Kamu Ekonomisi Dr. Yasin Acar

Transkript

1 Kamu Ekonomisi Dr. Yasin Acar Yararlanılan Kaynaklar: 1-Kamu Ekonomisi Analizi, Prof.Dr. Hülya Kirmanoğlu Economics of the Public Sector, J. Stiglitz

2 1. Bölüm Kamu Kesimi Disiplinine Tarihsel Bakış

3 1.1 Kamu Ekonomisi Analizinin Ardında Yatan Doktriner Görüşler Devlet,ekonomide belirli işlevleri olan bir üretim ve finansman birimidir ve kamu ekonomicisinin sahip olduğu doktriner bakışa göre değişebilir.(minimal devlet anlayışı:ekonomik rol küçük. Kollektivist devlet anlayışı:devlet bütün ekonomiye hakim.)

4 1.1.1 Sosyal Sözleşmeci Gelenek Devlet Neden Vardır?? Temsilcileri: Thomas Hobbes:17.YY İngiliz filozof. Eseri Leviathan. Buna göre toplumların doğal durumu anarşidir. Bu durumdan kurtulmak için egemen bir güce ihtiyaç vardır. İnsanlar toplumda güvenliği sağlaması için bütün haklarını Monark a teslim ederler. John Locke: 17.YY İngiliz Filozof. Devletin temeli yine bir tür sözleşmedir. İnsanlar doğuştan özgür,eşittir ve doğal hakları vardır. Monark ın mutlak bir egemenliği yoktur. Hiçbir egemen güç bu hakları ortadan kaldıramaz. En önemli hak mülkiyet hakkıdır. Devlet bu hakları korumak için vardır ve dolayısıyla vergiler ancak bu şekilde meşrudur. Jean-Jacques Rousseau: 18.YY Fransız filozof. Kollektivisttir. Bireysel özgürlükler önemli olmakla birlikte,insanlar genel toplumsal iradeye tabidirler. İnsan bu şekilde özgürdür. Egemen güç toplumun iyiliği için çalışır ve hiçbir zaman hata yapmaz. Liberal filozof ve iktisatçı Hayek ise kurumların kendiliğinden doğduğunu iddia eder. İnsanlar tarafından bilinçli ve kasıtlı olarak kurulmazlar. Çünkü insanların bilgisi ve rasyonelitesi sınırlıdır. Toplumların evrimi içinde bazı kurumlar hayatta kalır ve güçlenir,bazıları yok olur.

5 1.1.2 Faydacı (Utilatarian) Felsefe Refah iktisadının ve büyük ölçüde normatif kamu ekonomisinin temeli. Kamu politikalarının değerlendirilmesini ahlaki temellerde yapar,ancak hangi ahlaki olan sorusu tartışmaya açıktır. Tanım: Faydacılık; ahlak bakımından doğru eylem ya da politikanın, toplum üyelerine en büyük mutluluğu getiren eylem veya politikadır (Kymlicka,2004). Faydacı felsefenin kurucusu: Jeremy Bentham. Faydacı felsefenin temelinde hazcılık (hedonizm) vardır. Bu görüşe göre insan davranışlarını dürtüleyen iki temel etken vardır: haz ve acı. İnsanın amacı zevki (faydayı) max yapmaktır (acıdan kaçmaktır). Bentham a göre en fazla sayıda kişiye en fazla mutluluk sağlayan bir durum iyidir.

6 1.1.2 Faydacı (Utilatarian) Felsefe Diğer ilkeler sonuçculuk ve toplam faydanın ençoklaştırılmasıdır(max). Sonuçculuk ilkesine göre, bir durumun sonuçları iyi ise bu durum iyidir. Yani sürecin işleyişine değil,sonucuna bakarak değerlendirme yapılır. Toplam faydanın ençoklaştırılması ilkesine göre bir toplumun refahı, bu toplumu oluşturan bireylerin tek tek faydalarının toplamına eşittir. Bir durumdan bazı bireyler zarar görse de faydalananların yararı daha yüksekse, bu durum tüm toplum için iyi kabul edilir. Eleştirisi???

7 1.1.2 Faydacı (Utilatarian) Felsefe Faydayı nicel olarak ölçmek mümkün değildir (teknik eleştiri). Çoğunluğun haz duyguları,azınlığın acıları pahasına meşrulaştırılmaktadır (ahlaki eleştiri). John Stuart Mill bu felsefeyi geliştirmiştir. Biraz daha ahlaki içerik yüklemiş, faydacı felsefeyi sadece fiziki haz yerine kültürel ve entelektüel hazı da eklemiştir. insanlara sempati duyma, onların duygularına karşı duyarlılık geliştirilebilirse, faydacılık toplumsan refahı değerlendirmek için bir kriter olabilir. Nasıl?? Mill e göre, bu eğitim ile mümkündür. Özgürlükler çok önemlidir. İnsanlar kendi özgür iradelerini geliştirebilirse, baskı altında olmadan toplumsal kuralları oluşturabilirler. Mill faydayı nitel değil nicel bir kavram olarak ele almıştır.

8 Marjinalist Temeller Malların değerini açıklamak için Fayda kavramı kullanılmıştır (Jevons, Menger, Walras).Matematiksel temelde fayda incelenebilir. Ana görüşleri şunlardır: 1. Metodolojik bireycilik: iktisadi kararları bireyler alır. 2. Subjektivizm: Fayda tüketicinin subjektif değerlendirmesine dayanır. 3. Tümdengelimcilik: Evrensel düzeyde açıklayıcı olan hipotezler test edilebilir. 4.Bireylerin rasyonel ve özçıkarcı davranışları

9 Marjinalist Temeller Marjinalist teori kamu maliyesi analizi üzerinde şu sorulara cevap aramaktadır: 1. Kamu kesiminin büyüklüğü ne kadar olmalıdır? 2. Vergilerin optimal kaynak dağılımını bozmaması için ne yapılmalıdır?

10 Marjinalist Temeller Marjinalizm e göre, bireylerin herhangi bir maldan elde ettikleri marjinal faydaların, bu malın üretiminin marjinal maliyetine eşit olduğu noktada kaynak dağılımı optimaldir. Buradan Marshall kısmı denge analizini geliştirmiştir. İtalyan iktisatçılar Viti de Marco ve Pantaleoni kamu ekonomisine uygulanabileceğini düşünmüşlerdir. Samuelson ve Lindahl özel ekonomideki arz talep modelinden yararlanarak kamu mallarının optimal üretim düzeyi üzerine çalışmışlardır. (İleriki haftalarda göreceğiz) Pigou, marjinalist iktisadı faydacı felsefe ile birleştirmiş, toplum faydasını max yapacak kamu politikası araçlarını incelemiştir. Mesela negatif dışsallıkların çözümü için Pigou vergisini ve artan oranlı vergilemeyi önermiştir. Mantık yine aynıydı: Marjinal fayda=marjinal maliyet Max refah Dolayısıyla neoklasik devlet modellerinde devlet, toplum refahını max kılmaya çalışır, iyiliksever (benevolent) bir devlettir. Devlet, piyasanın aksadığı alanlarda bu aksaklıkları gidermek ve kaynak dağılımını düzeltmek ile yükümlüdür. Dolayısıyla devletin temel işlevleri Kaynak dağılımı Gelir dağılımı Makro ekonomik istikrarı

11 Kamusal Seçiş Paradigması (Public Choice) Neoklasik iktisat ve refah iktisadının kabul ettiği iyi devlet anlayışını reddeder. Devlet aksamaktadır (Government failure) Neoklasik iktisattaki homoeconomicus (iktisadi adam) varsayımının kamu ekonomisi alanında geçerli olmamasını tutarsızlık olarak görürler. Bu nedenle neoklasik iktisadın araçlarını kullanarak kendi teorilerini geliştirmişlerdir. Kamu ekonomisini siyasi değiş-tokuş olarak görürler. Devlet toplum refahı için çalışmaz, kendi hedef ve fonksiyonları vardır. Kimdir bunlar? Oy maximizasyonu için çalışan politikacılar ve etki alanını genişletmek isteyen bürokratlardır. Bunlar kamu ekonomisinin arz yönünü oluşturur. Talep yanında ise seçmenler ve çıkar grupları vardır. Siyasi piyasada karşı karşıya gelerek çoğu zaman aldıkları kararlar ile yanlış kaynak tahsisine yol açarlar. Bunun sonucu da kamu kesiminin ekonomideki payının artmasıdır. Bu durum da kaynakların etkin kullanılmamasına ve gelecek nesillerin kaynaklarının azalmasına yol açar. Normatif alan: bu durumun ortadan kaldırılması için ne yapılmalıdır? Piyasaların aksaklıkları kendi başına giderebilmesi için düzenleme yapılmalıdır. Bu da devletin alanının küçültülmesi ve politikacı ve bürokratların toplumun kaynaklarından elinin çektirilmesi ile mümkündür. Böylece, özel çıkar gruplarının rant kollama faaliyetleri engellenmiş olacaktır.

12 Kamusal Seçiş Paradigması (Public Choice) Devletin aksamasına yol açan en önemli uygulamalardan biri, oy çoğunluğu kuralıdır. Buna göre, çoğunluk faydası kendilerine yönelik hizmetleri,maliyetleri azınlıklara yükleyerek kamu kesiminin büyümesine neden olurlar. Anayasal İktisat tartışması.. Anayasal iktisat, çoğunluğun kararları karşısında, azınlıkların ve gelecek nesillerin korunması için, hangi kararların anayasal (oy birliği ile) düzeyde alınması gerektiğini araştıran disiplindir. (Buchanan ve Tullock). Kamusal seçiş teorisi neoklasik varsayımları ve araçları kullanırken kurumları da göz önünde bulundurur.

13 Kurumsal İktisat Gelenekler, adetler, din, yasalar, bilim, üniversiteler vs piyasalar (ekonomi) üzerinde etkileri vardır. (Kalkınma ekonomisi) Yine Özçıkarcı ve rasyonel bireyler vardır + kurumlar modele dahil edilmiştir. Schumpeter; teknolojik ilerlemenin ekonominin itici gücü olduğunu ve kurumsal yapı bu ilerlemeleri sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Schumpeter e göre tam rekabetçi piyasalar bunu sağlayamaz. Rekabet aşırı karları azaltacağı için teknolojik yatırımlara zarar verir. Devlet, patent haklarının korunması ve Araştırma-Geliştirme hizmetlerinin finansmanında devreye girmelidir. Ayrıca devlet, piyasa aksaklıkları olarak ortay çıkan asimetrik bilgi (asimetric information) ve ahlaki tehlike (moral hazard) durumlarının nasıl çözülmesi konusunda araştırmalar yapmalıdır.

14 Marxist Kamu Ekonomisi Yaklaşımı Karl Marx, Klasik politik iktisada (kapitalist sistem) eleştiri getirmiştir: 1. Kapitalizm, özel mülkiyet altında meta üretim ve ticaretini kısıtsız piyasalarda gerçekleştirir. 2. Her metanın değeri içerdiği emek miktarı ile belirlenir. 3. Kapitalist sınıfın kar için rekabet etmesi sonucu uzun dönemde kar oranları düşme eğilimindedir. Marxsist açıdan kapitalist sistemin temel özelliği, emekçi sınıfın sömürülmesine ve ücretlerin düşmesine yol açar. Devlet de kapitalist sınıfın çıkarlarını koruyan ve çalışan sınıfın sömürülmesine yol açan yapıyı koruyan bir niteliğe sahiptir. Kamu ekonomisi alanında devletin iktisadi rolünü marxist açıdan ele alan maliyeci James O Connor olmuştur. O Connor a göre, 20. Yyda devletin artan harcamaları, tekelci sermayenin büyümesinin bir sonucudur. Tekelci sermaye, sermaye maliyetlerini yani üretim ve yatırım harcamalarını uzun dönemde toplumsallaştırır. Ne demek toplumsallaştırmak? Bu harcamaların devlet harcaması olarak devlet bütçesinden karşılanması ve maliyetlerin tüm topluma yayılmasıdır.

15 1.2. Kamu Ekonomisi ve Devlet Göçebe kabile yaşamı Yerleşik toplum Devlet ortaya çıkmıştır. Platon siyaset felsefesi üzerine ilk yazılı eser olan Cumhuriyet de ideal devleti betimlemiştir. Platon a göre toplum 3 sınıfa bölünmüştür ve eğitim düzeyi yükseldikçe sınıfların statüsü de yükselir. Filozof Kral Asker, polis, kamu hizmetlileri İdeal Devlet de filozof kral, toplumun nasıl yönetilmesi gerektiğini ve halk için neyin iyi olduğunu bilmektedir. İşçi ve zanaatkarlar sınıfı

16 1.2. Kamu Ekonomisi ve Devlet Aristo ise devleti en iyi yönetme biçiminin iyi yapılmış yasalar aracılığı ile iyi politikacılar ile gerçekleşen bir anayasa olduğunu savunmuştur. Şehir devletleri, vatandaşların (yabancılar, köleler ve kadınlar hariç herkes) mutlu bir yaşam sürmelerinin en doğal yolu idi. Politik insan adil olanla olmayan, erdemli olanla olmayan arasındaki farkı biliyordu. Aristo ya göre toplum ile devlet arasında bir fark yoktu.

17 1.3. Adam Smith den Günümüze Devletin Ekonomideki Rolü 19. yy sonlarına kadar Kıta Avrupasında devlet ormancılık, madencilik gibi birçok faaliyet alanına sahipti. Devlet bu faaliyet alanlarından elde edilen gelirler ile kamu hizmetlerini görüyordu. Bu dönem sona ermiş ve vergi devleti haline gelmiştir. Adam Smith; piyasaların serbest işleyişinin ulusları nasıl zenginleştireceğini üzerine yazmıştır. Eseri?? Milletlerin Zenginliği (1776), (The Wealth of Nations). İktisadi liberalizmin öncüsüdür. Piyasalara devlet müdahalesinin en az olması gerektiğini belirtir. Devletin yapması gereken hizmetleri 3 e ayırır. Savunma, eğitim ve adalet. Ayrıca büyük ölçekli altyapı hizmetleri de devlet tarafından yapılmalıdır, çünkü bunların karlılığı hiçbir zaman yatırım maliyetlerini karşılamayacaktır. «Eğitimli ve akıllı bir halk, cahil bir halka göre, daha düzgün ve düzenli bir yönetimi mümkün kılar» (Smith, 1776) (The Wealth of Nations).

18 1.3. Adam Smith den Günümüze Devletin Ekonomideki Rolü Adam Smith in karşı olduğu husus, devletin transfer harcamaları yoluyla gelirin yeniden dağılımını sağlamasıdır. Liberal iktisatçılara göre piyasanın işleyişi (invisible hand) kaynakları etkin dağıtır. Devletin müdahalesi nispi fiyatları bozacağı dolayısıyla etkin kaynak dağılımını bozar. John Locke;insanın her türlü mülkiyet haklarına sahip olduğunu ve devletin bunlara dokunamayacağını ileri sürer. Locke a göre bireylerin ödemesi gereken vergi, sadece devletin onları koruması durumunda meşrudur. Gelir transferleri (Tr) ve diğer kamu harcamaları (G) liberter düşünceye göre devletin alanının dışında kalmalıdır.

19 1.4. Devlet Türleri Üniter Devlet: Yerel yönetimlere yasa ile bırakılmış bazı hizmetler?? mevcuttur ancak kamusal hizmet kararları merkezi hükümet tarafından alınmaktadır. Federal Devlet: Yetkilerin bir kısmı eyaletlere bırakılmış,savunma, dış politika, temel ekonomik alanlar federal yönetimde kaldığı devlet biçimi.örnek?? Devlet türü ne olursa olsun ekonomi ile ilişkisi bakımından farklı devlet türleri ortaya çıkmıştır.

20 Minimal Devlet Liberal devlet anlayışı-ekonomiye en az müdahale-sadece saf kamu malları sunan devlet (John Locke,Adam Smith 18.,19.yy) Bireysel özgürlükler temeldir. Birey devlet tarafından herhangi bir zorunluluk altına sokulmaması gerekir (faydalanmadığı kamu hizmeti için zorunlu vergi olmaması).

21 Kamu Hizmetleri Devleti Minimal devletin daha gerçekçi şeklidir. Piyasanın işleyişi esastır, kaynak dağıtımı piyasaya bırakılmalıdır. Ancak piyasa çeşitli nedenlerle aksadığı durumlarda devlete rol düşer. Örneğin, dışsallıklar, doğal tekeller, piyasaların düzenlenmesi, makroekonomik istikrar, gelir dağılımındaki bozukluklar, yoksulluk gibi. R.Musgrave ve J.Stiglitz en önemli savunucularıdır.

22 Kalkınmacı Devlet 1950 ve 1960lı yıllar kalkınma ekonomisinin yükseliş yılları olmuştur. Az gelişmiş ülkeler nasıl gelişmiş ülkelerin seviyesine çıkabilir sorusuna cevap arayan teoriler geliştirilmeye çalışılmştır. Az gelişmiş ülkelerin temel sorunları;sermaye yetersizliğidir,dolayısıyla devlet müdahalesi gerekli hale gelmiştir. İthal ikameci iktisat politikaları ve geniş bir kamu işletmeciliği sistemi uygulanmıştır. Başarılı olduğu ülkeler; Güney Kore, Tayvan, Hong Kong gibi Güney Doğu Asya ülkeleridir. Genel olarak hemen hemen tüm gelişmiş ülkelerin bir döneminde devlet kalkınmacı devlet rolünü üstlenmiştir. Günümüzde birçok ülke küresel ekonomiye entegre olmayı hedefleyen liberal politikalar uygulamasıyla kalkınmacı devlet ortadan kalkmaya başlamıştır.

23 Refah Devleti Tanım: Kamu kaynaklarından finanse edilen çeşitli sosyal harcamalarla halkın refah düzeyini yükseltmeye çalışan devlet tipidir (İngiltere iyi bir örnektir, 1844 Yoksulluk yasası).

24 2.Bölüm Kamu Kesiminin Yapısı,Bileşimi ve Büyüklüğü 2.1. Kamu Kesimi ve Özel Kesim Birçok ülkede ekonomik işleyişin büyük kısmı özel kesim tarafından yapılmaktadır(daha kapitalist veya daha sosyal ülkeler) Kamu kesimi,kamu mülkiyeti altında bulunan kurum ve kuruluşlardan oluşan kesimdir(mülkiyet ilişkisi kamu kesimi ile özel kesimi ayıran ana özellik).bunu dışında örgütlenme biçimi,yönetim,personel istihdam etme,sermaye kullanma biçimleri de farklıdır. Üretim yapan kamu kuruluşları (savunma,adalet ve KİTler örn.) ve düzenleyici ve denetleyici kurumlar (BDDK,EPDK gibi). Öyleyse Kamu faaliyet alanı nerede başlamalıdır, ne kadar büyük olmalıdır? Neoklasik iktisatçılara göre piyasa mekanizması eksik çalışıyorsa (piyasa aksaklıkları),kamuya iş düşmektedir.

25 2.Bölüm Kamu Kesiminin Yapısı,Bileşimi ve Büyüklüğü Kamu Kesiminin Yapısı ve Bileşimi Ülkeden ülkeye farklılık gösterebilir (Üniter devlet,federal devlet vs) Kamu kesimi idari yönden üçe ayrılabilir 1.Merkezi Yönetim 2.Yerel Yönetimler 3.Kamu işletmeleri (Doğal tekel ve KİT)

26 2.1.2 Kamu Kesiminin Sınırlarının çizilmesi Devlet ekonomik kaynakları kullanarak kamu kesiminin büyüklüğünü etkileyebilir. Bunlar 5 grupta incelenebilir: 1. Kaynak kullanımı 2. Harcama yapma 3. Üretim yapma 4. Mülkiyet 5. Özel kesim üzerinde kontrol

27 2.1.2 Kamu Kesiminin Sınırlarının çizilmesi 1. Hangi kaynaklar, ne kadar kullanır? Ekonomik faaliyetlerde kullanılan üretim faktörleri (sermaye, emek, toprak) devlet tarafından da kullanılır. Alternatif (fırsat) maliyeti>getiri ise bu sektör etkin değildir. Ancak kamu sektöründe getiriyi ölçmek çok kolay olmayabilir.

28 2. Kamu kesimi ne kadar harcama yapar? Kamu kesiminin büyüklüğünü en temel kamu harcamaları (merkezi+yerel yönetim bütçeleri) gösterir. 3. Kamu kesimi nelerin mülkiyetine sahiptir? Devletin ekonomideki kaynakların ne kadarına sahip olduğu da kamu kesiminin büyüklüğünü gösterir. (Arazi, orman gibi doğal kaynaklar dahil). Ancak tabi ki bu kaynaklar henüz kullanılmıyor da olabilir. 4. Devlet neyi kontrol eder? Özel kesim faaliyetleri üzerinde etkilidir. (tüketici hakları, çalışma saatleri düzenlenmesi, asgari ücret gibi) Dolayısıyla kamu kesiminin çok büyük olmadığı ülkelerde düzenleyici/denetleyici devlet rolü vardır. 5. Devlet ne üretir? Devlet sadece üretmez bazen özel sektörün ürettiği hizmetleri finanse eder (özel okullarda okuyanlara burs teşvik vermesi, kamu kuruluşlarındaki hizmetleri özel kesime ihale etmesi gibi).

29 Kamu harcamalarının bileşimi 1. Reel harcamalar 2. Transfer harcamaları Reel harcamalar ekonomide reel olarak kaynak kullanılarak yapılan harcamalardır (Kamu tüketimi veya kamu yatırımı gibi). Y=C+I+G deki C (özel tüketim+kamu tüketim harc) Cari (tüketim) harcamalar aynı yıl içinde tüketilen harcamaladır. Yatırım harcamaları ise, hizmetin faydasının yıllara yayıldığı harcamalardır. Personel harcamaları cari harcaların büyük bir kısmını oluşturur. Transfer Harcamaları ise ekonomide kaynak yaratmaz, mevcut kaynakları bir kesimden diğerine aktarır. İktisadi, mali, ve sosyal TR harcamaları olabilir. İktisadi Tr harcamaları: bazı sektörlere (tarım gibi) üretime devam etmeleri için verilir. KİT lere verilen destekler de bu kısımdadır. Mali Transferler: Büyük oranda faiz ödemelerinden oluşur. Vergi harcamaları da vardır ki belirli sektörleri, faaliyetleri teşvik etmek için mükelleflerin bazı giderleri vergi matrahından düşmeleri sonucu vergi gelirlerinde ortaya çıkan azalmadır. (indirim,muafiyet ve istisnalar)

30 2.2. Kamu Kesiminin Büyüklüğünün ölçülmesi Kamu Harcamaları ve Vergiler Kamu harcamaları(reel+tr Harc)/GSYİH (En önemlisi) Reel Kamu Harc/GSYİH: Kaynak kullanımını daha iyi yansıtır. Kamu nihai tüketiminin ve kamu sermaye oluşum harcamaları/gsyih: Tüketim ve yatırım bileşimi kamu ve özel kesim için ayrı hesaplandığı durumda önem kazanır. Toplam Vergiler/GSYİH: Vergi yükü de denir. Devletin özel ekonomiden ne kadar kaynak aldığını gösterir. Bunlardan başka kamu istihdamının toplam istihdam içindeki payı da kamu kesimi büyüklüğü hakkında bilgi verebilir.

31 Kamu Harcamaları/GSYİH ölçerken dikkat edilmesi gereken hususlar: Enflasyondan arındırılmalı. (İndeks veya deflatör) GSMH Deflatörü=Nominal GSMH/Reel GSMH Kamu kesiminde üretilen tüm hizmetlerin piyasa fiyatları oluşmadığı için çoğu zaman hesaplamak zor olabilir. (eğitim, sağlık vs).

32 Kamu Açıkları ve Borçları Kamu kesimi ne kadar sağlıklı?? Görmek için göstergeler: 1. Kamu Kesimi Açıkları: Merkezi hükümetin bütçe açıkları Konsolide kamu kesimi açıkları (merkezi yönetim + yerel yönetimler + KİT ler + SGK + fonlar) Kamu Kesimi borçlanma gereği= Kamu Harc Kamu Gelirleri Açıkların sürdürülebilirliği Birincil Denge?? Bütçe Harc.-Faiz ödemeleri>bütçe Gelirleri ise Birincil Açık Bütçe Harc.-Faiz ödemeleri<bütçe Gelirleri ise Birincil Fazla

33 Kamu Açıkları ve Borçları 2. Kamu borçlanmasının yapısı İki şekilde olur. 1: Resmi ya da özel kuruluşlardan kredi almak yoluyla (Genelde dış borçlanma) 2. Devlet borç kağıtları ihracı yoluyla (Genelde iç borçlanma)

34 2.3. Dünyada Kamu Kesimi Büyüklüğü

35 Toplam Vergi Gelirleri/GSYİH

36

37 Türkiye deki kamu kesimi

38 Kamu Açıkları ve Kamu Borçlanmasının İktisadi Etkilerini İnceleyen Teoriler 1. Klasik Teori Keynes ten önceki dönem. Devletin gelir ve giderlerinin denk olması esastır. Kamu açıklarının olabilmesinin yani borçlanmaya başvurmanın tek istisnası (altın kural) yatırım harcaması yapılmasıdır. Bu şekilde borçların faiz ödemesi bu yatırımların gelecekteki getirileri ile karşılanacaktır. Ayrıca kamu borçları enflasyona ve yüksek faiz oranlarına neden olur ve özel yatırımları azaltır. (dışlama veya kovma etkisi (crowding out))

39 Kamu Açıkları ve Kamu Borçlanmasının İktisadi Etkilerini İnceleyen Teoriler 2. Keynesyen Teori Kamu açıkları konjonktürel dalgalanmalara karşı kullanılabilir (Büyük buhran)-1973(1.petrol krizi) başarılı dönem(istikrar sağlama işlevi). Keynesyen görüşe göre G çarpan etkisi ile geliri artırır, konjonktürel büyüme dönemlerinde, artan oranlı tarife otomatik istikrar sağlayıcı olacak ve vergi gelirleri otomatik olarak artarak kamu açıklarını daraltacaktır. Keynesyen teori, kamu açıklarının uzun dönemli etkisi ile ilgilenmez, dolayısı ile kamu açıkları ve borçları sorun olarak görülmemiştir.

40 Kamu Açıkları ve Kamu Borçlanmasının İktisadi Etkilerini İnceleyen Teoriler 3. Kamusal Seçiş Teorisi Keynesyen görüşe tepki olarak doğmuştur. Kamu borçlanması gelecek nesillere yük yaratır. Politikacılar, sadece kendi çıkarlarını düşünen bugünkü seçmenlerin oyunu kazanmak için vergilemeyi değil borçlanmayı tercih ederler. Böylece oy max için çalışan politikacılar açık bütçe ve borçlanmayı gelecek nesiller aleyhine sürdüreceklerdir.

41 Kamu Açıkları ve Kamu Borçlanmasının İktisadi Etkilerini İnceleyen Teoriler 4. Ricardo cu Denklik Teoremi Rasyonel beklentiler ekolüne bağlı R.Barro tarafından Ricardo ya atfen geliştirilmiştir. Varsayımlar: Bireyler gelecek nesilleri kendi hayatlarının devamı olarak görürler ve sermaye piyasaları tam rekabet koşullarında çalışır. Modele göre, bireyler bugün ödemekten vazgeçtikleri verginin gelecek nesiller tarafından ne kadar ödeneceğini tam olarak bilirler. Dolayısıyla bugünkü tasarruflarını gelecekte ödenecek verginin bugünkü iskonto edilmiş değeri kadar artırırlar. Birey açısından vergi verme ve borç verme aynıdır. Ne keynesyenler gibi devlet borçları genişletici etkiye sahiptir ne de kamusal seçiş teorisinde olduğu gibi yatırımları dışlayıcı ve gelecek nesillere etkilere sahiptir.

42 Kamu Kesiminin Büyümesini Açıklayan 1. Wagner Yasası: Teoriler Kamu harcamaları ülkelerin geliri arttıkça artar. Gelir arttıkça kamu harcamalarının gelir içindeki payı da artacağını iddia eder. Yani kamu harcamalarının gelir esnekliği 1 den büyüktür. Bir ülkede kamu harc. Artmasının 3 nedeni vardır 1. Eğitim ve sağlık gibi harcamaların artışı gelir artışından fazladır. (Lüks mal özelliği) 2. Uygun bir ortamın yaratılması için kalkınmada devlet adalet ve genel idare harcamalarını artırır. 3. Büyüme ve kalkınma ile birlikte, altyapı hizmetleri gibi büyük ölçekli ve tekel niteliğinde olan hizmetlere ihtiyaç artar. Ampirik araştırmalar Wagner hipotezini her zaman desteklememektedir. İki değişken arasında ilişki bulunsa da gelirden kamu harcamalarına doğru bir nedensellik bulunamamıştır. Musgrave kamu harc artışınının demografik faktörler, kentleşme ve sanayileşme gibi faktörlere bağlı olduğunu ifade etmiştir. Mesela kalkınmanın ilk aşamalarında altyapı harcamaları; Demografik yapıda genç nüfus çok ise eğitim harcamaları; Nüfus yaşlandıkça sağlık,emeklilik ve diğer sosyal hizmet harcamaları artacaktır. Ayrıca sosyolojik yapı da kamu harcamalarını talebini etkileyen önemli bir faktördür. Geleneksel aile ilişkilerinin güçlü olduğu toplumlarda devletten sosyal hizmet talebi az iken, sanayileşen ve geleneksel ailelerin çözüldüğü toplumlarda sosyal harcamalar yüksektir.

43 Kamu Kesiminin Büyümesini Açıklayan Teoriler 2. Peacock-Wiseman Sıçramalı Artış Hipotezi Buna göre kamu harcamaları sürekli artış seyrinde değil, sıçramalarla artar. Savaş gibi olağanüstü durumlarda devlet harcamaları artar ve vergiler de zorunlu olarak artar. Bu durum ortadan kalktıktan sonra (savaş sona erdikten sonra) artmış olan kamu harcama ve vergi düzeyi eski düzeyine geri dönmez. İnsan bu durumu kabullenmişlerdir. (Trden örnek 1999 depremi ÖTV)

44 Kamu Kesiminin Büyümesini Açıklayan Teoriler 3. Baumol Hipotezi Kamu kesiminin ekonomideki payının artmasının nedeni nisbi fiyatlarıdır ( P k Pö ) Verimli ve verimsiz sektörler vardır. Verimli sektör (ör:imalat sanayi) sermaye yoğundur ve ücret artışları verimlilik artışına dayanır ve fiyatları artırıcı etkisi yoktur. Verimsiz sektör (hizmet sektörü) emek yoğundur ve yıllar içinde verimlilik artışı yoktur. Kamu kesimi de genellikle hizmet yoğun sektörden oluşur (eğitim, sağlık hizmt gibi) ve önemli bir verimlilik artışı görülmez. Ancak kamu sektöründeki ücret artışları özel sektörü takip ettiği için verimlilik artışına dayanmayan bu fiyat artışı bütçeyi şişirecektir.

45 3. Bölüm Piyasa Ekonomisinin İşleyişi, Ekonomide Etkinlik ve Adalet İktisadın iki ayağı; Etkinlik ve adalet (Amartya Sen) Tanım: Kaynakların etkin dağılması, daha fazla refah sağlayacak başka hiçbir dağılımın olmaması demektir. Adalet kavramı, devletin gelirin yeniden dağılımı konusundaki rolü hakkındadır.

46 Etkinlik (Efficiency): Neoklasik iktisat teorisi, piyasa mekanizması, tam rekabet altında ve homoeconomicus varsayımı ile kaynaklar etkin dağıtılır. Çok sayıda firma vardır, hiç biri tek başına piyasaya hakim değildir (fiyatlara etkisi yoktur), aksi halde tekelci piyasa oluşur ve tüketici refahı yerine tekelci karı max edilir. (Kaynak dağılımı etkin değildir). Kaynakların etkin dağıtımı ne demektir? Her kaynağın en verimli olduğu ve en yüksek faydayı sağlayacağı alanda kullanılması. (Üretim faktörleri sektörler arasında üretimde etkinlik, mallar da tüketiciler arasında tüketimde etkinlik) Buna Pareto etkinlik denir. Gelir dağılımında adalet sorunu ile ilgilenmez.

47 Adalet: kaynakların dağılımında adalet. Adam Smith e göre adalet karşılıklılıktır,(herkesin yaptığı işin karşılığını alması). Temel yaklaşımlar: Sonuçların adil olması ve sürecin adil olması. Sonuçların adil olması konusunda iki görüş hakimdir. 1. Eşitlikçi görüş: kaynakların uçlarda değil ortalama bir dağılım içinde olması gerekir. Örnek: Ekonomide 100 br gelir üretilmişse, bu iki kişi arasında olarak dağıtan bir mekanizma, olarak dağıtıma göre daha adildir. 2. Hakkaniyet görüşü: herkesin hak ettiği geliri elde etmesi daha adildir. Az çalışanın az kazandığı, çok çalışanın çok kazandığı bir gelir dağılımı mekanizması adildir. Sürecin önemli olduğuna ilişkin yaklaşım ise adaleti, ortaya çıkan sonuçlara göre değil, ekonominin işlediği sürece göre değerlendirir. Fırsat eşitliği kavramı önemlidir. Bütün bireylerin geliri elde etmek için eşit fırsatlara sahip olmaları gerekir. Eğer bu sağlanmışsa ortaya çıkan gelir dağılımı (eşitlikçi olmasa bile) adildir.

48 Rekabetçi Dengenin Sağlanması Neoklasik İktisat Teorisi: Tam rekabet koşulları, iktisadi adam (homoeconomicus), birey rasyonel, tüketici fayda max, üretici kar max için çalışır. Tüketici bütçe kısıtı altında kendisine en yüksek faydayı sağlayacak olan mal bileşimini seçer. Max U A (X A, Y A ) s.t. P x X + P y Y = B Lagrange yönetimiyle çözüm şu şekildedir: U/ X U/ Y = P x P y Malların marjinal faydalarının oranı (MİO) malların fiyatları oranına eşit olduğunda tüketicinin faydası maxtır. MİO X,Y = p x py

49 Üretici dengesi ise üreticinin iki üretim faktörü arasında, bu üretim faktörlerinin maliyet kısıtı altında, max üretimi sağlayan faktör bileşimini seçmesi ile gerçekleşir. Faktör piyasasında denge Belirli bir hasıla ( Y ) elde etme kısıtı altında maliyet minimizasyonu: Min wl + rk s.t. Y = Y K, L Lagrange yazalım; L = wl + rk + λ Y Y K, L w = Y L = MP L; r = Y K = MP K w r = MP L = MTİO MP LK K Üretim faktörlerinin getirilerinin oranı (w/r), marjinal verimliliklerinin oranına (MPL/MPK) eşittir.

50 Pareto Optimallik Kriterleri Eğer kaynakları tekrar dağıtarak, hiçkimsenin refahını azaltmadan en az bir kişinin refahını artırmak mümkün değil ise, bu kaynak dağılımı pareto optimaldir. Tersinde ise optimal kaynak dağılımı sağlanmamış demektir. Değişimde etkinlik: Üretim yok, ortada bir mal dağıtımı var. Değiş-tokuş (mal değişimi) yoluyla bireyler faydalarını artırabilir. Bu değiştokuş, refahlarını daha fazla artıramayacakları veya birinin refahının artışı ancak diğerininkinin azalışı pahasına olacağı bir noktaya kadar devam eder. İşte bu nokta pareto optimaldir. Bu noktada MİOx=MİOy.

51 Değişimde Etkinlik (Edgeworth diyagramı)

52 MİO (Marjinal ikame oranı) herbir bireyin, herhangi bir maldan bir birim fazla tüketmek için, ikinci maldan ne kadar fedakarlık etmeye razı olduğunu gösteren orandır. Eğer bu oran her iki tüketici için eşit değilse, tüketiciler değiş tokuş yaparak en az bir tanesinin refahını artırma imkanları vardır.

53 Üretimde etkinlik: Üretim faktörleri (K,L) arasındaki marjinal teknik ikame oranı (MTİO) oranı bütün mallar için aynı olmalıdır. Aksi halde, üretim faktörlerini bir maldan (bir sektörden) diğerine kaydırarak en az bir malın üretimini artırmak mümkündür. MTİO üretim faktörlerinin marjinal verimlilikleri arasındaki orandır. (MPL/MPK) Örneğin bir sektörde, tam rekabet altında, ücret/kar (w/r) oranı bir diğer sektörden büyükse, o sektöre doğru emek akımı olacak ve o sektörde ücretler düşeceği için bu oran eşitlenecektir.

54 Üretimde Etkinlik

55 Etkin Ürün Karması

56 Etkin Ürün Karması Tam rekabet altında firma karını max yapmak için üretimini P=MC noktaya kadar artırır. Bu noktada iki mal arasındaki MİO=MDO (Marjinal dönüşüm oranı). MDO, üretim olanakları eğrisinin herhangi bir noktadaki teğetinin eğimine eşittir ve bir birim X malı üretmek için ne kadar Y malından vazgeçilmesi gerektiğini belirtir. MİO da bireylerin x malına atfettiği değeri y malı cinsinden ifade etmesiydi. O halde bu iki oranın eşitlenmesi,kaynakların etkin dağılımının sağlanmasının nihai koşuludur.

57 Refah İktisadının Temel Teoremleri Refah İktisadının Birinci Temel Teoremi: Tam rekabet koşulları altında varılan her rekabetçi denge aynı zamanda bir Pareto optimallik noktasıdır. Refah İktisadının İkinci Temel Teoremi: Bireylerin başlangıç varlıklarını yeniden dağıtarak (vergi ve transferler ile), bir rekabetçi dengeden başka bir rekabetçi dengeye varılabilir.

58 Fayda İmkanları Eğrisi A nın faydası A B Fayda İmkânları Eğrisi C B nin faydası Fayda İmkanları Eğrisi: Toplumdaki diğer bireylerin faydaları veri iken,bir kişinin ulaşabileceği max faydayı gösterir. A noktasından B noktasına ve B noktasından C noktasına giderken aynı sayıda portakalı Birey A dan alıp Birey B ye transfer ediyoruz. Her transferde birey B nin faydasında daha az bir artış, birey A nın faydasında daha büyük bir azalış meydana geliyor. Nedeni? : Azalan Marjinal Fayda Kanunu

59 Fayda İmkanları Eğrisi B bireyinin faydası (Ub) B F C Fayda imkanları eğrisi A G A dan C ye gerçek Pareto. A dan B ye potansiyel pareto noktalardır. F ile G noktaları arasındaki bütün noktalar gerçek Pareto; bunların dışındaki noktalar potansiyel Pareto optimal noktaları göstermektedir. A bireyinin faydası (Ua)

60 Piyasa Yetersizlikleri Teorik düzeyde tutarlı olan neoklasik rekabetçi piyasa dengesi uygulamada sorunlar içerir. 1. Piyasalar belirli bir anda (statik olarak) etkin olabilirler ancak, herhangi bir dışsal nedenlerle (teknolojik gelişim, girdi(petrol) fiyatlarında artış, vergilemedeki değişiklik,kurumsal yapıdaki değişiklikler) bu denge bozulduğunda yeniden dengeye gelmesini sağlayacak bir mekanizma yoktur. 2. Yaygın görüş, serbest piyasa ekonomilerinin yüksek büyüme ürettiğidir, ancak bazı ülkelerin yoğun devlet müdahalelerine rağmen liberal ekonomilerden daha fazla zenginlik üretmişlerdir (Çin ve 1970lerdeki güney doğu asya ülkeleri). 3. Piyasaların serbest işleyişi teknolojik gelişmeler için bir dürtü ürettiği iddia edilir ancak bunun olabilmesi için devletin eğitim ve AR-Ge hizmetlerine müdahalesi gerekir.

61 Sosyal Refah Fonksiyonları Faydacı (Bentham) Sosyal Refah Fonksiyonu Bir politika sonucunda, bazı bireylerin faydası azalmış olsa da, toplam fayda artıyor ise bu durum toplum tarafından kabul edilebilir bir politika olmalıdır. Dolayısıyla faydalar toplanabilir, ölçülebilir ve karşılaştırılabilir. Yeni refah iktisadında faydalar toplanamaz ancak sıralanabilir ve Sosyal Refah Fonksiyonu ortaya çıkmıştır. Sosyal kayıtsızlık eğrileri vardır. u B Benthamcı faydaya göre, toplum A kişisinin faydasında 1 brlik azalışa karşılık, B bireyinin faydasında en az 1 brlik artış öngörmektedir ki böylece toplam refah artmış olsun. Yani iki bireyin faydaları arasında bir ikame vardır. W 2 W=U 1 +U 2 +.+U n W 0 W 1 u A

62 Rawls cu Sosyal Refah Fonksiyonu Adalet kriteri arayışı devam ediyor. Hakların ve görevlerin adil dağılımı üzerinde durmuştur. Refahı sadece mallara değil aynı zamanda birinci mallar dediği haklar, özgürlükler, güç ve fırsatlar gibi kişilerin toplumda iyi durumda olmalarını sağlayan araçlara da bağlar. Başlangıç durumu, Rawls un temel ilkesidir. Hayata başlarken bütün bireyler eşit konumdadır (eşit donanıma sahiptir, ırk, cinsiyet, gelir düzeyi vs farkı yoktur). Cehalet perdesi koşulu sağlanmalıdır. Toplumdaki kişiler arasında refah aktarımı sağlayan bütün kararlarda, bireyler kendilerinin ileride hangi konumda olacaklarını bilmezler, dolayısıyla en az iyi durumda olana fayda sağlayacak politikaları seçerler. (Maxmin strateji). Yani oyun teorisinde en az kötünün seçildiği durumdur. U B W 2 W 1 W 0 Toplumun refahını artırmanın tek yolu, toplumun en düşük gelirli bireyinin refahını artırmaktır. Aksi halde yüksek gelirli bireyin geliri ne kadar artırılırsa artırılsın toplumun refahı artmayacaktır. Toplumsal refah, toplumda en kötü durumda olan kişinin refahına eşittir. W=min(U 1, U 2, ) U A

63 4. Toplumsal Fayda ve Maliyetlerin Ölçülmesi Tüketici Rantı Kavramı ve Kamu Ekonomisinde kullanımı Devletin herhangi bir müdahalesi (dışsallıkların giderilmesi, vergileme, fiyatlara müdahale) bireyin refahı üzerindeki etkisi piyasa arz ve talep eğrileri yardımıyla analiz edilir. Piyasa talep eğrisi altında kalan alan, yani tüketicilerin herbir maldan ödemeye razı oldukları değerlerin toplamı, tüketicilerin faydasını göstermektedir. Bu toplam ile fiilen ödedikleri değer arasındaki fark ise tüketici rantı olarak adlandırılır.

64 Tüketici rantı ve faydası Fiyat P A B MM Tüketicinin toplam faydası (talep eğrisinin altında kalan alan) = 0ABQ Tüketici rantı: PAB Talep (D) 0 Q Miktar Bir malın piyasa üretiminde marjinal fiyatlama yapıldığı durumda, tüketici rantını hesaplayalım. TM (Toplam Maliyet) fonksiyonu: 3q (Telafi edilmiş ) talep fonksiyonu: q = 20 p P=MC olmalı.

65 Marjinal Maliyet Fiyatlamasından Ayrılmanın Maliyetleri Devletin ekonomiye müdahalesinin bireylerin refahı üzerindeki etkisi tüketici rantındaki değişim ile ölçülür. Eğer politika değişikliğinden sonra maliyetlerdeki artış faydadaki artıştan büyük ise net sosyal kayıp sözkonusudur. Bir malın sunumunun yüksek MM olduğu halde bedelsiz olarak sunulması durumu, kamusal olarak sunulan özel mallar olarak adlandırılır. Aşırı tüketimden kaynaklanan sosyal maliyetler (sosyal kayıp) oluşacaktır. Bu sosyal kayıp talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir. (ɛ düşük ise bu malda net sosyal kayıp düşük, diğer halde büyüktür.)

66 Marjinal Maliyet Fiyatlamasından Ayrılmanın Maliyetleri Her iki malda da MM fiyatlandırması yapılması durumunda tüketim Qe, bedelsiz sunulması durumunda Qm olacaktır. ɛ düşük ɛ yüksek Fiyat Fiyat A Refah Kaybı: BCQm A Refah Kaybı: BCQm P B C Refah Kaybı MM P B C MM Refah Kaybı 0 Qe Q m Miktar 0 Qe Q m Miktar

67 Aşırı Yük (Excess burden) Vergilemede aşırı yük piyasa arz ve talep eğrileri ile analiz edilir. Eğer devletin vergi koyması sonucu; bireylerin piyasadaki tercihlerini değiştirmeleri dolayısıyla ortaya çıkan fayda kaybı>devletin elde ettiği vergi hasılatı ise aşırı yük kavramı ortaya çıkar. Devletin herhangi bir malı vergilendirmesi sonucunda o malın fiyatında meydana gelen artış ve talebindeki azalma, malın talep esnekliğine bağlı olarak, tüketiciler üzerinde bir fayda kaybına neden olur.

68 Vergilemede Aşırı Yük P 0 P t AC= Tüketici rantındaki azalma P 0 P t AB = Devletin vergi hasılatı ΔABC = Aşırı yük (net kayıp) Aşırı yük formülü eğer vergi spesifik vergi ise (br miktar başına sabit tutar vergi): Aşırı yük = (1/2) ɛ t 2 Q 0 /P 0 t: vergi oranı ɛ: talebin fiyat esnekliği

69 Vergilemede Aşırı Yük Aşırı yük vergi oranı, talebin fiyat esnekliğine ve başlangıç denge fiyat ve miktarına bağlıdır. Eğer ɛ=0 ise aşırı yük ortaya çıkmaz. Bu tür mallar kullanımı zorunlu mallar veya ikamesi olmayan mallardır. Etkinlik açısından aşırı yükün min olması yani talep esnekliği düşük olan malların vergilendirilmesi arzu edilir. Devletin, belirli bir miktar vergi hasılatını minimum aşırı yük yaratarak elde etmesi için talep esnekliği düşük olan malları yüksek oranda, talep esnekliği yüksek olan malları ise düşük oranda vergilemesi gerekir. Bu kurala Ramsey Kuralı denir.

70 Aşırı yük örnek Bir mala olan talep fonksiyonu: Q=50-2P Toplam Maliyet Fonk.(TM) = 8Q ise Bu malın satışında, br miktar başına 2 br vergi (spesifik vergi) konulursa aşırı yük ne kadar olur? Çözüm: P=MC Fiyat 10 A MM+Vergi 8 B C MM Miktar (Q)

71 Tekelin neden olduğu sosyal maliyetler Eğer bir piyasada tam rekabet koşulları yerine tekel koşulları mevcut ise, yani piyasada P>MC ise tüketici açısından fayda kaybı mevcuttur. Tüketici rantındaki azalma: P 0 P 1 AC Net sosyal Kayıp: ΔABC

72 Tekelin neden olduğu sosyal maliyetler Örnek: Tekelci piyasada üretilen bir malın talep fonksiyonu: Q=50-5P Maliyet fonksiyonu: TM=8Q TH=PxQ MH=dTH/dQ OG=TH/Q Fiyat 9 A Tekel nedeniyle sosyal kayıp: ΔABC= ½ (5)(1)=2.5 8 B C MM = OM MH Talep (D) = OG 5 10 Miktar (Q)