bulundurmanızdır. Piyasadan hazır alınabileceği gibi bir yük kancasına gerekli ekleme yapılarak kolaylıkla üretilebilir. Aşağıda kullanımı gösterilmiştir.