TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2012 YILI FAALİYET RAPORU MAYIS 2012
SUNUŞ Ülkemizin demir çelik sektöründe ve enerji üretiminde hayati önem taşıyan taşkömürünün tek üreticisi olan Türkiye Taşkömürü Kurumu nun (TTK) 2012 yılı dönemi çalışma sonuçlarına ait üretim, satış, personel, yatırım, mali ve idari bünye ile bilanço değerlerini içeren faaliyet raporunu kurum yetkililerimiz, denetleme kurulları, yetkili üst kuruluşlar ve bu konularda yetişmiş deneyimli bilim adamlarının görüş ve önerilerine ışık tutması, sorunlarımıza bilimsel yaklaşımlarla çözüm getirebilmesi gayesiyle 233 sayılı KHK nın 34 maddesi gereği hazırlanarak görüş ve önerilerinize sunulmuştur.
Yönetim Kurulu Üyeleri ile Genel Müdür Yardımcıları Görevde Bulunduğu Süre Adı ve Soyadı Karar organındaki unvanı Temsil Ettiği Bakanlık veya Kuruluş Kuruluştaki Görevi veya Mesleği Başlama Tarihi Ayrılma Tarihi Burhan İNAN Başkan Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür (Maden Mühendisi) 23.11.2009 Halen Devam Ediyor. Mustafa ŞİMŞEK Üye Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel MüdürYardımcısı (Maden Mühendisi) 30.01.2010 30.01.2013 Mahmut ÖZÇELİK Üye Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel MüdürYardımcısı (Maden Mühendisi) 05.04.2010 05.04.2013 Salih ERBAY Üye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yönetim Kurulu Üyesi 29.04.2010 Halen Devam Ediyor. Dr.Nevzat KAVAKLI Üye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yönetim Kurulu Üyesi 21.09.2010 Halen Devam Ediyor. Arif Hikmet CESUR Üye Devlet Bakanlığı (Hazine) Yönetim Kurulu Üyesi 09.03.2011 Halen Devam Ediyor.
GENEL MÜDÜR YÖNETİM KURULU BAŞKANI BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI KOD(*) T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Genel Müdür Yönetim Kurulu Başkanı GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI 23.11.2009 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Burhan İNAN Genel Müdür Yönetim Kurulu Başkanı - DOĞUM YERİ VE YILI BABA VE ANNE ADI Kamanlar Mustafa 08.10.1957 Havva ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) 18.06.1986-14.03.1990 : 15.03.1990-27.11.1996 : 28.11.1996-23.01.1997 : 24.01.1997-27.10.1997 : 28.10.1997-12.10.2003 : 13.10.2003-01.03.2004 : 01.03.2004-10.10.2006 : 10.10.2006-29.12.2006 : 30.12.2006-23.11.2009 : 23.11.2009- Halen Çalışıyor : Hacettepe Ün.Müh. Fakültesi Maden Bölümü TTK Kozlu T.İ.M. Maden Müh.(SSK'na tabi sözl). TTK Kozlu T.İ.M. Maden Müh.(Em.San. tabi sözl). TTK İşletmeler Daire Başkanlığı Şube Müdürü TTK Kozlu T.İ.M. Müessese Müdürü TTK Üzülmez T.İ.M. Başuzman TTK Yönetim Kurulu Üyesi-Başuzman TTK Yönetim Kurulu Üyesi-Müşavir TTK Genel Müdürlük Müşaviri TTK Yönetim Kurulu Üyesi-Müşavir TTK Yönetim Kurulu Başkanı - Genel Müdür
GENEL MÜDÜR YARDIMCISI YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI Genel Müdür Yardımcısı Yönetim Kurulu Üyesi 30.01.2010 Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür Yardımcısı Yönetim Kurulu Üyesi Mustafa ŞİMŞEK 30.01.2013 DOĞUM YERİ VE TARİHİ Sarıyakup 06.07.1955 BABA VE ANNE ADI Kazim Rukiye ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) İ.T.Ü. Maden Fakültesi Maden Mühendisi 26.06.1981-01.04.1983 : Karadon Bölge Müdürlüğü Kilimli Böl.Vardiya Müh 15.04.1983-31.07.1984 : Yedek Subaylık Hizmeti 02.08.1984-05.04.1988 : Karadon Bölge Müdürlüğü Kilimli Böl.Vardiya Müh 06.04.1988-17.12.1992 : Karadon Bölge Müdürlüğü İşgüv.Şb.Md.lüğü Tozla Müc. Başmüh. 18.12.1992-26.11.1996 : Karadon TİM Eğitim Başmühendisi 27.11.1996-29.06.1997 : Karadon TİM Müessese Müdürü 30.06.1997-09.09.1997 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 10.09.1997-07.05.2003 : TTK Genel Müdürlük Müşaviri 08.05.2003-25.05.2003 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdürlük Müşaviri 26.05.2003-12.10.2003 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı (Vekalet) 13.10.2003-29.12.2003 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 30.12.2003-30.12.2006 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 30.12.2006-16.10.2009 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 16.10.2009-21.11.2009 : TTK Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Müdür Vekili 21.11.2009-30.12.2009 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 30.12.2009-30.01.2010 : TTK Genel Müdür Yardımcısı 30.01.2010 - Halen Devam Ediyor : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı
GENEL MÜDÜR YARDIMCISI YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI KOD(*) T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi 05.04.2010 05.04.2013 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Genel Müdür Yardımcısı - Yönetim Kurulu Üyesi Mahmut ÖZCELİK DOĞUM YERİ VE YILI BABA VE ANNE ADI Yazır - İsparta Ali 30.11.1954 Emine ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) İ.T.Ü. MühendislikFak.Maden Bölümü Maden Mühendisi DAHA ÖNCE BULUNDUĞU GÖREVLER 31.01.1980-17.06.1987 : Bağkur 17.06.1987-14.03.1990 : TTK Karadon T.İ.M. Maden Mühendisi (506 Sayılı Kanuna tabi) 15.03.1990-01.12.1996 : TTK Karadon T.İ.M. Maden Mühendisi (399 SKHK'ye tabi) 02.12.1996-24.03.1997 : TTK İşgüvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı - Başmühendis 25.03.1997-29.09.1997 : TTK Satınalma Daire Başkanlığı - Daire Başkanı 30.09.1997-24.01.1999 : TTK Üzülmez T.İ.M - Başuzman 25.01.1999-04.12.2003 : TTK Fen ve Tetkik Kurulu Başkanlığında istihdam - Başuzman 05.12.2003-08.06.2005 : TTK Üzülmez TİM Başuzman (Genel Müdür Yardımcısı - Vekalet) 09.06.2005-15.11.2007. : TTK Genel Müdürlük - Müşaviri (Genel Müdür Yardımcısı - Vekalet) 15.11.2007-05.04.2010 : TTK Genel Müdürlük - Genel Müdür Yardımcısı 05.04.2010 - Halen Çalışıyor : TTK Yönetim Kurulu Üyesi - Genel Müdür Yardımcısı
YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi 29.04.2010 29.04.2013 TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI Yönetim Kurulu Üyesi ADI VE SOYADI Salih ERBAY DOĞUM YERİ VE TARİHİ Araklı-Trabzon 15.01.1956 BABA VE ANNE ADI İbrahim Emine ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) Karadeniz Teknik Üniversitesi -Fizik Mühendisliği
YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ Bakanlık 21.09.2010 21.09.2013 HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI BABA VE ANNE ADI ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) 21.12.1988-26.12.1989 18.02.1990-16.07.1990 31.07.1990-03.05.1993 03.05.1993-28.02.1997 28.02.1997-28.02.1998 28.02.1998-28.02.2001 28.02.2001-28.02.2004 28.02.2004-19.03.2004 19.03.2004-06.02.2008 06.02.2008-20.08.2009 20.08.2009 - Halen Çalışıyor 21.09.2010 - Halen Çalışıyor Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü - Müşavir Dr. Nevzat KAVAKLI Cebeciler / KARABÜK 31.12.1963 Niyazi Hanife Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Maden Mühendisliği Anabilimdalı - Doktora Hacettepe Ünv. Fen Mühendisliği Fak.- Doktora Öğrencisi Askerlik Görevi MTA. Orta anadolu 4.Bölüm - Mühendis MTA. M.A.T. Daire Başkanlığı - Mühendis MTA. M.A.T. Daire Başkanlığı - Müh. Şube Müdürü (Vekalet) ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Mühendis ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Müh. Şube Müdürü (Vekalet) ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Daire Başkanı ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Genel Müdür Yardımcısı TKİ Genel Müdürlüğü Fen ve Tetkik Daire Bşk.lığı - Müşavir TKİ Genel Müdürlüğü - Müşavir TTK Genel Müdürlüğü - Yönetim Kurulu Üyesi (Bakanlık)
YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI 09.03.2011 Hazine Müsteşarlığı Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı - Sigorta Denetleme Kurulu Başkanı Arif Hikmet CESUR Amasya 19.02.1969 09.03.2014 BABA VE ANNE ADI Mahmut Sündüs ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) 15.01.1993-15.01.1995 15.01.1995-14.04.1996 14.04.1996-30.11.1996 02.12.1996-04.08.1997 04.08.1997-27.11.2006 27.11.2006-09.10.2008 09.10.2008-03.05.2010 03.05.2010 - Halen Çalışıyor 09.03.2011 - Halen Çalışıyor Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Bölümü : Başbakanlık Sigorta Murakabe Kurulu - Kurul Uzman Yrd. : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Uzman Yrd. : Askerlik : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Uzman Yrd. : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Uzmanı : Başbakanlık Hazine Müst.- Krl. Bşk.Yrd. Sigorta.Den.Uzmanı : Başbakanlık Hazine Müst.- Krl. Bşk.V.Sigorta Den.Uzmanı : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Kurulu Başkanı : TTK. Genel Müdürlüğü - Yönetim Kurulu Üyesi ( Hazine )
İÇİNDEKİLER SUNUŞ 2012 YILI YÖNETİM KURULU ÜYELERİ VE ÖZGEÇMİŞLERİ TTK 2012 YILI ORGANİZASYON ŞEMASI Sayfa BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1 Taşkömürü İşletmeciliğinin Tarihçesi 1-4 1.2 Sınırları 4-5 1.3 İdari Yapı 5-7 1.4 Müesseseler 7-9 1.5 Dünyada ve Ülkemizde Taşkömürü 10-19 1.6 Türkiyede Sektörün Görünümü 19-27 1.7 Türkiye Taşkömürü Kurumu Sektör İçindeki Yeri 27-29 1.8 Teşebbüsün Yerli Ve Uluslararası Rakipleri İle Karşılaştırılması 29-31 1.9 Sonuç 31-34 BÖLÜM 2 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2012 YILI YATIRIMLARI 2.1 Projelere Göre Yatırımlar 35-37 2.2 Yatırım Depasmanları ve Bölüm Tabloları 38-45 BÖLÜM 3 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2012 YILI FAALİYETLERİ 3.1 Taşta ve Kömürde Yapılan İlerlemeler 46 3.2 Taşkömürü Üretimi 46 3.3 Satışlar 47 3.4 Personel Yapısı 47 3.5 İş Kazaları ve Bölüm Tabloları 47-53 BÖLÜM 4 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2012 YILI MALİYET VE GİDERLERİ 4.1 Satış Fiyatları 54 4.2 Tüm Giderler 54 4.3 Satınalma 54 4.4 Ticari Maliyet 55 4.5 Finansman Durumu 55 4.6 Sermaye ve Nakit Akım Tablosu 55 4.7 Bölüm Tabloları 56-63
EK AÇIKLAMALAR DİZİNİ A-) TTK 2012 Yılı Konsolide Bilançosu ve İlgili Açıklamaları 65-71 B-) TTK 2012 Yılı Konsolide Gelir Tablosu ve İlgili Açıklamaları 72-74 C-) TTK 2012 Yılı Konsolide Bilançosu ve Gelir Tablosu 75-77 D-) Armutçuk T.İ.M 2012 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 78-80 E-) Amasra T.İ.M 2012 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 81-83 F-) Kozlu T.İ.M 2012 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 84-86 G-) Üzülmez T.İ.M 2012 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 87-89 H-) Karadon T.İ.M 2012 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 90-92 I-) Genel Müdürlük 2012 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 93-95
TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU NUN MİSYONU Devletin genel sanayi ve enerji politikalarına uygun olarak taşkömürü rezervlerinin mümkün olan en ucuz maliyetle ve çevreye en az zararı verecek şekilde değerlendirilerek ekonomiye kazandırılmasıdır. TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU NUN VİZYONU Taşkömürü madenciliğinde ileri ve yeni teknolojilerin kullanılarak üretim ve verimliliğin artırılması, maliyetlerin düşürülmesi başta Demir-Çelik sektörü olmak üzere ülkemiz sanayisinde kullanılan taşkömürü ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamaktır. SAYIŞTAY DENETİMİ TTK nın 2012 yılı hesap ve işlemlerinin denetimi bu kitap hazırlanırken henüz tamamlanmamıştır. 1.1 TAŞKÖMÜRÜ İŞLETMECİLİĞİNİN TARİHÇESİ 18. asır sonlarında sanayi dallarının duyduğu ihtiyacı karşılamak amacıyla yurt içinde bulunmayan taşkömürünün ithali yoluna gidilmiştir. Özellikle donanma, devrin teknolojik gelişmesine ayak uydurmaya çalışırken; Tophane, Darphane ve Tersanede taşkömürünün talebini arttırmış Hazinenin ödemelerde çektiği zorluklar yanında ithalin gerektirdiği mali külfetler hızla yükselmiş, nihayetinde karşılanamaz olmuştur. Bu durum karşısında Tersane Ümaresi tarafından ihtiyacın yurtiçinde yapılacak araştırmalar sonucu bulunacak kömür kaynakları ile giderilebileceği düşünülmüş ve faaliyete geçilmiştir. Devletin bütün kademelerine konu ile ilgili yazı ve taşkömürü örnekleri gönderilmek suretiyle bu gibi taşlardan buldukları takdirde İhsan-ı Şahaneye mahzar olacakları bildirilmiştir. 8 Kasım 1829 günü Bahriye erlerinden Uzun Mehmet tarafından Kdz. Ereğlisi Köseağzı Değirmeni Viranderesi boyunda taşkömürü mostrasının bulunması sonucunda devrin Padişahı II. Mahmut tarafından 5.000 kuruş mükafat ve 600 kuruş aylık ile ödüllendirilmiştir. Bu keşif bu günkü kömür işletmeciliğinin temelini oluşturmaktadır. 1.1.1 Hazine-i Hassa İdaresi: (1848-1854) Zonguldak Kömür havzasında maden kömürü üretimine 1848 yılında başlanmıştır. Üretimle birlikte havza donanmanın ihtiyacını karşılamak ve Hazine-i Hassa tarafından yönetilmek üzere 30.000 kuruş Devlet Vergisi mukabilinde Yahudi Galatalı sarrafların kurduğu kömür kampanyasına kiraya verilmiştir. Havzaya John ve George BERKELEY adlı İngiliz Maden Mühendisi kardeşlerin gelmesi sonucunda Kozlu ve Üzülmez Bölgesinde ilk kuyular açılarak sahilde demiryolu döşeme çalışmaları yapılmıştır. 1
1.1.2 Geçici İngiliz İdaresi: (1854-1855) Kırım Harbinin çıkması üzerine, bu defa, müttefik donanmanın ihtiyacını karşılamak için havza ocakları İngiltere Devletine bırakılmıştır. Hazine-i Hassa tarafından kontrol edilen havzanın yönetimi İngiltere nin elindedir. Bu dönemde dekovil hatları, yeni demiryolları döşenmiş ve maden direkleri ile düzenli olarak tahkim edilen ilk ocaklar açılmıştır. 1.1.3 Emanet İdare ve İngiliz Kömür Kumpanyası Devri: (1855-1865) Havzanın İdaresi, önce anlaşma ile tekrar Hazine-i Hassa ya devredilmiş ve emanet idare kurulmuş ise de yönetim bir süre sonra yine İngilizlerin eline geçerek İngiliz Kumpanyası ile üretim yapılmıştır. 1.1.4 Bahriye İdaresi: (1865-1883) 1865 Yılında Padişahın emriyle Havzanın yönetimi Ereğli Livası Kaymakamı ve Madeni Hümayun Nazırı adı ile Mirliva DİLAVER PAŞA ya verilmiş olup, halen Üzülmez Üretim Bölgesinin bir bölümü DİLAVER adını bu isimden almıştır. Havzayı bir harabe halinde bulan yeni idare; hukuki, idari, teknik ve özellikle sosyal bir düzen kurmak için 100 maddelik bir nizamname ile; Ocakların idare tarzı, kömür teslim usulleri, maden direği temin işleri, madenin yalnız işletme hakkının verilmesi, kimseye temellük olunmaması, işçilerin kazalanmaması durumlarını içine alan 8 bölümlük eser hazırlanmıştır. 1878 yılında, 289 sayılı ve 1910 tarihli Teskere-i Samiye ile haritası çizilmek suretiyle Havzanın sınırları tespit edilmiştir. Tren ve dekovil hatları döşenerek ocaklara numara ve damarlara isim verilmiştir. Kömür üretiminin % 40 oranında ihracına müsaade edilmesi ile kumpanya devri başlamıştır. 1.1.5 Kumpanyalar Devri: (1884-1908) 1883 den sonra kurulan şirketleri şöyle sıralayabiliriz; Ermeni Karamanya Kumpanyası, Gürcü Kumpanyası, Saracazadeler Maden Kömür Şirketi, Fransız, Ereğli Şirketi Osmaniyesi. Teknik bilgiden yoksun, küçük üreticiye oranla daha ilmi ve işletmecilik ruhu ile hareket edilen bu devrede Havza için faydalı gelişmeler olmuş ise de teknik ve sosyal tesislere, sermayelere oranla gerekli yatırımlar yapılmamış, en iyi damarlardan üretime gidilerek kömür havzası yağmaya uğramıştır. 1.1.6 Meşrutiyet Devri: (1908-1914) Havzanın Ticaret ve Ziraat Nezaretine Rapdedilmesi ve Maden Müdürlüğü kurularak Hüseyin Fehmi İmer in tayini, Rus Harici Ticaret Bankası Müdürlerinden Laskadiris ve Raskalizof tarafından Maadin Osmanlı Anonim Şirketi kurulması ile Çaydamar ve Karıncadere ocaklarının satın alınması, Kozlu kömür madeninin İtalyan ve Yunan sermayesi ile işletilmesi bu devrin belli başlı gelişmeleridir. 2
1.1.7 1.Dünya Harbi Devresi: (1914-1920) Harbin başlamasıyla beraber Harp kömür merkezi kurularak, idarenin bir Alman albaya verilmesi sonucunda Havza Almanların nüfusu altına girmiştir. 904 352 tona kadar kömür üretimi yapılmıştır. Harbin sonunda Fransız Sermayesini korumak bahanesiyle Havzanın idaresi merkezi İstanbul da bulunan İtilaf Kuvvetleri Kömür Komisyonu na verilmiştir. 1.1.8 Himayeci Dönem: (1920-1925) Milli Mücadele zaferle sonuçlandıktan sonra, sosyal ve iktisadi kalkınmamızın ön planları tespit edilerek; Kömür üretiminin rasyonelleştirilmesi, Yüksek Maden ve Sanayi Mektebinin Zonguldak ta açılışı, 121 sayılı 15 maddelik Kanun ile Havza-i Fahmiye Amele Kanununun kabulü, Kömürün nakli ve ormanların korunması, Kömür yan maddeleri sanayi, Kömür ihracı. gibi kömür havzasının ekonomik, sosyal ve teknik problemleri ele alınmış ve esasları belirlenmiştir. 1.1.9 Vasıtalı Müdahaleci Dönem: (1925-1936) Bu dönemde kurulan Havza İktisat Müdürlüğü ile ocakların kontrolünün yanında Devletin Havzaya doğrudan doğruya işletmeci olarak girmesi sonucunda yeni yasalarla; 1926 Yılında Türk Kömür Madenleri TAŞ nin kuruluşu, 1926 Yılında Kozlu Kömür İşleri TAŞ nin kurulması, 1926 Yılında Kireçlik Kömür Madenleri TAŞ nin kurulması, 1926 Yılında İş Bankası nın kurduğu Maden Kömürleri İşleri TAŞ nin Üzülmez de faaliyete başlaması, 1927 Yılında Kilimli Maden İşleri TAŞ nin kurulması, 1927 Yılında Amasra Kömür İstimar Mıntıkası TAŞ nin Amasra Vilayetinde kömür araması, Maadin Nizamnamesinin 2818 sayılı Maden Kanunu ile değiştirilmesi olarak başlıca değişiklikler yapılmıştır. 1.1.10 İşletmecilik Dönemi: (1936-1983) 31/03/1937 gün 3146 sayılı Hükümetle Ereğli Şirketi arasında akdedilen 28 Teşrinisani 1936 tarihli Satınalma Mukavelesinin Tasdikine Dair Kanun ve bu Kanunun eki Satınalma Mukavelesinin 1. maddesi hükmüne istinaden maden ocaklarının imtiyazları ile bunların işletilmesine bağlı menkul ve gayri menkuller devlete devir ve temlik ettirilmiştir. 11/06/1937 gün ve 3241 sayılı yasanın 1. maddesi hükmü ile Hükümetle Ereğli Şirketi arasında akdedilip 3146 numaralı Kanunla tasdik edilen mukavele mucibince Hükümete intikal eden madenlerle liman ve demiryollarına ait bilcümle tesisat mübaya değeri üzerinden; Hükümet tarafından işletilmekte olan Kozlu ve Kilimli demiryollarının tamamı 2805 numaralı Kanuna istinaden Etibank tarafından kurulacak bir müesseseye devredilmesi kabul edilmiştir. Ayrıca 30/05/1940 gün ve 3867 sayılı Kanunun 1. maddesi ile Amasra ve Ereğli arasındaki 3
sahada bulunan tüm ocakların devletçe işletilmesine karar verilmiştir. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ve müteakip beş yıllık kalkınma planlarında; Demir-Çelik ve Enerji Sanayisinin koklaşabilir kömür ihtiyacının karşılanmasına yönelik kömür havzasının genişletilmesi ile üretimin arttırılması projelerine yer verilmiştir. Türkiye Maden Kömürlerinin çağın tekniğinden yararlanılarak en iyi bir şekilde işletilmesi ve yönetimin ihtisaslaşmış kadrolarla tek merkezden yürütülmesini sağlamak amacıyla hazırlanıp, 22/05/1957 tarihinde kabul edilen 6974 sayılı kanunla kömür üretim faaliyetleri ile uğraşan Müesseseler Etibank tan ayrılıp, tüzel kişiliğe ve iktisadi bağımsızlığa sahip, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) bünyesinde toplanmıştır. 1.1.11 TTK nın Kurulması: (1983-...) Bakanlar Kurulu, 17/06/1982 tarih ve 2680 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanarak 11/04/1983 tarih ve 60 sayılı KHK ile İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşlarının yeniden düzenlenmesini kararlaştırmıştır. Bu düzenleme ile, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Ereğli Kömür İşletmeleri Müessesesi yerine, Kozlu, Karadon, Armutçuk, Üzülmez, Amasra İşletmelerinden oluşan Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü nün kurulması öngörülmüştür. İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşları hakkında 11/04/1983 tarih ve 60 sayılı KHK ve aynı kararnamenin geçici 6. maddesinin birinci fıkrasına ilişkin 21/07/1983 tarih ve 73 sayılı KHK nin değiştirilerek kabulü 19/10/1983 tarih ve 2929 sayılı kanunla kararlaştırılmıştır. Bu yasal düzenleme içinde Bakanlar Kurulu, 10/10/1983 tarih ve 96 sayılı KHK ile 17/06/1982 tarih ve 2680 sayılı kanunun verdiği yetkiye dayanarak Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü kurulmasını kararlaştırmıştır. 96 sayılı KHK 28/10/1983 tarih ve 18205 mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Kurumumuz Ana Statüsü 11/12/1984 tarih ve 18602 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. 12/03/2001 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu kararı ile onaylanan değişiklik ile de havza sınırları içindeki taşkömürünün yanı sıra diğer madenleri üretme ve ürettirme hakkını alarak faaliyet alanımız genişlemiştir. Kurumumuz 2007 yılında üretim faaliyetlerini Armutçuk, Amasra, Kozlu, Üzülmez ve Karadon Taşkömürü İşletme Müesseseleri ile yürütmüş bulunmaktadır. 1.2 SINIRLAR Zonguldak Taşkömürü Havzasının Osmanlı Devleti Dönemindeki imtiyaz alanı 17/01/1910 tarih ve 289 sayılı TESKERE-İ SAMİYE ce belirlenen alan olup, bu sınırlar daha sonra 07/09/1968 tarih ve 6/10692 sayılı kararnameyle 2.200 km 2 si denizde, 11.150 km 2 si karada olmak üzere toplam 13.350 km 2 lik bir alanı içine alacak şekilde belirlenmiştir. Yer yer taşkömürü varlıklarına rastlanan havzanın yeraltı zenginliği ve bu potansiyelin ülke ekonomisindeki yeri, Osmanlı Devletince belirlenerek bu imtiyaz alanı içinde her ne şekilde olursa olsun devletin izni olmaksızın arazi açmak, bina inşa etmek gibi faaliyetlerin tümünün TESKERE-İ SAMİYE ce yasaklandığı son derece önemli bir görüş olarak tarihte yer almıştır. 1910 tarihli TESKERE-İ SAMİYE sınırları, 19/06/1986 tarih ve 19139 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlükten kaldırılmıştır. 4
24/08/1989 tarih ve 20262 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan, Bakanlar Kurulunun 89/14248 sayılı kararı ile Taşkömürü Havzası sınırları yeniden düzenlenerek TESKERE-İ SAMİYE sınırları tekrar kabul edilmiştir. Ancak kabul edilen bu sınırlarımız içinde serbest kalacak bölgenin aramalara açılması ve diğer madenlerin ülke ekonomisine kazandırılması amacıyla imtiyaz sahasında küçülme ihtiyacı doğmuştur. Bu sebeple yapılan çalışmalar neticesinde 14/04/2000 tarih ve 2000/525 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile sınırlarımız küçültülerek; 3.000 km 2 si denizde, 3.885 km 2 si karada olmak üzere toplam 6.885 km 2 olarak yeniden düzenlenmiştir. Zonguldak taşkömürü havzası haritası çizelge (2) de verilmektedir. 1.3 İDARİ YAPI Bu kısımda, TTK nın oluşum yasaları, faaliyet konuları, karar organı ve örgüt yapısı verilmektedir. 1.3.1. Yasal Düzenleme Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) na bağlı bir müessese olarak faaliyette bulunan Ereğli Kömürleri İşletme Müessesesi (EKİ) 19/10/1983 tarih ve 2929 sayılı kanunla kaldırılarak yerine Armutçuk, Kozlu, Üzülmez, Karadon ve Amasra Taşkömürü İşletme Müesseselerini bünyesinde toplayan (TTK) Türkiye Taşkömürü Kurumu oluşturulmuştur. TTK nın kuruluşu 96 sayılı KHK de yeniden düzenlenmiş ise de; 8/6/1984 tarih ve 233 sayılı KHK ile 96 sayılı KHK yürürlükten kaldırılmış ve 233 sayılı KHK nin ekli listesinde yer alarak kuruluşu tamamlanmış olup, tescil ve ilanı Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinin 28/12/1983 tarih ve 912 sayılı nüshasında yayınlanmıştır. 5
TTK, 233 sayılı KHK gereğince hazırlanan ve Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu tarafından kabul edilerek 11/12/1984 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan Türkiye Taşkömürü Kurumu Ana Statüsü hükümlerine göre faaliyetlerini sürdürmektedir. Yüksek Planlama Kurulunun 12/03/2001 tarihinde onaylayarak değişen Ana Statünün 4.maddesinde, TTK nın kurulmasındaki amacın genel sanayi ve enerji politikasına uygun olarak taşkömürü ile taşkömürü havzasındaki diğer maden rezervlerini en iyi şekilde değerlendirmek Yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak olduğu belirtilerek faaliyet konuları şöyle sıralanmıştır. 1) Teşekkülün amacının gerçekleştirilmesi için gereken her türlü arama etüt plan proje ve programlar yapmak, bunları takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleştirilmesini sağlamak, 2) Taşkömürü ile taşkömürü havzasındaki diğer madenlerin üretiminin gerçekleştirilmesi için gerekli her türlü yeraltı ve yerüstü sosyal ve sınai tesislerini kurmak işletmek veya işlettirmek, 3) Taşkömüründen kok, briket gibi diğer cins kömürler taşkömürü havzasındaki diğer madenlerden elde edilebilir tüm türevleri üretmek, ürettirmek tüm tali maddeleri yapmak, üretmek, ürettirmek, 4) 11 Haziran 1937 tarihli ve 3241 sayılı Ereğli Şirketinden alınan liman (Zonguldak) demiryolu ve madenlerle Kozlu ve Kilimli demiryollarının işletilmesi ve havzadaki deniz işlerinin tekel altına alınması ve 30 Mayıs 1940 tarih ve 3867 sayılı Ereğli Kömür Havzasındaki ocakların devletçe işlettirilmesi hakkındaki yasalarla Etibank a ve Ereğli Kömürleri İşletmesine verilmiş veya devredilmiş bulunan 6974 sayılı yasa ile TKİ Kurumuna intikal eden Taşkömürü madenlerini sınai tesisleri, liman ve demiryollarını ve konulmuş olan tekeli ve Ereğli Limanı ile Ereğli, Armutçuk demiryolunu işletmek ve işlettirmek, 5) Taşkömürünü ve taşkömürü havzasındaki diğer madenler ile bunlardan elde edilen türevlerinin ithalat ve ihracatını yapmak, 6) İştigal konusuna giren hususlarda gerekli sanayi tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek ve ürünlerini değerlendirmek, 7) İşletme çalışmalarında çıkan ürün ve artıkları değerlendirmek, 8) İştigal faaliyetleri için gerekli etüt, arama ve araştırma yapmak veya yaptırmak, 9) Konu ile ilgili kara ve deniz dahil her türlü nakliye, tahmil ve tahliye işleri yapmak veya yaptırmak, 10) Amaçları ile ilgili ithalat ve ihracat dahil her türlü ticari faaliyette bulunmak, ayni ve fikri haklar almak ve satmak, 11) Taşkömürü ile taşkömürü havzasındaki diğer madenleri işletmek veya işlettirmek, 12) Faaliyetlerini yürütmek için gerektiğinde istimlâk işlerini yapmak, 13) Bu hizmetlerin görülmesi ve geliştirilmesi için kaynaklar sağlamak ve arttırmak, 14) Gerektiğinde yurtiçinde veya yurtdışında ortaklıklar kurmak veya tasfiye etmek, kurulmuş ve kurulacak ortaklıklara iştirak etmek veya ayrılmak, 15) Müesseseler ve bağlı ortaklıklar arasında koordinasyonu sağlamak, 16) Müesseseler ve bağlı ortaklıkların bütçeleri ile fiyat, tarife ve yatırımlarının genel ekonomik ve madencilik sanayi ve enerji politikalarına uyumunu sağlamak, 17) Bu amaç ve faaliyet konuları ile ilgili olarak gayrimenkul almak, satmak, kiralamak, kiraya vermek, lehte, aleyhte rehin ipotek intifa, irtifak hakları gayrimenkul mükellefiyeti vs. hakları tesis etmek, 18) İstihdamı geliştirme çalışmaları kapsamında düzenlenen beceri kazandırma programlarının uygulanmasını sağlamak, 19) Kurulmuş ve kurulacak küçük ve orta büyüklükteki özel kuruluşlara idari ve teknik alanlarda rehberlik yapmak. 6
TTK bu amaç ve faaliyetlerini doğrudan doğruya ve müessese, bağlı ortaklık ve diğer birimleri eli ile yerine getirir. TTK nın amacı ve faaliyet konuları Yüksek Planlama Kurulu kararı ile değiştirilebilir. 1.3.2 Karar Organı Kurumumuzun en yüksek seviyede karar alma politikasını saptama yetki ve sorumluluğunu taşıyan Yönetim Kurulu, 233 sayılı KHK nın 6. maddesine göre 1 Başkan ve 5 üyeden oluşmaktadır. 1.3.3 Örgüt Yapısı Örgüt yapısı; Yönetim Kurulu, Genel Müdürlük, İdari ve Sosyal İşler, Hukuk Müşavirliği, Teftiş Kurulu, Fen-Tetkik ve Verimlilik, Personel, Muhasebe, Satınalma, Etüt Plan-Proje ve Tesis, İş Güvenliği ve Eğitim, Makine-İkmal, İnşaat-Emlak, İşletmeler, APK, Pazarlama ve Satış Dairesi Başkanlıkları, Maden Makineleri, Demiryolu-Liman, Enerji İşletme Müdürlükleri ile müesseselerimizden oluşmaktadır. 1.4. MÜESSESELER TTK; Zonguldak ve Bartın il sınırları içinde olmak üzere 5 müessesesi ile üretim faaliyetlerini sürdürmekte olup, batıdan başlayarak doğuya doğru, Armutçuk, Karadon, Kozlu, Üzülmez ve Amasra Taşkömürü İşletme Müesseseleridir. 1.4.1 Armutçuk Taşkömürü İşletme Müessesesi Havzanın en batısında yer alan bu müessesede; yarı koklaşabilir özellikte taşkömürü, Kandilli - Alacaağzı İşletmesinde üretilmektedir. Üretim çalışmaları ise 460 / - 560 katlarındaki panolarında büyük damarda sürdürülmektedir. Jeolojik yapısının karmaşıklığı, çalışılan damarların kalın, dik ve yangına elverişli olması, üretim faaliyetlerinin güçlükle yürütülmesine neden olmaktadır. Damar kalınlıkları 3-9 m arasında değişmekte olup, üretilen kömürler Armutçuk Taşkömürü İşletme Müessesesinde Armutçuk lavuarında yıkanmaktadır. 2012 yılında 566,60 m taşta ilerleme sağlanmıştır 1.4.2 Kozlu Taşkömürü İşletme Müessesesi Zonguldak ilinin 8 km batısında ve 12 km 2 lik bir alanda üretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Ülkemizin denizaltında taşkömürü üretimi yapan tek müessesesidir. Koklaşabilir özellikte taşkömürü üretimi, İhsaniye -İncirharman ı İşletmesinde yapılmaktadır. Üretim ve hazırlık çalışmaları - 230 / - 560 kotları arasında kalan panolarda 1,90-2,80 m. arasında değişen kalınlıklardaki 5 ayrı kömür damarında sürdürülmektedir. Üretilen kömürler Zonguldak lavuarında yıkanmakta olup, 2006 yılında müessese bünyesinde ihale ile hizmet 7
alımı kapsamında yüklenici firma tarafından yaptırılan lavuarda ton bedeli karşılığında yıkattırılmaya başlanmıştır. 2012 yılında hazırlık çalışmaları kapsamında 386,60 m taşta ilerleme yapılmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında da yüklenici firma tarafından 1.346 m. ilerleme, yapılmıştır. 1.4.3 Üzülmez Taşkömürü İşletme Müessesesi Zonguldak İline 7 km uzaklıkta ve 28 km 2 lik bir alanda üretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Müessesede 2,00 3,50 m. arasında değişen kalınlıklarda, 4 ayrı kömür damarında bir kısmı önceden hazırlanmış panolardan olmak üzere koklaşabilir özellikteki taşkömürü üretimi Asma - Dilaver İşletmesinde yapılmakta olup, kömür damarları kuzeyde normal güneyde ise dik yatımlıdır. Üretim çalışmaları -20 / -250 kotları arasında kalan panolarda yapılmakta ve üretilen kömürler Zonguldak lavuarında yıkanmakta olup, 2006 yılında müessese bünyesinde ihale ile hizmet alımı kapsamında yüklenici firma tarafından yaptırılan lavuarda ton bedeli karşılığında yıkattırılmaya başlanmıştır. 2012 Yılında hazırlık çalışmaları kapsamında, 378,50 m ilerleme yapılmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında da yüklenici firma tarafından 1003 m 71 m galeri ıslahı ile birlikte toplam 1.452,50 m galeri sürülmüştür. 1.4.4 Karadon Taşkömürü İşletme Müessesesi Zonguldak ilinin 15 km doğusunda ve 32 km 2 lik bir alanda üretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Koklaşabilir özellikteki taşkömürü üretimi Kilimli ve Gelik İşletmelerinde yapılmaktadır. Üretim çalışmaları; - 100 / - 480 kotları arasındaki panolarda ve 1,35 3,50 m. arasında değişen kalınlıklardaki 9 ayrı kömür damarında sürdürülmekte olup, üretilen kömürler Çatalağzı Lavuarında yıkanmaktadır. Müessese üretimini genelde Gelik antiklinalinin kuzeyinde, kuzeye eğimli damarlarda yapmaktadır. 2012 Yılında hazırlık çalışmaları kapsamında, 1.187 m taşta ilerleme yapılmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında da yüklenici firma tarafından 488 m galeri ilerlemesi yapılmıştır. 8
1.4.5 Amasra Taşkömürü İşletme Müessesesi Maden havzasının en doğusunda yer alan bu işletmede; koklaşmaz nitelikteki taşkömürü, Amasra İşletmesinde üretilmekte ve bu üretilen kömürler Amasra Lavuarında yıkanmaktadır. Üretim çalışmaları -40 / -250 kotları arasında kalan panolarda; 2,30 3,50 m arası değişen kalınlıklarda 3 ayrı kömür damarında sürdürülmektedir. 2012 Yılında hazırlık çalışmaları kapsamında 489,50 m ilerleme yapılmıştır. 9
1.5 DÜNYADA VE ÜLKEMİZDE TAŞKÖMÜRÜ 1.5.1- KÖMÜRÜN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI Kömür; çoğunlukla karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan az miktarda kükürt ve nitrojen içeren, kimyasal ve fiziksel olarak farklı yapıya sahip maden ve kayaçtır. Diğer içerikleri ise kül teşkil eden inorganik bileşikler ve mineral maddelerdir. Bazı kömürler ısıtılınca ergir ve plastik hale gelirler. İşlemler sonucunda katran, likör ve çeşitli gazlar elde edilebilmektedir. Kömürleşme süreci ve yataklanma, nem içeriği, kül ve uçucu madde içeriği, sabit karbon miktarı, kükürt ve mineral madde içeriklerinin yanı sıra jeolojik, petrografik, fiziksel, kimyasal ve termik özellikler yönünden kömürler çok çeşitlilik gösterirler. Bu durum birçok ülkede kömürlerin birbirine benzer özellikler ve yakın değerler temelinde sınıflandırılmasını zorunlu kılmıştır. Kömür üretimi, kullanımı ve teknolojisinde ileri ülkeler öncelikle kendi kömürlerinin özelliklerine göre bir sınıflama yaptıkları gibi uluslararası genel bir sınıflama için ortak standartlar da geliştirmişlerdir. Değişik tipte kömürlerin kullanım amaçlarına göre uluslararası sınıflandırılmasında; ilk olarak 1957 yılında çeşitli ülkelerden üyelerin oluşturduğu Uluslararası Kömür Kurulunca birçok ülkeden temin edilen numuneler üzerinde yapılan çalışmalar, Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından da desteklenerek genel bir sınıflama yapılmıştır. Bu sınıflamada; kalorifik değer, uçucu madde içeriği, sabit karbon miktarı, koklaşma ve kekleşme özellikleri temel alınarak sert (taşkömürü) ve kahverengi (alt-bitümlü ve linyit) kömürler olarak iki ayrı sınıfa ayrılmıştır 1 : 1- Sert Kömürler (Taşkömürü-Hard Coal): Nemli ve külsüz bazda 24 MJ/kg (5700 kcal/kg) üzerinde kalorifik değere haiz olan kömürdür. Uçucu madde içeriği, kalorifik değer ve koklaşma özelliklerine göre alt sınıflara ayrılır. 2- Kahverengi kömürler (Brown Coal): Nemli ve külsüz bazda 24 MJ/kg. (5700 kcal/kg) altında kalorifik değere haiz olan kömürdür. Toplam nem içeriği ve kalorifik değere göre alt sınıflara ayrılırlar Kömür üretimi ve ticaretinde IEA/OECD tarafından bu iki kategori kullanılmaktadır. IEA/OECD kömür istatistiklerinde 1978 yılından itibaren kömür pazar analizleri ve tahminlerinde bu iki kategori alt sınıflara bölünmektedir. Taşkömürü: - Koklaşabilir Kömür: Yüksek fırınlarda kullanılabilir kalitede koklaşma özelliğine sahiptir. Metalurjik kömür olarak da adlandırılır. - Diğer bitümlü kömürler ve antrasit: Koklaşabilir kömür olarak sınıflandırılmayan taş kömürdür. Buhar kömürü (steam coal) olarak da adlandırılır. Şlam, mikst ve düşük kalitede diğer ürünler de bu sınıfa dahildir. Kahverengi kömürler (Brown Coal): - Yarı bitümlü kömür 17-24 MJ/kg (4.165-5.700 kcal/kg) arasında kalorifik değere haiz olan kömürdür. 1 IEA/OECD Coal Information Report, 1983 (DPT 2001, VIII. Beşyıllık Kalkınma Planı Kömür ÖİK Raporu ndan alınmıştır) 10
- Linyit 17 MJ/kg (4165 kcal/kg) altında kalorifik değere haiz olan kömürdür. Uluslararası genel kömür sınıflandırması Tablo-1 de, genel sınıflamada yer alan kömürlerin tanıtıcı özellikleri Tablo-2 de verilmiştir. Tablo-1 Uluslararası Genel Kömür Sınıflandırması A. TAŞKÖMÜRÜ (HARD COAL) B. KAHVERENGİ KÖMÜRLER (BROWN COALS) 1. KOKLAŞABİLİR KÖMÜRLER (Yüksek fırınlarda kullanıma uygun kok üretimine izin veren kalitede) 2. KOKLAŞMAYAN KÖMÜRLER a. Bitümlü Kömürler b. Antrasit 1. ALT BİTÜMLÜ KÖMÜRLER (4.165-5.700 kcal/kg arasında kalorifik değerde olup topaklaşma özelliği göstermez) 2. LİNYİT ( 4.165 kcal/kg ın altında ısıl değerde olup topaklaşma özelliği göstermez) Kaynak: IEA/OECD Coal Information Report, 1983 (DPT 2001, VIII. Beş yıllık Kalkınma Planı Kömür ÖİK Raporu ndan alınmıştır) Tablo-2 Genel Sınıflandırmada Yer Alan Kömürlerin Tanıtıcı Özellikleri KAHVERENGİ KÖMÜRLER TAŞKÖMÜRÜ LİNYİT ALT BİTÜMLÜ BİTÜMLÜ ANTRASİT Kahverengi Siyah Koyu siyah Parlak siyah Oksidasyonla veya Kırılgan, çabuk toz kurutma sonucunda ince Blok şeklinde kırılma Merceksi kırılma halinde ufalanma parçalar ve toz halinde ufalanma Masif, odunsu veya Masif Bantlı ve kompakt Sert ve dayanıklı üniform kilsi doku Isıl Değer: 4610 kcal/kg ın altında Uçucu madde miktarı ve nem içeriği yüksek Düşük karbon içeriği Isıl Değer: 4610-6390 kcal/kg arasında Uçucu madde ve nem içerikleri bitümlü kömürlerden daha yüksek Sabit karbon içeriği bitümlü kömürlerden düşük Isıl Değer: 5390-7700 kcal/kg arasında Uçucu madde miktarı ve nem içeriği düşük Sabit karbon içeriği yüksek Isıl Değer: 7.000 kcal/kg ın üstünde Uçucu madde miktarı ve nem içeriği düşük Sabit karbon içeriği yüksek Kaynak: Mervit RD., Coal Exploration, Mine Planning and Development (DPT 2001, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Kömür ÖİK Raporundan alınmıştır) 11
1.5.2 -DÜNYADA TAŞKÖMÜRÜ 1.5.2.1 Genel Kömür, fosil kaynaklı yakıt olarak, yüzlerce yıldır enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır. Roma İmparatorluğu döneminde uluslararası kömür ticaretinin yapıldığı bilinmektedir. Kömür sadece 19. Yüzyılda sanayi devrimini ateşlemekle kalmamış, 20. Yüzyılda elektrik çağını başlatmıştır. 1960 lı yıllara kadar kömür dünyanın birincil enerji kaynağı olarak önemini korumuş, 1960 lı yılların sonuna doğru yerini petrole bırakmış, ancak kömürün elektrik üretimindeki önemi anlaşılınca tekrar dünya enerji gündemindeki önemli konumunu kazanmıştır. Diğer taraftan petrol, doğal gaz gibi diğer fosil yakıtların, nükleer ve yenilenebilir enerji kaynakları gibi diğer alternatif kaynakların önemi de ihmal edilemez. Ancak günümüzde bu alternatif enerji kaynaklarının hiç birisi sorunsuz değildir ve uzun vadeli temin güvencesini sağlamamaktadır. Artan dünya nüfusu ve yaşam standartlarının yükselmesi enerjiye olan talebi de arttırmaktadır. Kömürün dünya genelinde yaygın ve büyük miktarlarda bulunması, artan enerji talebini karşılamak için emniyetli ve ekonomik fosil yakıt olması; kömürün önemini arttırmakta ve uluslararası piyasada büyük miktarlarda ticarete konu olan kaynak konumunu korumaktadır. 1.5.2.2 Dünya Taşkömürü Rezervleri Dünya toplam antrasit-bitümlü, alt-bitümlü kömürler ve linyit rezervlerinin 826 milyar ton olduğu ve bu rezerv toplamının 411 milyar tonunun antrasit-bitümlü kömür (taşkömürü) rezervleri olduğu belirtilmektedir (Tablo-3) Kömür rezervlerinin miktar olarak çokluğu yanında en önemli özelliği ise, coğrafi olarak hemen hemen dünyanın bütün bölgelerinde 100 den fazla ülkeye yayılmış ve 50 den fazla ülkede üretiliyor olmasıdır (Şekil-1). Kömür rezervleri birçok ülkede bulunmasına rağmen dünya kömür rezervlerinin % 75 si dört ülkede bulunmaktadır. En fazla rezerve % 27,6 payla A.B.D. sahiptir. Bunu %18,2 payla Rusya, % 13,3 ile Çin, % 8,9 ile Avustralya ve % 7,0 payla Hindistan izlemektedir. 12
Tablo-3 Dünya Kömür Rezervinin Ülkelere Göre Dağılımı ve Tükenme Ömürleri Milyon ton Subbitümlü Ömür Toplam % Bitümlü ve Linyit (yıl) A.B.D. 108501 128794 237295 27,6 241 Kanada 3474 3108 6582 0,8 97 Meksika 860 351 1211 0,1 130 Toplam Kuzey Amerika 112835 132253 245088 28,5 231 Brezilya - 4559 4559 0,5 * Kolombiya 6366 380 6746 0,8 91 Venezüela 479-479 0,1 120 Diğer Güney ve Orta Amerika 45 679 724 0,1 * Toplam Güney &Orta Amerika 6890 5618 12508 1,5 148 Bulgaristan 2 2364 2366 0,3 82 Çek Cumhuriyeti 192 908 1100 0,1 22 Almanya 99 40600 40699 4,7 223 Yunanistan - - 3020 3020 0,4 44 Macaristan 13 1647 1660 0,2 183 Kazakistan 21500 12100 33600 3,9 303 Polonya 4338 1371 5709 0,7 43 Romanya 10 281 291 9 Rusya Federasyonu 49088 107922 157010 18,2 495 İspanya 200 330 530 0,1 73 Türkiye 529 1814 2343 0,3 27 Ukrayna 15351 18522 33873 3,9 462 İngiltere 228-228 13 Diğer Avrupa & Eurasia 1440 20735 22175 2,6 317 Total Avrupa & Eurasia 92990 211614 304604 35,4 257 Güney Afrika Cum. 30156-30156 3,5 119 Zimbabwe 502-502 0,1 301 Diğer Afrika 860 174 1034 0,1 * Ortadoğu 1203-1203 0,1 * Toplam Ortadoğu ve Afrika 32721 174 32895 3,8 127 Avustralya 37100 39300 76400 8,9 180 Çin 62200 52300 114500 13,3 35 Hindistan 56100 4500 60600 7,0 106 Endonezya 1520 4009 5529 0,6 18 Japonya 340 10 350 382 Yeni Zelanda 33 538 571 0,1 107 Kuzey Kore 300 300 600 0,1 16 Pakistan - 2070 2070 0,2 * Güney Kore - 126 126 60 Tayland - 1239 1239 0,1 69 Vietnam 150-150 3 Orta Asya Pasifik 1582 2125 3707 0,4 114 Toplam Asya Pasifik 159326 106517 265843 30,9 57 Dünya 404762 456176 860938 100,00 118 of which: European Union 155926 222603 378529 44 184 OECD 248836 233573 482409 56 92 Former Soviet Union 5101 51047 56148 6,5 105 Other EMEs 86725 141309 228034 26,5 452 *500 yıldan fazla, %0,05 ten küçük (Kaynak: BP) 13
Ülkelerin mevcut rezerv miktarları dikkate alındığında; son yıllarda Dünya kömür üretiminde önemli paya sahip olan Endonezya nın aynı üretim hızıyla devam etmesi halinde 18 yıllık bir ömre sahip olduğu görülmektedir. Endonezya kadar önemli bir kömür üreticisi olmasa da Vietnam için bu süre 3 yıldır. Dünya kömür rezervlerinin % 30,9 u Asya-Pasifik te, %28,5 i Kuzey Amerika da, % 3,8 i Afrika da, % 18,2 si Rusya da bulunmaktadır. Dünya petrol rezervlerinin % 54,4 ü Ortadoğu da, %17,3 ü Orta-Güney Amerika da, %9,5 i Afrika da bulunmaktadır. Dünya doğalgaz rezervlerinin % 40,5 i Ortadoğu da, % 23,9 u Rusya da, % 5,3 ü Kuzey Amerika da,%7,9 u Afrika da bulunmaktadır. 1.5.2.3 Dünya Kömür Üretimi Dünya kömür üretiminin türlere göre dağılımına bakıldığında taşkömürü üretiminin yıllar itibariyle artan talebe bağlı olarak sürekli arttığı linyit üretiminde ise küçük miktarda azalma olduğu görülmektedir.1990 yılında 3,49 milyon ton olan taşkömürü üretimi %71 artışla 2009 yılında 5,98 milyon ton olmuştur. Tablo- 4 da Dünya kömür üretiminin türlere ve yıllara göre değişimi verilmiştir. Tablo-4 Dünya Kömür Üretiminin Yıllara Göre Değişimi (Bin Ton) Taşkömürü Linyit Koklaşabilir Termal Toplam 1990 539.360 2.898.349 3.497.198 1.181.373 2000 480.327 3.127.707 3.608.034 906.809 2007 787.519 4.653.979 5.441.498 953.628 2008 793.776 5.000.191 5.793.967 964.797 2009 793.794 5.195.743 5.989.537 913.280 2010 812.000 5.222.000 6.034.000 975.6000 2011 877.700 5469.000 6.346.700 1.036.600 Ülkeler bazında incelendiğinde 2011 yılında Çin 3,33 milyon ton üretimiyle dünya taşkömürü üretiminin %50,2 sini tek başına gerçekleştirmiştir. Diğer önemli taşkömürü üreticilerinden; ABD %14 ünü, Hindistan %8,2 sini, Avustralya %5,2 sini, Endonezya %5,6sını, Güney Afrika Cumhuriyeti %3,7 sini, Rusya %3,8 ini gerçekleştirmiştir. Bu 7 ülke Dünya taşkömürü üretiminin %91 ini gerçekleştirmektedir. Tablo-5 de önemli taşkömürü üreticisi ülkelerin yıllara göre taşkömürü üretimleri koklaşabilir ve termal (buhar kömürü ) olarak verilmiştir. Tablo-5 Ülkelerin Taşkömürü üretimleri (Bin Ton) 2009 2010 2011 Ülkeler Koklaşabilir Termal Toplam Koklaşabilir Termal Toplam Koklaşabilir Termal Toplam Avustralya 130,6 204.642 335,6 162,9 189,1 352,0 146,2 198,6 344,8 A.B.D 46,5 872,1 919,6 68,6 856,5 925,1 81,7 849,0 930,7 Hindistan 34,8 497,3 34,1 498,6 35,5 509,1 G.Afr.Cumh. 245,7 245,7 252,4 252,4 250,3 250,3 Endonezya 233,8 233,8 322.8 322.8 373.7 373.7 Çin 412,3 2.559,0 2.971,3 455,3 2.559.5 3.014,8 503,6 2.831.1 3.334,7 Rusya 55.9 172,7 228,6 66,9 178.7 245,6 78,5 177.7 256,2 Diğer 113,7 410,5 524,2 112,5 459,8 572,3 121,8 480,6 602,4 Dünya 793,8 5.195,7 5.989,5 900,3 5.317.4 6.217,7 967,3 5.670.1 6.637,4 *Dünya üretimi içindeki payları düşük olduğundan diğer kısmında gösterilmiştir. Toplamda da düşük üretimleri dikkate alınmamıştır. 14
Demir- Çelik Sanayisinde kullanılan, Dünya koklaşabilir özellikteki taşkömürü üretimi 2011 yılında 967,3 milyon tondur. Bunun 503 milyon tonunu %52 ile Çin tek başına gerçekleştirmiştir. Avustralya %15,1, Rusya %8,1, ABD %8,4 Hindistan %3,7, payları ile dünya koklaşabilir kömür üretimlerindeki önemli ülkelerdir. Bu 5 ülke koklaşabilir üretimin 87,4 ünü üretmektedir. Genel taşkömürü üretimindeki payı düşük olmasına rağmen Kanada da önemli bir koklaşabilir kömür üreticisidir. Dünya koklaşabilir taşkömürü üretimini gerçekleştiren ülkeler ve yıllara göre üretim miktarındaki değişimler Tablo-6 de verilmiştir. Tablo-6 Koklaşabilir Üretimde Önemli Ülkeler ve Üretim Miktarları (bin ton) Ülkeler 1990 2000 2007 2008 2009 2010 2011 Avustralya 64.631 103.750 142.646 140.108 130.600 162,9 146,2 Kanada 27.660 28.164 28.126 28..344 22.980 28,2 29,5 Çek Cumhuriyeti 14..883 8.136 7.674 7..512 5.900 6,0 5,2 Almanya 44..577 18.862 13.753 10.554 9.064 7,1 6,8 Polonya 28.793 17.222 13.636 12.024 8.540 11,7 11,4 A.B.D 93.259 54.287 47.307 57.367 46.559 68,6 81,7 Hindistan 36.088 22.088 25.581 25.318 32.192 34,1 35,5 Endonezya 286 4.114 29.264 29.468 29.481 2,2 2,5 Çin 85.657 123.748 379.135 384.962 412.389 455,3 503,6 Kazakistan 29.983 10.687 12.407 14.086 12.766 11,9 12,7 Rusya 85.458 51.035 57.441 54.402 55.911 66,9 78,5 Ukrayna 62.283 27.844 21.534 19.776 18.228 17,7 19,8 Diğer 25.262 10.390 9.015 45.711 15.084 27,7 33,9 Dünya 539..360 480.327 787.519 793.776 793.794 900,3 967,3 Termik santrallerde, elektrik üretiminde, sanayi sektöründe ısıl amaçlı ve konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan termal taşkömüründe de Çin 2.831,1 milyar ton üretimiyle 2011 yılında dünya üretiminin % 49,9 unu gerçekleştirmiştir. Çin i %14,9 payla ABD, %8,9 ile Hindistan, %4,4 ile Güney Afrika Cumhuriyeti, %6,6 ile Endonezya, %3,5 ile Avustralya ve %3,1 payla Rusya izlemiştir. Bu yedi ülke dünya üretiminin %84,8 ini üretmiştir. Elektrik üretiminde ve ısınma amaçlı kullanılan linyitte Almanya 169 milyon tonluk üretimiyle 1. sırayı almıştır. Ülkemiz de önemli linyit üreticisi ülkelerden biri olup, 2010 yılında 68,9 milyon ton üretim gerçekleştirmiştir. 1.5.2.4 Dünya Taşkömürü Tüketimi Taşkömürü olarak bakıldığında, 1990 yılında 3,47 milyar ton, 2000 yılında 3,71 milyar ton olan dünya toplam taşkömürü tüketiminin 2011 yılında 6,34 milyar ton seviyesine çıktığı görülmektedir. 15
Tablo-7 Taşkömürü tüketiminde Önemli Ülkeler ve Tüketim Miktarları (bin ton) 2009 2010 2011 Buhar Kokla- Toplam Buhar Kokla- Toplam Buhar Kokla- Toplam şabilir şabilir şabilir Çin 2.378,9 443,4 2.822,3 2.520,1 459,4 2.979,5 2.771,7 499,6 3.271,3 ABD 839,3 14,0 853,3 862,2 19,2 881,4 832,1 19,4 851,5 Hindistan 530,7 54,6 585,3 553,6 51,9 605,5 591,1 54,8 645,9 Japonya 111,4 52,3 163,7 127,7 57,7 185,4 121,5 53,8 175,3 Kore 85,7 21,2 106,9 92,8 27,2 120,4 98,1 32,3 130,4 Rusya 69,6 46,8 116,4 97,8 49,7 147,5 92,2 64,7 156,9 Polonya 65,8 9,9 75,7 72,5 12,3 84,8 71,5 11,8 83,3 Kazakistan 56,8 10,7 67,5 61,1 11,6 72,7 66,4 12,4 78,8 Almanya 36,5 15,5 52,0 43,4 15,1 58,5 37,5 15,8 53,3 Kanada 35,2 3,7 38,9 34,3 3,7 38,0 27,6 5,6 33,2 Diğer 736,0 92,5 28,5 757,1 104,2 861,3 759,5 107,5 867,0 Dünya 4.946 764,6 5.710,6 5.222 812,0 6.034,0 5.469 877,7 6.346,7 2011 Dünya koklaşabilir taşkömürü tüketiminin % 0,64 ü ülkemizde gerçekleşmektedir. Çin 499,6 milyon ton koklaşabilir kömür tüketimiyle (%57) en önemli tüketici pozisyonundadır. Hindistan (%7,5), Japonya (%6,6) ve Rusya (%6,7) payları ile önemli koklaşabilir kömür tüketicisi ülkelerdir. Çin ve Hindistan ın tüketim eğilimleri yılara göre sürekli artarak devam etmektedir. 1.5.2.5 Dünya Taşkömürü Ticareti Bir çok ülkede taşkömürü yerel pazarların ihtiyacını karşılamak amacıyla üretilmektedir. Toplam dünya taşkömürü üretiminin yaklaşık %17,8 i ( 2011 yılında 1.134 milyon ton) uluslararası piyasada ticarete konu olmuştur. 2011 yılında uluslararası piyasaya sunulan taşkömürünün 861 milyon tonu buhar kömürü 276 milyon tonu ise koklaşabilir kömürdür. Taşkömürü ticaretinde en önemli kullanıcı sektörler Termik Elektrik Santralleri (buhar kömürü) ve Demir-Çelik Fabrikalarıdır (koklaşabilir kömür). 2008 ve 2011 yıllarında oluşan uluslararası taşkömürü ticareti miktarları Tablo-8 de verilmiştir. Tablo-8. Dünya Taşkömürü Ticaretinin Yıllara Göre Değişimi (milyon ton) Buhar Koklaşabilir Toplam 1996 318 195 513 2000 421 186 608 2008 676 262 938 2009 716 232 940 2010 788 283 1069 2011 861 276 1134 Kaynak:IEA Son 20 yıllık dönemde uluslararası kömür ticareti % 90 lara kadar artış göstermiştir. Uluslararası taşkömürü ticaretinde son 20 yıl içerisinde denizyolu taşımacılığı, buhar kömüründe 183 milyon tondan 597 milyon tona, koklaşabilir kömürde154 milyon tondan 244 milyon tona çıkmıştır.1990 yılında ticarete konu olan taşkömürü taşımacılığında denizyolu payı %67 iken 2010 yılında %89 a ulaşmıştır. Denizyoluyla taşkömürü ticaretinin gelişimi Tablo-9 da verilmiştir. Linyit Kalori/Navlun oranının düşüklüğünden dolayı uluslararası ticareti yapılmamaktadır. 16
Tablo-9 Deniz yolu ile taşkömürü ticaretinin Gelişimi Steam Kömürü Koklaşabilir ToplamT.Kömürü Deniz Toplam Deniz Toplam Deniz Toplam 1990 183,2 299,0 154,5 199,3 337,7 498,4 2000 356,5 421,0 171,3 186,9 527,9 608,1 2007 606,7 679,2 225,6 246,8 832,2 926,0 2008 605,6 675,6 242,6 261,2 848,2 936,8 2009 641,9 708,5 217,0 232,3 858,8 940,8 2010 597,3 676,4 244,7 262,1 842,0 938,5 Uluslararası kömür ticaretinde önemli yeri olan kömür ihraç eden ülkelerin 2009, 2011 yılı metalurjik ve termal kömür ihracat miktarları Tablo-10 da verilmiştir. Tablo- 11 de ise kömür ithalatında önemli paya sahip ülkelerin termal ve metalurjik kömür ithalat miktarları verilmiştir. Kömür ihracatında uzun yıllar boyunca en büyük ihracatçı olan Avustralya bu konudaki liderliğini son yıllarda sürekli üretim ve ihracat artışları kaydeden Endenozya ya bıraktı. Yalnız Avustralya metalurjik kömür ihracının en önemli ülkesi olma özelliğini sürdürmektedir. 2011 yılında yapılan 276 milyon ton metallurjik kömür ihracatının 140 milyon tonunu tek başına gerçekleştirerek % 50 paya sahip olmuştur. Metalurjik kömür için diğer önemi artan ülke ise 2009 yılında 4,6 milyon ton, 2010 yılında 15,7 milyon ton, 2011 yılında ise 20 milyon ton metalurjik kömür ihracatı rakamlarına ulaşan Moğalistan dır. Çin tarafından yatırım yapılan bu ülkede Çin in artan koklaşabilir kömür ihtiyacını karşılamada önemli bir yer tutmaktadır. Bu sayede Çin kaynaklı koklaşabilir kömür piyasasında denge sağlamaktadır. Aynı etkiyi üretimini ve ihracatını sürekli artıran Endenozya buhar kömüründe sağlamaktadır. Her iki ülkenin de ortak özelliği ürettikleri kömürün tükettikleri kömüre oranının çok yüksek olmasıdır. Tablo-10 Dünya Taşkömürü Ticaretinde Önemli Ülkelerin İhracat Miktarları(milyon ton) 2009 2010 2011 Buhar Kokla- Toplam Buhar Kokla- Toplam Buhar Kokla- Toplam Kömürü şabilir Kömürü şabilir Kömürü şabilir Avustralya 133,7 125,3 259,0 135,4 157,3 292,6 144,1 140,1 284,2 A.B.D. 14,3 33,8 53,4 23,0 50,1 73,1 34,1 63,0 97,1 Endonezya 200,2 29,5 229,6 265,0-265 308,9 308,9 Kanada 6,9 21,4 28,3 5,8 27,5 33,3 5,9 27,7 33,6 Rusya Fed. 105,0 11,2 116,2 114,2 18,0 132,2 109,4 13,8 123,2 Polonya 6,6 1,7 8,4 -- --- Çin 21,3 1,5 22,8 17,6 1,5 19,1 10,6 2,9 13,5 G:Afrika 66,3 0,6 66,9 65,6 ---- 65,6 71,6 ---- 71,6 C. Kazakistan 22,2 0,5 22,7 29,1 0,3 29,4 31,8 0,3 32,1 Kolombiya 69,4 0,1 69,5 66,9 -- 66,9 75,4 --- 75,4 Diğer 62,6 6,7 69,3 65,7 29,1 94,9 69,4 28,2 97,6 Toplam Dünya 708,5 232,3 940,8 788,3 283,8 1072,1 861,2 276,0 1137,2 Kömür ithal eden ülkeler arasında Japonya 175 milyon tonla ilk sırada yer almaktadır.ayrıca Dünya ticaretine konu metalurjik kömürünün %23,5 ini Japonya tek başına ithal etmektedir. Ülkemiz ise ticarete konu koklaşabilir kömürün 2010 yılında %2,7 sini, 2011 yılında %2 sini ithal ederek önemli metalurjik kömür ithalatçısı ülkeler içinde yerini almıştır. 17