Sokaktaki insan için cari işlemler hesabı rehberi

Transkript

1 Türk Ekonomi Bankası Makro Yorum Emin Öztürk (212) (1671) 24 Şubat 2006 Sokaktaki insan için cari işlemler hesabı rehberi Cari işlemler dengesi neyi gösterir? Bir ülkenin belli bir zaman diliminde diğer ülkelerle yaptığı mal ve hizmet ticaretinin bakiyesi o ülkenin cari işlemler dengesidir. Genellikle mamul mal ticareti cari işlemlerin bel kemiğini oluşturmakla birlikte cari açık sadece ihracat ile ithalatın farkından yani dış ticaret açığından ibaret değildir. Cari işlemler hesabı aşağıdaki dört ana kalemden oluşmaktadır: Dış ticaret dengesi (resmi ihracat ve ithalata ek olarak bavul ticareti de dahildir) Hizmetler dengesi (başta turizm olmak üzere, inşaat hizmetleri, sigortacılık, taşımacılık ve mali hizmetler ile diğer hizmetlerden oluşmaktadır) Yatırım geliri dengesi (yurt dışına yapılan faiz ödemeleri ve yurt dışından elde edilen faiz gelirleri ile karşılıklı kar transferlerinden oluşmaktadır) Cari transferler (işçi gelirleri ile resmi transferlerden oluşmaktadır) Ödemeler dengesi neyi gösterir? Cari işlemlere ek olarak sermaye hareketlerini ve resmi döviz rezervlerindeki değişimi gösteren tabloya ödemeler dengesi tablosu denilir. Bu üçüne ek olarak bir de cari işlemler ve sermaye hareketleri istatistiklerinde kayda geçmemiş işlemleri yansıtan net hata ve noksan kalemi bulunmaktadır. Bu kalemin artı oluşu kaynağı tespit edilemeyen döviz girişi olduğunu, eksi olması ise nereye gittiği tespit edilemeyen döviz çıkışı olduğunu gösterir. Bir ülkenin diğer ülkeler ile olan ticari ilişkilerinin ve sermaye akımlarının bir bütün olarak görülebilmesi için yalnızca cari işlemler hesabına değil ödemeler dengesi tablosuna bakılması gereklidir. Cari işlemler dengesinde son yıllarda ne tür eğilimler görülmektedir? Türkiye geleneksel olarak cari işlemler hesabında eksi, sermaye hareketlerinde ise artı bakiye vermektedir. Bunun en önemli istisnası kriz yıllarıdır yılı sonrasında sadece 2001 yılında cari işlemler dengesinde fazla oluşmuş, sermaye hesabında ise net çıkış gerçekleşmiştir. Ödemeler Dengesi Özeti Aksi belirtilmedikçe milyar USD Cari işlemler dengesi Sermaye hareketleri dengesi Net hata ve noksan Döviz rezervindeki değişim Cari işlemler dengesi/gsmh (%)

2 Türkiye gibi gelişmekte olan bir ülkenin cari işlemler açığının olması ve bu açığın diğer ülkelerden gelen sermaye girişleri ile finanse edilmesi bir noktaya kadar normaldir. Ancak, 2001 sonrasında cari işlemler açığı çok hızlı büyümüş, 2002 yılında sadece milyar dolar iken 2005 yılında 22.9 milyar dolara yükselmiştir. Cari işlemler açığının milli gelire oranı 2004 yılında yüzde 5.2 ye, 2005 yılında ise yüzde 6.3 e yükselmiş ve bu konu ekonomi gündemindeki en üst sıraya yükselmiştir. Hızla büyüyen cari açığa rağmen Türk lirasının değer kazanması nasıl açıklanabilir? Bu sorunun cevabı yukarıdaki tabloda özellikle 2004 ve 2005 yılındaki sermaye hareketleri dengesi rakamlarında yatmaktadır yılında 15.6 milyar dolarlık cari açığa karşılık 17.7 milyar dolar net sermaye girişi olduğu gibi net hata ve noksan kaleminde de nereden geldiği saptanamayan 2.3 milyar dolarlık fazla oluşmuştur. Ancak 2005 yılı rakamları daha da çarpıcıdır: 22.9 milyar dolarlık cari açığa karşılık 44.1 milyar dolar net sermaye girişi olmuştur. Özetle, cari açığın yol açtığı döviz talebinin yaklaşık iki katı sermaye girişi gerçekleşmiş ve dövizdeki bu arz fazlası doğal olarak Türk lirasının değerlenmesine yol açmıştır. Ayrıca, net hata ve noksan kalemindeki 2 milyar dolarlık giriş de bu eğilimi desteklemiştir. Cari işlemler açığındaki hızlı büyüme hangi kalemden kaynaklanıyor? Cari işlemler dengesini oluşturan dört ana kalemin son yıllardaki eğilimlerine bakıldığında, temel sorunun dış ticaret dengesindeki bozulma olduğu göze çarpmaktadır. Turizm gelirlerinin artmasına paralel olarak hizmetler dengesi giderek artan miktarda fazla vermekle birlikte dış ticaret açığındaki büyüme daha ağır basmıştır. Son üç yılda yatırım geliri dengesindeki açık önceki üç yıla göre artarak 5 milyar doların üzerine çıkmıştır. Ancak, yatırım geliri dengesindeki açığın son üç yılda milyar dolar düzeyinde istikrar kazanmış olması cari açıkta 2004 ve 2005 yıllarında görülen hızlı büyümenin buradan kaynaklanmadığını göstermektedir. Son olarak, cari transferlerin son üç yılda önceki üç yıla göre belirgin bir düşüş göstererek 1- milyar dolar düzeyine indiği görülmektedir. Ancak, yatırım geliri dengesinde olduğu gibi, bu kalemde son üç yılda görülen bozulma 2004 ve 2005 yıllarında cari işlemler açığının hızla büyümesini açıklamamaktadır. Özetle, cari işlemler dengesindeki hızlı kötüleşme büyük ölçüde dış ticaret açığının büyümesinden kaynaklanmıştır. Cari İşlemler Dengesi Ana Kalemleri Milyar USD Cari işlemler dengesi Dış ticaret dengesi Hizmetler dengesi Yatırım geliri dengesi Cari transferler Dış ticaret açığının hızla büyümesinin nedenleri nelerdir? Son yıllarda dış ticaret dengesinde (dolayısıyla cari işlemler dengesinde) görülen bozulmanın dört temel nedeni olduğunu söylemek mümkündür: Bunlardan birincisi, büyüme hızının yüksek oluşudur. Geleneksel olarak, ekonominin hızlı büyümesi ithalatta daha da hızlı bir büyümeye yol açmaktadır krizi sonrasındaki dört yılda ekonomi ortalama olarak yüzde 7-8 civarında büyürken ithalattaki ortalama artış yüzde 30 a yakındır. Aynı dönemde ortalama ihracat artışı da yüksek olmakla birlikte (yüzde 25 e yakın) ithalatın hızına yetişememiştir. İkinci olarak, Türk lirasının değer kazanmasına paralel olarak ithal ürünler göreceli olarak ucuzlamış ve giderek artan ölçüde yurt içinde üretilenlerin yerine ikame edilmiştir. Büyüme ve reel kur etkisi aşağıdaki grafikte gösterilmektedir:

3 Cari açık, büyüme ve reel kur Kur Seviyesi % Değişim GSMH Büyümesi [sağ eksen] Cari Açık/GSMH [sağ eksen] Reel Kur [sol eksen] Üçüncü olarak, petrol fiyatlarının 2002 yılından itibaren yükselerek 2005 yılında varil başına 60 doların üzerine çıkması ithalat artışını körüklemiştir. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere, 2005 yılında yakıt ithalatı (ham petrol, işlenmiş petrol ürünleri, doğal gaz, vb.) 2004 e göre 6.8 milyar dolar daha yüksek olmuştur. Bu rakam, toplam ithalattaki 18.5 milyar dolarlık artışın yaklaşık üçte biridir. Bir başka deyişle, petrol fiyatlarındaki artış ithalatın ve cari işlemler açığının hızla büyümesine katkıda bulunmuştur. Yakıt hariç tutulduğunda ithalat artışı yüzde 14.1 e inmektedir. Bu, yüzde olduğu tahmin edilen GSMH artış hızına göre yine de yüksektir. Yakıt İthalatı ve diğer ithalat Aksi belirtilmedikçe milyar USD Fark % değişim Yakıt ithalatı Yakıt hariç ithalat Toplam ithalat Son olarak, Çin ve Hindistan gibi ülkelerin yarattığı rekabet baskısının etkisinden söz edilebilir. Bu etki ile bir taraftan ihracatçılar dış piyasalarda rekabet etmekte zorlanırken yurt içinde de giderek artan ölçüde ithal mallar kullanılmaktadır İmalat sanayiinde yakıt hariç ithal girdi yoğunluğu Yakıt hariç ithal girdi miktar endeksi / İmalat sanayii üretim endeksi (6 aylık ortalamalar) Haz.03 Eki.03 Ara.03 Nis.04 Haz.04 Eki.04 Ara.04 Nis.05 Haz.05 Eki.05 Ara.05

4 Cari açık / GSMH oranında kritik bir düzey var mı? Bu soruya kolaylıkla hayır cevabı verilebilir krizi öncesinde 1993 yılında cari açık / GSMH oranı yüzde 4 ün altındaydı krizi öncesinde ise bu oranın yüzde %5 e ancak ulaştığını görmekteyiz. Bunlara karşılık, 2005 yılında cari işlemler açığının milli gelire oranının yüzde 6.3 e ulaştığı tahmin edilmektedir. Kanımızca, cari açığın kendisi krize yol açmamakta ancak tetikleyici başka etkenler olduğunda kriz çıkması olasılığını arttırmaktadır. Bunun nedeni, büyük bir cari işlemler açığı olması durumunda yatırımcıların gözünde Türkiye ye ilişkin risk algılamasının artmasıdır. Bu konuda geleceğe ilişkin bir değerlendirme yapılırken yalnızca cari işlemler açığının büyüklüğüne ve milli gelire oranına değil diğer faktörlere de bakılmalıdır. Bunlar arasında, global likidite düzeyi ve gelişmekte olan piyasalara yönelik risk alma iştahı başta olmak üzere, ekonominin nasıl yönetildiği, mali disiplinin derecesi, ne tür bir kur rejiminin uygulandığı, döviz rezervlerinin düzeyi, cari işlemler açığının nasıl finanse edildiği, cari açığın yol açtığı dış borç ve döviz açık pozisyonlarının hangi sektörlerde yoğunlaştığı sayılabilir. Ayrıca, daha uzun vadeli bir bakışla, cari açığın ağırlıkla yatırım mallarına yönelik olması ile tüketim ve ara mallarına yönelik olması arasındaki farka dikkat edilmesi gereklidir. İlk durumda, yurt içindeki üretim kapasitesi büyümekte olduğu için risk daha azdır. Buna ek olarak, yapılan yatırımların ihracatçı sektörler ile iç talebe yönelik sektörler arasındaki dağılımı da önemlidir. Cari açığın büyümesi ihracatçı sektörlerin yatırım malları ithalatından kaynaklanıyorsa bu, ülkenin gelecekteki üretim yapma ve borç ödeme kapasitesinde artış olduğu anlamına gelecektir. Cari açığın nasıl finanse edildiği önemli mi? Cari açığın finansmanının kalitesi şüphesiz önemlidir. Burada finansmanın kalitesi ile kastedilen, sermaye girişlerinde doğrudan yabancı yatırımların payının yüksek, sıcak para da denilen kısa vadeli sermayenin payının az olmasıdır. Bu durumda, Türkiye nin cari işlemler açığının sürdürülebilirliği konusunda piyasalarda şüphe doğduğunda derhal yurt dışına çıkacak paranın sınırlı olması beklenecektir. Dolayısıyla, para çıkışının neden olacağı kur ve faiz artışı ile diğer olumsuz etkiler de daha sınırlı olacaktır. Ancak, doğrudan yabancı sermaye girişlerinin yüksek bir paya sahip olması cari açığın var olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Sermaye Hareketleri Dengesi Ana Kalemleri Milyar USD Sermaye hareketleri dengesi Yerleşiklerin yurt dışında doğrudan yatırımları Yabancıların Türkiye'de doğrudan yatırımları Yerleşiklerin yurt dışında portföy yatırımları Yabancıların Türkiye'de portföy yatırımları Hisse senetlerine Borç senetlerine Yurt dışına krediler ve banka muhabir hesapları Yurt dışından alınan krediler ve mevduat Merkez Bankası Genel Hükümet Bankalar Diğer Sektörler Yukarıdaki tabloda 2005 yılında doğrudan yabancı yatırımlarının önceki yıllara göre çok daha fazla olduğu görülmektedir. Ancak, yabancıların hisse senedi ve borç senetlerine yaptığı yatırımlar da son iki yılda büyümüş ve sadece 2005 yılında 14.7 milyar dolar olmuştur.

5 Bunun anlamı, piyasalarda bir panik olması durumunda hemen yurt dışına çıkma potansiyeli olan sermaye girişlerinin hala yüksek miktarda olmasıdır. Diğer taraftan, 2005 yılında Türkiye ye giren doğrudan yabancı sermayenin tamamına yakın bölümünün mevcut kurulu tesisleri ve firmaları satın alması ve bu toplamın önemlice bir bölümünün ise ihracatçı olmayan sektörlere gelmiş olmasıdır. Dolayısıyla, bu sermaye girişleri sonucunda ülkenin üretim, ihracat ve borç ödeme kapasitesinin arttığını söylemek en azından şimdilik doğru değildir. Kısa vadeli riskler nelerdir? Önceki paragraflardan da anlaşılacağı üzere, kısa vadede, cari işlemler açığından ve açığın finansmanında önemli miktarda kısa vadeli sermayenin yer almasından kaynaklanan temel risk, her hangi bir olumsuzluk doğması durumunda ülkeden hızla para çıkışı olması ihtimalidir. Bu çıkışın büyüklüğüne ve süresine bağlı olarak faizler ve kur üzerinde istenmeyen etkiler doğabilir. Ancak, global piyasalardaki yüksek likidite ve gelişen piyasalara yönelik risk alma iştahı devam ettikçe olası para çıkışlarının sınırlı miktarda ve kısa süreli olacağı öngörülebilir. Nitekim, geçtiğimiz iki yılda yurt içinde pek çok siyasi gerilim olmasına, AB den tarih alma ve üyelik görüşmelerinin başlaması öncesinde çok kritik günler yaşanmasına ve IMF gözden geçirmelerinin aylarca aksamasına rağmen ne kurlarda ne de faizlerde büyük boyutlu artışlar olmamıştır. Yurt içindeki ya da yurt dışındaki olumsuz gelişmelere bağlı olarak kimi zaman para çıkışları olmuşsa da bunların kısa sürede tersine döndüğü ve bir bölüm yatırımcının yaptığı satışların başka yatırımcılar tarafından alım fırsatı olarak görüldüğü gözlenmiştir. Dolayısıyla, kısa vadeli piyasa riskinin izlenmesi büyük ölçüde global piyasaların nabzının çok yakından tutulmasını gerektirmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta, Türk lirasının önemli ölçüde değer kaybetmesi ve faizlerin artması durumunda bunun ciddi reel etkilerinin olacağıdır. Türk lirasının belirgin biçimde ve uzun süreyle değer kaybetmesi halinde enflasyon olumsuz etkilenecektir. Ayrıca, kurların artması döviz cinsinden açık pozisyonu olan firmaları ve sektörleri de olumsuz etkileyecektir. Faizleri artması ise bir yandan Hazine nin borç dinamiğinde son dört yılda gerçekleşen iyileşmeyi tehlikeye atacak diğer yandan da ekonomik büyümeyi duraklatabilecektir. Dolayısıyla, mali piyasalardaki yaygın söylem ( dalgalı kur rejimi var, sermaye çıkışı olursa faizler ve kurlar biraz artar, hepsi bu kadar ) çok doğru değildir. Kurlarda ve faizlerde olabilecek ani ve yüksek oranlı artışlar istenmeyen reel etkiler yaratabilir. Tanımı gereği, her cari açık oluştuğu anda finanse edilmiş demektir. İç veya dış gelişmelere bağlı olarak Türkiye nin cari açığını finanse edemeyeceği bir ortam doğması durumunda en önemli etki büyüme üzerinde olacaktır. Türkiye nin büyüme hızı ile cari işlemler açığının düzeyi arasında yakın bir ilişki olduğu dikkate alınacak olursa, finanse edilemediği için mecburi olarak küçülecek olan cari açık büyümenin de zaruri olarak düşmesi anlamına gelecektir. Çözüm? İthalatın hızla genişlemesine ve cari işlemler açığının büyümesine neden olan etkenler arasında hızlı büyüme ve değer kazanan Türk lirasını saymıştık. Cari işlemler açığına rağmen yerli paranın güçlenmesi ise sermaye girişleri ile mümkün olmaktadır. Dış koşullar ( Çin etkisi, petrol fiyatları, global likidite bolluğu ve risk alma iştahı) değiştirilemeyeceğine göre çözümün önceki iki cümlede bahsi geçen değişkenlerde aranması gerektiği açıktır. Her hakkı saklıdır. İzinsiz çoğaltılamaz. Bu raporda yer alan bilgi ve veriler güvenilir olduğu düşünülen kamuya açık kaynaklara dayanmaktadır. İfade edilen görüşler, tahminler ve beklentiler bu raporun yazıldığı tarih itibariyle yazarın vardığı sonuçları yansıtmaktadır. Türk Ekonomi Bankası nı bağlamaz. Ticari amaçlı kullanılması durumunda Türk Ekonomi Bankası hiç bir sorumluluk üstlenmez.