Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 26, Ağustos 2018, s Doç. Dr. Türkan ACAR Uşak Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, turkan.acar@usak.edu.tr - turkan.acar@gmail.com UŞAK/SİVASLI ÇEŞMELERİ Özet Ege Bölgesi ndeki kentlerden biri olan Uşak ilinin, Banaz, Sivaslı, Eşme, Ulubey ve Karahallı olmak üzere beş ilçesi bulunmaktadır. Çalışmamız, bu ilçelerden Uşak kent merkezinin güneydoğusunda yer alan, Sivaslı ilçesindeki çeşmeleri içermektedir. Sivaslı ilçesine bağlı on sekiz köy taranmış ve on iki köyde on sekiz çeşme tespit edilmiştir. Tek cephe tasarımına sahip çeşmelerde kütle dikey dikdörtgendir. Cephe kompozisyonunu, sivri, yarım daire ve dilimli kemerler, taslık nişleri ve plasterler şekillendirmektedir. Genel olarak değerlendirildiğinde bezemesiz sade bir tasarıma sahip olan çeşmelerin bazılarında bitkisel, figürlü ya da nesneli motiflerin de kullanıldığı görülmektedir. Çeşmeler doğal ya da kullanıcı kaynaklı lokal kayıplara uğramıştır. Sivaslı çeşmelerinden onu bugün işlevsizdir. Yapılar kitabelerine ve mimari özelliklerine göre 18. yüzyılın ilk yarısı ile 19. yüzyılın sonlarına, Osmanlının son dönemine tarihlenmektedir. Çalışmada, Sivaslı çeşmeleri, plan, mimari, süsleme özellikleri ve korunma durumları ile tanıtılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Uşak, Sivaslı, Sivaslı Çeşmeleri, çeşme, kemer. UŞAK/SİVASLI FOUNTAINS Abstract Uşak province, one of the cities in Aegean Region, has five towns, Banaz, Sivaslı, Eşme, Ulubey and Karahallı. Our study includes fountains in the Sivaslı district in the south-east of Uşak city center from these districts. Eighteen villages connected to the Sivaslı district were scanned and eighteen fountains were identified in twelve villages. In fountains with a single facade design, the mass is vertically rectangular. The facade composition forms sharp, semi-circular and sliced

2 arches, bowl niches and plasterers. When evaluated in general, it is seen that some of the fountains which have a simple design without decoration have also used vegetative, figurative or object motifs. The fountains have undergone natural or userinduced local losses. The ten of the Sivaslı fountains are dysfunctional today. It is dated to the end of the 18th century and to the end of the 19th century, to the last period of the Ottoman period, according to the architectural features and architectural inscriptions. In the study, Sivaslı fountains were tried to be introduced with their plan, architecture, decoration features and protection situations. Keywords: Uşak, Sivaslı Fountains, fountain, arch. GİRİŞ: İç Batı Anadolu da, Ege Bölgesi nde yer alan Uşak ili, 1076 yılında Türk hakimiyetine girmiş, birkaç kez Bizanslılar ve Selçuklular arasında el değiştirmiştir. Germiyanoğulları hakimiyetinden sonra 1429 yılında Osmanlı idaresine girmiştir 1. Uşak, Osmanlı idari taksimatında kaza statüsündedir 2. Kent, 1 Eylül 1922 Yunan işgalinden kurtulmuş, 15 Temmuz 1953 yılında il statüsüne kavuşmuştur. Uşak ilinin Ulubey, Karahallı, Eşme, Banaz ve Sivaslı olmak üzere beş ilçesi bulunmaktadır. Çalışmamız, Uşak il merkezinin yaklaşık 36 km güney doğusunda yer alan Sivaslı ilçesinde yer alan çeşmeleri kapsamaktadır yılında Sivaslı ilçesine bağlı on sekiz köy taranmış ve on iki köyde on sekiz çeşme tespit edilmiştir Çalışmamızda amaç, doğal ya da beşeri kaynaklı tahribatlara açık olan yapıların plan ve mimari özellikleri ile tanıtılmasını sağlamaktır. Bu bağlamda çalışma, öncelikle çeşmelerin köy isimlerine göre alfabetik düzende tanıtımı, akabinde tipolojik, mimari, süsleme değerlendirmeleri ve korunma durumları ile devam etmiştir. 1. SİVASLI ÇEŞMELERİNİN PLAN VE MİMARİ ÖZELLİKLERİ 1.1.Akarca Köyü Çeşmesi: Akarca Köyü, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 17 km kuzeybatısındadır 5. Köyün güneyinde Salmanlar, kuzeydoğusunda Karaboyalık, doğusunda Erice köyleri vardır. Çeşme, köy meydanında, Akarca Köyü Camisi nin yaklaşık 50 m kadar güney- 1 (Uzunçarşılı, 1932: 10-69; Varlık, 1974: 69-80; Baykara, 1998: ; Tümer, 1971: 7-23; Gökçe, 2001: 201). 2 (Varlık, 1985: 27-52;,1986: , 1988: ; Gökçe, 2001: 201; Çiftçioğlu, 2001: ). Sivaslı da 2 cami, 1 zaviye ve türbe (Bali Bey Camii ve Abdullah ustanın yaptığı camii, Hacım Zaviyesi ve türbesi) vakıf amacıyla inşa edilmiştir (Alkan, 2001: 403). 3Bu çalışma, 2015 yılında Uşak Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Birimi Koordinatörlüğü tarafından kabul edilen Uşak taki Su Mimarisi adlı proje çalışmasından üretilmiştir (Proje No: 2015/SOSB002). Kitabelerin okunmasında yardımlarını gördüğüm Sayın Prof. Dr. Sedat Bayrakal a, arazi çalışmalarına katılan öğrencilerimiz Tevfik Sunal ve Mervan Yavuz a teşekkür ederim. 4 Uşak envanter kitabında (s. 296) yer alan Hanoğlu Köy Çeşmesi ni arazi çalışmalarımız sırasında tespit edemedik. Köy halkından alınan bilgilere göre çeşme yıkılmıştır. Çeşmede ayna taşı olarak kullanılan devşirme mimari plastiğin (mezar steli), tarihinde köyün camisinin girişi önünde atıl vaziyette olduğu görülmüştür , 1520 ve 1570 tahrir kayıtlarında Uşak kazasına bağlı bir mezra olarak gösterilen köyde; 1676 Avarız Defterlerine göre 5 nefer ile 1 imam bulunmaktadır. Akarca köyünün adı Uşak Temettuat Defterlerinde ve tarihli Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi nde geçmektedir. Köy, Kütahya Mufassal Defteri no.48, 3. Cildine göre, Nisan 1571 yılında akça vergi ödemektedir (Erdoğru, 2001: 197; Doğru, 2001: 228; Özdeğer, 2001: 156; Öztürk, 2001: 183; Çakır, 2010: 43).

3 doğusundadır. Dikdörtgen prizma gövdeli çeşme, tek cephelidir. Cephe kompozisyonunun ana öğesi, tuğlalarla şekillenen yarım daire formundaki kemerdir. Kemer iki yandan, bir başlık gibi dışa taşıntı yapan, kayrak taşları üzerine oturmaktadır. Ayna taşı olarak devşirme mermer bir blok taş kullanılmıştır. Bu taş üzerinde bugün işlevsiz, metal bir lüle yer almaktadır. Taslık nişi kare şekillidir. Taslığın üst kısmına da bezemeli, devşirme bir mermer plastik yerleştirilmiştir. Tekne ve sekiler kesme taş ve kabayonu taşlarla üretilmiştir. Yapının inşasında kesme, kabayonu, kayrak, mermer gibi taş cinsleri ile tuğla kullanılmıştır. Çeşmenin üst kısmı yıkılmıştır. Kitabesi ve herhangi bir bezemesi olmayan çeşme, mimari özellikleri ile 19. yüzyıl sonları-20. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. 29 Çizim 1-2. Akarca Köyü Çeşmesi. Plan ve Cephe. Fotoğraf 1-2. Akarca Köyü Çeşmesi ( ) Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi: Amatlar Çeşmesi, köyde, Sindelli Mevkii ndedir. Dikdörtgen prizma gövdeli çeşmede cephe, kemersiz dikdörtgen bir çökertme ile vurgulanmıştır. Çökertmenin iç kısmındaki taş dokuya, formu çok düzgün olmayan yarım daire şekilli bir kemer görünümü verilmiştir. Ayna taşı olmayan çeşmenin lülesi plastiktir. Üst kısımda da enine dikdörtgen şekilli bir taslık nişi vardır. Çeşmenin iki yanındaki dikey dikdörtgen şekilli plasterlerin başlıkları dışa taşıntılıdır. Sekiler kesme taştır. Tekne ve çeşmenin üst kısmında bozulmalar, taş eksilmeleri bulunmaktadır. Kesme taşlarla inşa edilen çeşme, bugün bir kısmı eksik, taş bir saçak ile son bulmaktadır. İşlevine devam eden yapı, tescilli değildir. Çeşmenin bezemesi ve

4 kitabesi yoktur. Taslık nişinin hemen üst kısmına 1927 (۱۹۲۷) tarihi kazınmıştır. Bu tarih onarımı gösteriyor olmalıdır. Çizim 3-4. Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi. Plan ve Cephe. 30 Fotoğraf 3-4. Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi ( ) Azizler Köyü Gali Çeşmesi: Azizler Köyü, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 7 km batısındadır 6. Köyün batısında Kökez, doğusunda Selçikler, kuzeyinde Sazak, güneyinde Yayalar köyleri bulunmaktadır. Çeşme köyde, Aktepe Mahallesi ndedir. Dikdörtgen prizma gövdeli çeşmenin kemeri sivridir. Ayna taşı olarak bezemeli devşirme mermer bir parça kullanılmıştır. Lülenin üst kısmında yer alan taslık nişi, sivri kemerlidir. Sekiler ve tekne betonarme olarak yenilenmiştir. Kesme taşlarla inşa edilen yapı, kireç badana ile boyanmıştır. Çeşme taş bir saçak ile son bulmaktadır. İşlevine devam eden yapının kitabesi yoktur. Tescili olmayan çeşme, mimari özellikleri ile 20. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. 6 Köy Türkmen grupları tarafından kurulmuştur. Köyünün adı Uşak Temettuat Defterlerinde Aziz olarak belirtilmiştir, ayrıca tarihli Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi nde de adı geçmektedir. Köy, Kütahya Mufassal Defteri no.48, 3. Cildine göre Nisan 1571 yılında5.544 akça vergi ödemektedir (Erdoğru, 2001: 197; Doğru, 2001: 228; Öztürk, 2001: 183; Gökçe, 2002: ; Çakır, 2010:39, 43).

5 Çizim 5-6. Azizler Köyü Gali Çeşmesi. Plan ve Cephe. 31 Fotoğraf 5-6. Azizler Köyü Gali Çeşmesi ( ) Cinoğlu Köyü Çeşmesi: Cinoğlu Köyü, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 10 km kuzeyindedir. Kocadağ ın yamacında kurulu olan köyün; doğusunda Özbeyli Köyü, kuzeybatısında Ketenlik Köyü, kuzeyinde Hanoğlu Köyü, güneyinde ise Eldeniz Köyü bulunmaktadır. Köy meydanında yer alan çeşme, devşirme bir mezar stelinin çeşme şeklinde bir uygulamasıdır. Stel, çimento içerikli bir harçla zemine oturtulmuş, betonarme bir yalak ve modern bir su sistemi ile çeşme şeklini almıştır. Çizim 7-8. Cinoğlu Köyü Çeşmesi. Plan ve Cephe.

6 Fotoğraf 7. Cinoğlu Köyü Çeşmesi ( ) Eldeniz Köyü Çeşme 1: Eldeniz Köyü 7 Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 5 km kuzeydoğusundadır. Batısında Sivaslı, kuzeyinde Cinoğlu Köyü, kuzeydoğusunda ise Özbeyli Köyü bulunmaktadır. Çeşme, Eldeniz Köyü nün yaklaşık 3 km kuzeybatısında yer alan Payam Alanı Mevkii ndedir. Çeşmenin dikdörtgen prizma gövdesi sonradan sıvanmıştır. Lülenin üstündeki sıvasız bölümde, devşirme mermer bir taş görülmektedir. Taslık nişi kare şekillidir. Sekileri olmayan çeşmede, tekne betonarmedir. Tonozumsu bir saçak ile son bulan çeşme, işlevine devam etmektedir. Kitabesi olmayan yapı, 20. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. 32 Çizim Eldeniz Köyü Çeşme 1. Plan ve Cephe. Fotoğraf 8. Eldeniz Köyü Çeşme 1 ( ) Eldeniz Köyü Çeşme 2: Eldeniz Köyü, Payam Alanı Mevkii ndeki ikinci çeşmenin kemeri, üst kısmın tamamen yenilenmesi nedeniyle formunu kaybetmiştir. Çeşmenin plasterleri, ayna taşı ve teknesi devşirme mimari plastiklerden meydana gelmektedir. Plastik bir borudan meydana gelen lüle işlevine devam etmektedir. Kitabesi ve bezemesi olmayan çeşme, tescilsizdir. Aynı mevkideki çeşme gibi 20. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. 7 Köy; II. Bayezid dönemi, 1520 ve 1570 yılı tahrir kayıtlarında İldeniz olarak geçmiştir yılında köyde 25 hane, 1570 yılında ise 61 hane; 1676 Tarihli Avârız Defterine göre köyde 11 nefer bulunmaktadır; Köy, Kütahya Mufassal Defteri no.48, 3. Cildine göre Nisan 1571 yılında akça vergi ödemektedir; köyün tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi nde de adı geçmektedir (Özdeğer, 2001: ; Çakır, 2010: 43; Öztürk, 2001: 183; Erdoğru, 2001: 197; Doğru, 2001: 229).

7 Çizim Eldeniz Köyü Çeşme 1. Plan ve Cephe. Fotoğraf 9. Eldeniz Köyü Çeşme 2 ( ) Hacım Köyü Cami Çeşmesi: Hacım Köyü 8, Sivaslı nın yaklaşık 18 km batısındadır. Köyün doğusunda Samatlar ve Salmanlar köyleri, batısında Uşak merkez Susuzören ve Yoncalı köyleri, kuzeyinde Uşak merkez Koyunbeyli Köyü ve güneyinde Kökez Köyü yer almaktadır. Aslanlı Çeşme olarak da isimlendirilen Cami Çeşmesi, Hacım Sultan Camii nin avlu duvarındadır. Çeşmenin yarım daire şekilli kemeri, iki yandan dikdörtgen formlu plasterler üzerine oturmaktadır. Plasterlerin, uçları volütle biten bezemesiz başlıkları bulunurken, kaideleri yoktur. Çeşmenin ayna taşında yer alan özgün lüle işlevsizken, hemen üst tarafına yeni bir çeşme takılmıştır. Şebeke suyu ile bağlantılı bu sistem, mermer ayna taşının alt kısmındaki çimento içerikli sıva yapının onarım geçirdiğini göstermektedir 9. Ön cephesi mermer olmak üzere kabayonu taşlarla inşa edilen çeşme, düz silmeli mermer bir saçak ile son bulmaktadır. 33 Çeşme, bitkisel, geometrik, nesneli ve figürlü bezemeleriyle hareketli bir cephe tasarımına sahiptir. Ayna taşında bir hayvan mücadele sahnesi tasvir edilmiştir. Bir kaide üzerinde, gövdesi profilden, başı ön cepheye dönük, kuyruğu yukarı doğru kıvrılmış şekilde betimlenen aslan figürü, ön patisi ile bir boğa/koçbaşını tutmaktadır. Ayna taşındaki bu sahnenin üzerinde ise iki minareli bir cami betimlemesi verilmiştir. Plasterlerle birlikte çeşmenin dış çerçevesini bir kıvrım dal bordürü çevrelemektedir. Plasterlerde düz silmelerle dikey dikdörtgen kartuşlar oluşturulmuş, bu kartuşlar içerisine de kabaralar ve birer selvi ağacı kabartma olarak işlenmiştir. Çeşmenin kemer köşelikleri ise ayna usulü yerleştirilmiş ay-yıldız, kabara ve vazodan çıkan çiçeklerle hareketlendirilmiştir. Çeşmenin kemeri saçakta da olduğu gibi düz silmelerle kademelendirilmiştir. Bezemesiz başlıklar yukarıda da belirtildiği gibi birer volütle son bulmaktadır. Çeşmenin kemerin içinde, cami tasvirinin hemen üst kısmında mermer üzerine kabartma olarak işlenmiş kitabe panosu yer almaktadır. Yedi satırdan meydana gelen kitabede harflerin üzeri sonradan boyanmıştır. Kitabesine göre çeşmenin inşa tarihi H.1295/M.1878 yılıdır. Çeş- 8 Asıl adı Receb olan Hacım Sultan, Hz. Ali soyuna bağlanmaktadır. Hacım Sultan adına Susuzviran Köyü nde Germiyanoğlu Yakub Bey tarafından bir zaviye inşa ettirilmiştir. Köyün adı, Uşak Temettuat Defterleri nde ve tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi nde de geçmektedir (Ocak, 1996: ; Öztürk, 2001: 183; Doğru, 2001: ; Gündüz, 2010: 72-73; Gülerer, 2014:17-31; Çakır, 2010: 38). 9 Uşak envanter kitabında çeşmenin 2005 yılında onarım geçirdiği belirtilmekle birlikte, onarımın kapsamı hakkında herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir (Uşak, 2007: 290).

8 menin arka duvarında H.1271/M tarihli bir mezartaşı parçası bulunmaktadır. İşlevine devam eden çeşme, /5145 tarih ve karar ile tescil edilmiştir. Şekil Hacım Köyü Cami Çeşmesi. Plan ve Cephe. 34 Fotoğraf Hacım Köyü Cami Çeşmesi ( ) Hacım Köyü Türbe Çeşmesi: Çeşme, Hacım Sultan Türbesi nin avlu duvarındadır. Dikey dikdörtgen gövdeli çeşme tek cephelidir. Cephe iki yandan dikey dikdörtgen şekilli plasterler üzerine oturan yarım daire şekilli kemer ile hareketlendirilmiştir. Plasterlerin uçları volütlerle biten başlıkları bulunurken, kaideleri yoktur. Çeşmenin bezemeli ayna taşına bugün modern bir musluk takılmıştır 10. Sekileri olmayan çeşmenin teknesi kesme taştır. Mermer ile inşa edilen çeşme, düz bir saçak ile son bulmaktadır. İşlevine devam eden çeşme, /5145 tarih ve karar ile tescil edilmiştir. Çeşmenin bezeme repertuarı, figürlü süsleme hariç, Hacım Köyü Cami Çeşmesi ni anımsatmaktadır. Çeşmenin dış çerçevesini üç yönden, plasterlerle birlikte kıvrımdal bordürü dolanmaktadır. Düz silmelerle kademelendirilmiş yarım daire şekilli kemerin köşeliklerine birer ay- 10 Kaynaklarda çeşmenin 2005 yılında onarım gördüğü belirtilmiş, ama onarımın kapsamı hakkında bilgiye yer verilmemiştir (Uşak, 2007: 299).

9 yıldız ve gülbezek motifleri yerleştirilmiştir. Plasterlerin gövdeleri dikey silmelerle iki bölüme ayrılmış, içe bakan kısımda üst üste altışar rozet yerleştirilmiştir. Rozetler çarkı felek, çok çenekli çiçek ya da ışınsal çizgilerle dolgulandırılmıştır. Plasterlerin başlıkları birer volütle son bulurken, yüzeylerine baklava motifini anımsatan geometrik bezemeler işlenmiştir. Ayna taşında ise karşılıklı iki selvi ağacı ve bu ağaçların ortasında içinden çiçekler çıkan iki kulplu bir vazo tasviri yer almaktadır. 35 Çizim Hacım Köyü Türbe Çeşmesi. Plan ve Cephe. Çeşmenin kitabesi mermer üzerine kabartma tekniğindedir. Beş satırdan meydana gelen kitabe, inşa tarihi H.1300/M yılı olarak verilmiştir. Fotoğraf Hacım Köyü Türbe Çeşmesi ( ) Karaboyalık Köyü Çeşmesi: Karaboyalık Köyü 11, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 16 km kuzeyindedir. Köyün güneyinde Erice, batısında Akarca, doğusunda Tekeli köyleri bulunmaktadır. Çeşme köyde bir konutun duvarına bitişik şekilde inşa edilmiştir. Dikdörtgen Tarihli Avârız Defterine göre köyde 15 nefer bulunmaktadır, Köyün adı Uşak Temettuat Defterlerinde ve tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi nde de adı geçmektedir (Çakır, 2010: 43; Öztürk, 2001: 183; Doğru, 2001: 229).

10 prizma gövdeli, tek cepheli çeşmenin kemeri yarım dairedir. İki lüleli çeşmede, lülelerden biri işlevsizdir. Lülenin üst kısmındaki taslık nişi de yarım daire kemerlidir. Taslığın üst kısmında da kitabe panosu yer almaktadır. Tekne ve sekiler kesme taştır. Sokak zemin kotu yükselmiştir. Sekiler ve tekne zeminle aynı olmuştur 12. Kesme taş ve mermer ile inşa edilen çeşme betonarme bir saçak ile son bulmaktadır. Taş yüzeyleri sonradan kireç badana ile boyanmıştır. Çeşmenin mermer üzerine kabartma tekniğinde imal edilmiş kitabesi beş satırdır. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış kitabe panonun sağında ve solunda üçgen alınlıklı kartuşlar yer almaktadır 13. Kitabesine göre çeşme, Rahman Ağa tarafından H.1280/M.1863 yılında inşa ettirilmiştir 14. Soldaki kartuşta yer alan 1929 tarihi ise onarıma işaret ediyor olmalıdır. 36 Çizim Karaboyalık Köyü Çeşmesi. Plan ve Cephe. Fotoğraf Karaboyalık Köyü Çeşmesi ( ). 12 (Uşak, 2007: 297) de çeşmenin çevresindeki kot farklı daha belirgindir. Tekne ve sekiler bugünkü gibi yüzeyle bir değildir. Aynı fotoğrafta çeşmenin üzerinin boyalı olmadığı ve vandalizmin sonucu olan yazıların da henüz yazılmadığı görülmektedir. 13 Sağdaki kartuşta: Mâ-şâ-Allahü kâne Soldaki kartuşta: 1929 İçene olsun afiyet yazılıdır. 14 Kitabede: 1-Cümle komşular fenada kıldılar bir eser 2-Barekallah... çeşme-i ab-ı kevser 3-Ya İlahi kıl müşerref cemalinde... kemal 4-oldu delil Muhammed-zade 5-Rahman Ağa ya şefî hayr-ı beşer Sene 1280 yazılıdır. (Uşak, 2007: 297) de tarih H.1285/M olarak verilmiştir.

11 1.10. Salmanlar Köyü Koca Çeşme: Salmanlar Köyü, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 15 km kuzeybatısındadır. Doğusunda Karaboyalık, batısında Hacım, kuzeyinde Akarca, güneyinde Samatlar köyleri yer almaktadır. Çeşme, köyde, Çayırlık Mevkii ndedir. Tek cepheli çeşmenin sivri kemeri, iki yandan, plaster şeklinde kullanılan devşirme taşlar üzerine oturmaktadır. Sekiler mermer, tekne kesme taştır. Taslık nişi sivri kemerlidir. Kesme, kabayonu ve mermer gibi taş cinsleri ile inşa edilen çeşme, iki yana eğimli bir taş saçak ile son bulmaktadır. Saçağın üstü çimento içerikli sıva ile sıvanmışken, ön cephede taş dokunun üzeri de kireç badana ile boyanmıştır. İşlevsiz olan çeşmenin kitabesi ve herhangi bir bezemesi yoktur. Yapı, mimari özellikleri ile 20. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. 37 Çizim Salmanlar Köyü Koca Çeşme. Plan ve Cephe. Fotoğraf 18. Salmanlar Köyü Koca Çeşme ( ) Samatlar Köyü Koca Çeşme: Samatlar Köyü, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 15 km kuzeybatısındadır. Köyün doğusunda Yeni Erice ve Sazak, batısında Hacım ve Kökez, kuzeyinde Salmanlar ve güneyinde Azizler köyleri bulunmaktadır. Bugün köyün içinde yer alan çeşme, 1956 yılından önce köyün 1,5 km dışındaydı (Uşak, 2007: 298). Kemersiz dikdörtgen kütle şeklindeki çeşmenin ayna taşı devşirme mermerdir. İki lüleli çeşmenin bir lülesine, şebeke suyu ile bağlantılı bir musluk takılmıştır. Bezemeli ayna taşının üst kısımda sivri kemerli bir taslık nişi vardır. Sekiler ve tekne zeminle bir olmuştur 15. Kesme taş, mermer ve devşirme mimari plastiklerle inşa edilen çeşme betonarme düz bir saçak ile son bulmaktadır. Kitabesi olmayan çeşme, mimari özellikleri ile 20. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. 15 (Uşak, 2007: 298) de sekiler, tekne ve beş yalak belirgin şekilde sokak kotundan ayrılmaktadır. Bugün çeşmenin çevresindeki dolgu değiştiği için mimari detaylar zeminle bir olmuştur. Yalaklar ise tamamen toprakla dolmuştur.

12 Çizim Samatlar Köyü Koca Çeşme. Plan ve Cephe. Fotoğraf 19. Samatlar Köyü Koca Çeşme ( ) Sazak Köyü Aşağı Çeşme: Sazak Köyü 16, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 4 km batısındadır. Köyün güneydoğusunda Selçikler, kuzeybatısında Samatlar, güneybatısında Azizler, kuzeyinde Yeni Erice köyü bulunmaktadır. Çeşme hemen köyün girişinde yol kenarındadır. Neredeyse yarı gövdesine kadar moloz dolgunun altında kalan çeşmenin kemerinin bir kısmı ile üst sıra taşları yıkılmıştır. Çeşmedeki taş eksilmeleri ve kütledeki ayrılmalardan dolayı kemer formu bozulmuştur. Muhtemel kemer şekli yarım daire formunda olmalıdır. Kesme, kabayonu ve mermer gibi taş cinsleri ile inşa edilen çeşmenin taslık nişi sivri kemerlidir. Kemerin köşeliklerinde kazıma tekniğinde daire şekilli ve kıvrım dallı bezemelerin olduğu kalan parçalardan anlaşılmaktadır. Tekne ve sekiler muhtemelen moloz dolgunun altında kalmış olmalıdır. Yöre halkından alınan bilgilere göre çeşme iki lüleli imiş. İşlevsiz olan çeşmenin kitabesi de yoktur. Yapı mimari özellikleri ile 19 yüzyılda inşa edilmiş olmalıdır. 38 Çizim Sazak Köyü Aşağı Çeşme. Plan ve Cephe. 16 Köyden II. Bayezid dönemi ve 1570 tahrirlerinde Sazak Köyü ve Otaç Çiftliği olarak bahsedilmiştir yılı Avârız kayıtlarına göre köyde 11 nefer ile 1 sipahi bulunmaktadır; köyün adı Uşak Temettuat Defterlerinde de geçmektedir; Köy, Kütahya Mufassal Defteri no.48, 3. Cildine göre Nisan 1571 yılında akça vergi ödemektedir; köyün tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi nde de adı geçmektedir (Özdeğer, 2001: 167, 335; Çakır, 2010: 43; Öztürk, 2001: 183; Erdoğru, 2001: 197; Doğru, 2001: ).

13 Fotoğraf 20. Sazak Köyü Aşağı Çeşme ( ) Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi: Selçikler Beldesi 17, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 2 km batısındadır. Doğusunda Sivaslı, batısında Azizler köyü, kuzey batısında Sazak köyü, güney batısında Yayalar köyü, güneyinde Tatar beldesi, güneydoğusunda Pınarbaşı Kasabası, kuzeydoğusunda da Yenierice köyü bulunmaktadır. Belediye Çeşmesi şeklinde de adlandırılan (Uşak, 2007: 291) Cami Çeşmesi, beldenin Gülbey Mahallesi nde, belediye binasının önündeki cadde üzerinde yer almaktadır. Çeşmenin yarım daire kemeri iki yandan devşirme mermer plastikler üzerine oturmaktadır. Çeşme nişinde ayna taşı ve kare şekilli taslık nişinin üst kısmı ile yan cephesinde, devşirme mimari plastikler ve bir lahit yer almaktadır. Çeşmenin kemerle birlikte üst kısmı ve saçak onarımlarda betonarme olarak yenilenmiştir. Kemer yüzeyi ve kemer köşelikleri sıvanmış ve boyanmıştır. Kemer yüzeyine kıvrım dal bordürü, kemer köşeliklerine de birer gülbezek boya olarak işlenmiştir. Kemerin üst kısmına da Kelime-i Tevhid yazılmıştır. Çeşme, sokak kotunun değişmesi ile yarı gövdesine kadar mevcut kotun altında kalmıştır. İşlevsiz olan çeşme, /5051 tarih ve karar ile tescil edilmiştir. Kitabesi olmayan çeşmeyi, mimari özellikleri ile 19. yüzyıl sonları-20. yüzyıl başlarına tarihlemek uygun görülmüştür. 39 Çizim Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi. Plan ve Cephe tarihliavârız Defterine göre Selçikler askeri nüfusun en fazla olduğu köylerdendir. Kayıtlarda köyde 42 nefer, 1 imam, 1 hatib ve 9 asker bulunmaktadır yılında Sivaslı kazasına bağlanan Selçikler köyü, 1992 yılında belde olmuştur; köyün tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi nde de adı geçmektedir (Çakır, 2010: 38, 44; Doğru, 2001: ).

14 Fotoğraf Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi ( ) Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi: Selçikler beldesindeki çeşme, Çingilli Çayır mevkiinde, eski mezarlığın karşısındadır. Dikdörtgen prizma kütle dört cephelidir. Doğu, batı ve kuzey cephede kemer formu yarım dairedir. Güney cephe ise kemersiz düzdür. Çeşmenin köşelerindeki plasterler ve nişlerde devşirme mimari plastikler yer almaktadır. Kemer yüzeyleri sıvalı olan çeşme, betonarme bir saçak ile son bulmaktadır. Çeşmenin duvarlarında yer yer taşlar eksiktir. Doğu ve kuzey cephelerdeki lüleler işlevsizken, batı cephede yer alan işlevine devam etmektedir. Yapı, /5051 tarih ve karar ile tescil edilmiştir. Kitabesi olmayan çeşme, mimari özellikleri ile 19. yüzyıl sonlarına tarihlenmektedir. 40 Çizim Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi. Plan ve Batı Cephe. Fotoğraf Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi ( ).

15 Fotoğraf Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi ( ) Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi: Beldede Gölbey Camii nin karşısında yer alan Eğrek Çeşmesi, halk arasında Sığır Toplama Çeşmesi olarak da adlandırılmaktadır. Bir konutun duvarına bitişik şekilde inşa edilen çeşme tek cephelidir. Yarım daire kemeri iki yandan plasterler üzerine oturmaktadır. Çeşmenin yüzeyi, bitişik olarak inşa edildiği evin cephesinde de olduğu gibi sıvanmış ve boyanmıştır. İnşa malzemesi bu son müdahale nedeniyle anlaşılamamakta olan çeşme betonarme bir saçak ile son bulmaktadır. Çeşmenin saçağının ön kısmı dışa taşıntı yapmış ve üzerine ay-yıldız motifi işlenmiştir. Çeşmenin kemerinin içinde de H.1273/M tarihini içeren bir kitabe parçası vardır. Çeşmenin çevresindeki sokak kotu ve kaldırımın değişmesi ile birlikte, çeşmenin alt kısmı bu uygulama altında kalmıştır. İşlevsiz olan çeşmenin yukarıda bahsedilen ay-yıldız motifi dışında herhangi bir bezemesi yoktur. 41 Çizim Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi. Plan ve Cephe. Fotoğraf Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi ( ) Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi: Yapı, Selçikler Beldesi, Aşağı Mahalle dedir. Dikdörtgen prizma gövdeli çeşmenin yarım daire kemeri, iki yandan dışa taşıntılı başlıklara sahip plasterler üzerine oturmaktadır. Plasterlerin kaideleri yoktur. Mevcut sokak kotunun de-

16 ğişmesi ile birlikte çeşmenin teknesi ve batıdaki sekisi zeminle bir olmuştur. Mermer, kabayonu ve moloz taşlarla inşa edilen çeşmenin dışa taşıntı yapan betonarme bir saçağı vardır. Çeşmenin arka ve yan cepheleri sıvalı ve boyalıdır. İşlevsiz olan çeşme, /5051 tarih ve karar ile tescil edilmiştir. Çizim Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi. Plan ve Cephe. 42 Fotoğraf Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi ( ). Çeşmede nesneli, geometrik ve bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Çeşmenin kemeri silmelerle kademelendirilmiştir. Kemerin tepe noktasında ayna usulü simetrik yerleştirilmiş ayyıldız motifi ile birer daire şekilli rozet kabartma olarak verilmiştir. Kemer köşeliklerinde ise içinden çiçekler çıkan vazo betimlemesi bulunmaktadır. Kitabenin alt kısmında yüzey, lüleye kadar, girift kıvrım dal ve bitkisel süslemelerle dolgulandırılmıştır. Lülenin üst kısmında yine bir daire şeklinde rozete yer verilmiştir. Plasterler dikey ve yatay silmelerle bölümlere ayrılmış ve bu bölümler yine çiçek ve dallarla bezenmiştir. Başlık yüzeyleri de oyma şeklinde geometrik motiflerle hareketlendirilmiştir. Altı satırdan meydana gelen kitabesine göre yapı, H.1303/M da inşa edilmiştir Kitabede: 1-Mâşâllâh kane 2-Ne hoş hayrat olubdur bu Selçikler pişgah içre 3-Gören nazır eder mehdin.safa içre 4-Gidersin atşan halinin? iç imdi ânı cam-ı içre

17 1.17. Yayalar Köyü Çeşmesi: Yayalar Köyü 19, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 12 km güneybatısındadır. Köyün kuzeyinde Azizler Köyü, güneyinde Ağaçbeyli Köyü, batısında Budaklar Köyü, doğusunda ise Tatar beldesi bulunmaktadır. Köy çeşmesi Fatih Caddesi nde belediye binasının yakınlarındadır. Tescilsiz olan çeşme, işlevsizdir. Dikey dikdörtgen gövdeli çeşme tek cephelidir. Çeşmenin silmelerle kademelendirilmiş yarım daire kemeri iki yandan plasterler üzerine oturmaktadır. Plasterlerin volütlerle hareketlendirilmiş başlıkları vardır. Çeşme nişi yarım daire kemerli bir çökertme ile hareketlendirilmiştir. Bu çökertme içerisinde bugün ağzı bir tıpa ile kapatılmış bir lüle yerleştirilmiştir. Lülenin üst kısmında iki selvi ağacı ve iki rozet yer almaktadır. Bu bezeme kompozisyonun üst kısmında da altı satırdan meydana gelen kitabe metni bulunmaktadır. Mermer üzerine kabartma olarak işlenen metin kenarları pahlanmış yatay kartuşlar içerisindedir. Kitabesine göre yapı, H.1329/M.1911 yılında inşa edilmiştir Çizim Yayalar Köyü Çeşmesi. Plan ve Cephe. Kesme taş ve mermer ile inşa edilen çeşmenin arka cephesinde yarım daire kemerli bir sağır niş görünümü verilmiştir. Kemerin kilit taşına bezemesiz bir daire, alt kısmına da basit bir kıvrım dal kazıma olarak işlenmiştir. 5-Sebep olanları ya Rab duhul ile cinan içre 6-Bin üç yüz üç didim tarih-i taş içre yazılıdır. Kitabe metni ve tarihi (Uşak, 2007: 295) te farklı okunmuştur. 19 Yayalar yerleşiminden Osmanlı dönemine ait 1676 tarihli Avârız Defterinde bahsedilmiş olup, köyde 20 neferin yaşadığı belirtilmiştir; köyün adı tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi nde de adı geçmektedir (Çakır, 2010: 43; Doğru, 2001: ). 20 Kitabede: 1- Mâşâllâh 2-Ne hoş hayrat olupdur bu Yayalar pişgah içre 3-Gören nazır eder medhini daim-i safa içre 4-Sebep olanları ya Rab duhul ile cinân içre 5-Yıl üçyüz yigirmi dokuz didim... tarih-i içre 6-sene 1329 yazılıdır.

18 44 Fotoğraf Yayalar Köyü Çeşmesi ( ) Yenierice Köyü Çeşmesi: Yenierice Köyü 21, Sivaslı ilçe merkezinin yaklaşık 8 km kuzeybatısındadır. Banaz Çayı köyün içinden geçmektedir. Kuzeydoğusu Erice, batısı Samatlar ve Salmanlar, kuzeyi Karaboyalık köyleri, güneyi Selçikler Kasabası, güneydoğusu Sivaslı ilçesiyle çevrilidir. Köyde bir konutun duvarına bitişik şekilde tasarlanan çeşme, tek cephelidir. Kemersiz cephede, kütle iki yandaki plasterlerle bir kademe verilerek hareketlendirilmiştir. Cephedeki bezemeli mermer parça devşirmedir. Metal lüle bugün işlevsizdir. Yüzeyi sıvalı ve boyalı olan çeşme, betonarme bir saçak ile son bulmaktadır. Sekilerden biri yerinde görülebilmekteyken, diğeri ve tekne muhtemelen dolgu moloz altında kalmıştır. Kitabesi olmayan çeşme, 20. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. 21 Köyün ilk adı Çiftlik tir yılında köyün ismi Yenierice olarak değiştirilmiştir.

19 Çizim Yenierice Köyü Çeşmesi. Plan ve Cephe. 45 Fotoğraf 34. Yenierice Köyü Çeşmesi ( ). 2. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 2.1. Mimari Özellikler Anadolu çeşme mimarisine yönelik yapılan tipolojilerde 22 çeşmelerin bir duvar ile bağlantısı dikkate alınmaktadır. Çeşme kütlesi, çoğunlukla, bir konut, cami, çamaşırhane gibi yapı ya da bahçe, istinat duvarı gibi bir duvar yüzeyine ya sonradan eklenmekte ya da duvarla birlikte inşa edilmektedir. Çalışmamız kapsamında, Sivaslı ilçesinde yer alan on sekiz çeşmeden sekizi bir duvarla bağlantılı şekilde tasarlanmışken, onunun herhangi bir yüzeyle bağlantısı yoktur 23. Bir yüzey ile bağlantılı çeşmelerden üçü bir konut duvarına, beşi ise bahçe ya da istinat duvarına bitiştirilmiştir (Şekil 1). 22 Bkz. Ödekan, 1992: ; Önge 1997: Bir yüzeye bağımlı çeşmeler: Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1, Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Karaboyalık Köyü Çeşmesi (konut duvarına bitişik), Samatlar Köyü Koca Çeşme, Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi (konut duvarına bitişik) ve Yenierice Köyü Çeşmesi (konut duvarına bitişik). Bağımsız çeşmeler: Akarca Köyü Çeşmesi, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Cinoğlu Köyü Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 2, Salmanlar Köyü Koca Çeşme, Sazak Köyü Aşağı Çeşme, Selçikler Beldesi Cami

20 46 Şekil 1. Sivaslı Çeşmelerinin Tipolojisi. Çeşmelere yönelik yapılan tipolojilerde cephe tasarımı önemlidir. Çeşmelerde genellikle tek cephe tasarımı uygulanırken, birden fazla cephe tasarımına sahip örnekler olduğu gibi meydan çeşmesi formatında olanların sayıları da yadırganmayacak kadar çoktur (Önge, 1997: 22, Tali, 2010: 569). Sivaslı çeşmelerinde ise Uşak taki diğer çeşmeler gibi tek cephe tasarımı yoğunlukla uygulanmıştır 24. On yedi çeşme tek cepheli iken, sadece Selçikler Beldesi ndeki Çingil Çayır Çeşmesi birden fazla cephe tasarımı ile meydan çeşmesi özellikleri göstermektedir (Şekil 1). Anadolu çeşme mimarisinde gövde genellikle dikeydir. Sivaslı çeşmelerinin on yedisinde gövde dikey dikdörtgen prizmadır. Cinoğlu Köyü Çeşmesi nde ise devşirme bir mezar steli, Çeşmesi, Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi ve Yayalar Köyü Çeşmesi. 24 Uşak taki iki yüz on üç çeşmeden iki yüz altısı tek cepheli (İl merkezi: yirmi sekiz, merkez köyler yetmiş beş, Ulubey yirmi iki, Sivaslı on yedi, Banaz yirmi sekiz, Karahallı on ve Eşme yirmi altı), üçü iki cepheli (il merkezi), dördü de meydan çeşmesi (il merkezi iki, Ulubey bir ve Sivaslı bir) şeklindedir (Acar, 2018: ).

21 sonradan yapılan eklemelerle, bugün çeşme şeklinde kullanılmaktadır. Uşak merkez köylerden Çarık Köy deki Çeşme II ve Selvili Cami Çeşmesi ile Ortaköy deki çeşme Cinoğlu Köyü ndeki uygulamanın birer benzeridir (Acar, 2018: 612). Çeşme mimarisinde cephenin en belirgin öğesi kemerlerdir. Sivri, yarım daire, dilimli ya da dekoratif kemerler cepheye hareket sağlamaktadır. Sivaslı ilçesindeki çeşmelerin on birinde cephe, bir kemer ile şekillenmiştir. Kemerlerden dokuzu yarım daire şekilli, ikisi sivridir. İki çeşmede kemer olmayıp cephe, dikdörtgen çökertme şeklindedir. Bir çeşmenin kemeri yıkık, dört çeşmenin de kemer şekli onarımlarla bozulmuştur 25 (Şekil 1). Anadolu çeşme mimarisinde cephenin ana öğesi olan kemerler genellikle iki yandan plasterler üzerine oturmaktadır. Dikey dikdörtgen şekilli plasterler dışında yarım silindirik formda daha hareketli örneklere de rastlanmaktadır. İnşa malzemesi olarak kesme taş ya da mermer gibi taş cinsleri uygulanmakla birlikte bazı çeşmelerde devşirme mimari plastiklerin bu amaçla kullanılmış oldukları da görülmektedir 26. Sivaslı daki çeşmelerin yedisinde dikey dikdörtgen şekilli plaster vardır. Plasterlerin ikisi kesme taş, üçü devşirme olmak üzere beşi mermerdir. Plasterlerin beşinde başlık vardır, ancak hiçbirinde kaide yoktur 27. Çeşmelerin sekizinde bir ayna taşı vardır. Taşların üçü devşirme olmak üzere hepsi mermerdir 28. Ayna taşında yer alan lülelerin on ikisinde herhangi bir musluk olmayıp, su lüleden devamlı akar şekildedir. Birinde burma musluk, birinde de modern batarya vardır 29. Çeşmelerdeki teknelerin yedisi kesme taş, ikisi mermer, biri devşirme, dördü modern malzeme ile imal edilmiştir Sivri kemerli çeşmeler: Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme. Yarım daire kemerli çeşmeler: Akarca Köyü Çeşmesi, Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Karaboyalık Köyü Çeşmesi, Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi, Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi, Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. Dikdörtgen bir çökertme şeklinde çeşmeler: Samatlar Köyü Koca Çeşme, Yenierice Köyü Çeşmesi. Kemer formu onarımlarla ya da tahribatlarla bozulmuş çeşmeler: Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1-2, Sazak Köyü Aşağı Çeşme (çeşmenin kemerinin yarısı yıkılmıştır). 26 Uşak çeşmelerinde kullanılan plasterler için bkz. (Acar, 2018: , Tablo 5). 27 Dikey dikdörtgen formlu plasterler: Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme, Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. Kesme taş plasterler: Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Selçikler Köyü Hacıoğlu Çeşmesi. Mermer plasterler: Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme (devşirme mermer), Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi (devşirme mermer), Yayalar Köyü Çeşmesi. Düz silmeli başlıklar: Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. 28 Sivaslı ilçesindeki ayna taşları: Mermer: Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. Devşirme mermer: Akarca Köyü Çeşmesi, Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 2, Samatlar Köyü Koca Çeşme, Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi. 29 Musluksuz boru: Akarca Köyü Çeşmesi, Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Cinoğlu Köyü Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1-2, Karaboyalık Köyü Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme, Samatlar Köyü Koca Çeşme, Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yenierice Köyü Çeşmesi. Burma musluk: Hacım Köyü Cami Çeşmesi. Modern batarya: Hacım Köyü Türbe Çeşmesi. 30 Mermer: Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme. Devşirme mermer: Eldeniz Köyü Çeşme 2.

22 XVI. yüzyıl çeşmelerinde cephe tasarımına yeni detaylar eklenmeye başlanmıştır. Bu uygulamalardan biri çeşmenin ön cephesine, tas koymak için yapılmış taslık nişleridir (Önge, 1997: 37-38). Kare, dikdörtgen formlu ya da sivri, yarım daire, dilimli kemer tipleri ile şekillenen taslıklar, işlevsel özellikleri ile birlikte cepheye hareket de sağlamaktadır. Sivaslı çeşmelerinin taslıkları, üçü kare, biri boyuna dikdörtgen, üçü sivri kemerli, biri yarım daire kemerli, biri de dilimli kemerlidir 31. Sivaslı çeşmelerinin on ikisinde düz 32, birinde beşik 33, birinde de kubbemsi 34 saçak vardır. Saçaklarda kesme taş, mermer ve çimento içerikli modern malzeme kullanılmıştır. Akarca Köyü Çeşmesi ve Sazak Aşağı Çeşme nin saçak kısmı yıkılmışken, Eldeniz Köyü Çeşme 2 de ise saçak yoktur. Çalışma kapsamındaki çeşmelerde, su ya doğrudan kaynaktan ya da şebeke sisteminden direk çeşmenin merkezinde yer alan hazneye oradan da lüleye gelmektedir. Sivaslı çeşmelerin hiç birinde depo yoktur. Genellikle kesme taşlarla inşa edilen Sivaslı çeşmelerinde, inşa malzemesi olarak kabayonu, kayrak, moloz ve mermer gibi taş cinsleri kullanılmıştır. Devşirme mimari plastikler ise ayna taşı ya da plaster olarak karşımıza çıkmaktadır Süsleme Özellikleri XV, XVI ve XVII. yüzyıllarda inşa edilmiş Anadolu çeşmeleri incelendiğinde, çeşmelerde cephe kemer dışında sade bir ayna taşı, kitabe panosu, sekiler ve tekneden meydana gelen sade bir düzenlemeye sahiptir (Pilehvarian, Urfalıoğlu, vd. 2000: 35). Çeşme mimarisinde XVIII. yüzyılda başlayan Batı etkili Barok, Rokoko gibi akımlar, XIX. yüzyılda Ampir ve Neoklasik gibi ek akımlarla çeşitlenmiştir (Kuyulu, 1992: 48). İlk kez XVIII. yüzyıl çeşmelerinde uygulanmış olan oval çerçeve içindeki tuğralar ve güneş biçimli tepelikler, XIX. yüzyıl çeşmelerinde bir modaya dönüşmüştür. Ayrıca XIX. yüzyıl çeşmelerinde Ampir üslubun repertuarına ait, askı çelenkler, girlandlar ve meşaleler, askerlikle ilgili ok, kılıç, top, tüfek gibi unsurlar, perde ve püskül motifleri kullanılmıştır (Pilehvarian, 2000: 73). 48 Sivaslı çeşmelerinin süsleme programı değerlendirildiğinde, çeşmelerin genellikle bezemesiz sade bir görünüme sahip oldukları görülmektedir. Cephede belirleyici unsur, yarım daire Kesme taş: Akarca Köyü Çeşmesi, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Karaboyalık Köyü Çeşmesi, Samatlar Köyü Koca Çeşme, Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. Modern malzeme: Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Cinoğlu Köyü Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1, Hacım Köyü Cami Çeşmesi. 31 Kare şekilli: Akarca Köyü Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1, Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi. Boyuna dikdörtgen şekilli: Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi. Yarım daire kemerli: Karaboyalık Köyü Çeşmesi. Dilimli kemerli: Sazak Köyü Aşağı Çeşme. Sivri kemerli: Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme, Samatlar Köyü Koca Çeşme. 32 Azizler Köyü Amatlar (kesme taş) ve Gali çeşmeleri (betonarme), Hacım Köyü Cami (mermer) ve Türbe (mermer) çeşmeleri, Karaboyalık Köyü Çeşmesi (taş, üzeri çimento içerikli sva), Samatlar Köyü Koca Çeşme (betonarme), Selçikler Beldesi ndeki Cami (betonarme), Çingil Çayır (betonarme), Eğrek (betonarme) ve Hacıoğlu çeşmeleri (betonarme), Yayalar Köyü Çeşmesi (kesme taş) ve Yenierice Köyü Çeşmesi (betonarme). 33 Salmanlar Köyü Koca Çeşme (taş, üzeri çimento içerikli sıva). 34 Eldeniz Köyü Çeşme 1 (çimento içerikli sıva).

23 ve sivri formlara sahip kemerlerdir. Çeşmelerde kemerler dışında cepheye hareket getiren unsurlar, bitkisel, geometrik, figürlü ve nesneli motiflerdir. Az sayıda görülen bezemeler, natüralist çiçek motifleri 35, gülbezek 36, servi 37, kabara/rozet 38, ay-yıldız 39, aslan 40, cami tasviri 41 gibi motifler şeklindedir (Fotoğraf 10-15, 27, 29-33) Tarihlendirme Sivaslı daki çeşmelerden altısında bugün bir kitabe vardır 42. Kitabeli çeşmelerin hepsi 19. yüzyıl ile 20. yüzyıl başlarına aittir. Kitabesiz çeşmeler ise mimari özellikleri ile 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. 35 Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi. Uşak taki diğer örnekler: Karahallı İlçesi ndeki Alfaklar Köyü Çeşmesi 1-2 ve Karbasan Köyü Koca Çeşme (Acar, 2018: 639, Foto: 12). Anadolu örnekleri: Afyon/Çay Taş Çeşme (H.677/M.1278) (sütünceler üzerinde çok çenekli çiçek) (Gemici, 1993: Foto , 31-32), İstanbul Bereketzade Çeşmesi (H.1260/M.1844) (teknenin iki yanında panolarda) (Barışta, 1989: 24, Şek.3). 36 Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. 37 Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi. Uşak taki diğer örnekler: Karahallı İlçesi Karbasan Köyü Koca Çeşme, Uşak/Merkez Babür Sokak Çeşmesi (Acar, 2018: 640, Foto: 13), Ulubey İlçesi Hasköy Daldırıcı Çeşme (Acar, 2017: 144, Çiz.16, Res.19). Anadolu örnekleri: Aydın Ilıcabaşı Çeşmesi (Yılmaz, 2010: 67-68, Çiz , Foto: 89), İstanbul Bereketzade Çeşmesi (H.1260/M.1844), Tophane Meydan Çeşmesi (H.1145/M.1732), Kemankeş Çeşmesi (H.1145/M.1732), Kaptan Hacı Hüseyin Paşa Çeşmesi (1732), Saliha Sultan Çeşmesi (M ), Hekimoğlu Çeşmesi (1732), Sürmeli Ali Paşa Çeşmesi (H.1145/M.1732) (Barışta, 1989: 18-23, 47-49, Şek.3, 6-7, F.16-20), İzmir/Birgi Bıçakçızade Çeşmesi (H.1222/1807-8) (Ünal, 2001: , 316, Res. 163). 38 Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Sazak Köyü Aşağı Çeşme. Uşak taki diğer örnekler: Karahallı İlçesi Karbasan Köyü Alan Çeşmesi 1 (Acar, 2018: 638, Foto: 11), Ulubey İlçesi Gümüşkol Köyü çevresindeki çeşme (Acar, 2017: 143, Çiz.14, Res.16-17). Çeşitli kabara örnekli çeşmeler: İzmir/Urla Süleyman Bey Çeşmesi II (H.1096/M ) (Bayrakal, 2009: 98-99, Şek.11-12, Foto. 90), Karaman Dikbasan Çeşmesi 1 (H.1231/M.1815) (Denktaş, 2000: , Plan 25, Foto: 47-48), Karaman Davulcu Çeşmesi (H.1251/M.1835) (Denktaş, 2000: , Plan 28, Foto: 50-51). 39 Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi. Uşak taki diğer örnekler: Karahallı İlçesi Karbasan Köyü Alan Çeşmesi 1 (Acar, 2018: 638, Foto: 10). Anadolu örnekleri: İzmir/Merkez Katipoğlu Ahmed Reşid Efendi Sebili (H.1192/M.1778) (Geyik, 2007: 94-96, Res.138, 141), İzmir/Urla Gülsüm Hanım Çeşmesi (H.1316/ ) (Bayrakal, 2009: 140, Şek.25, Foto ), Harput Üç Lüleli Çeşme (H /M / ), (Aktaş, 2009: 135, Res , Çiz.24). 40 Hacım Köyü Cami Çeşmesi. Aslan figürlü bezeme örnekleri için bkz. (Öney, 1969: 1-41; Bilici, 1983: 19-27; Çoruhlu, 1993:125; Esin, 2003: 256, 261, 304; Yıldırım, 2003:1-18). Figürlü bezemeye sahip Uşak çeşmeleri: Karahallı İlçesi Karbasan Köyü Koca Çeşme (plasterlerde, ayna taşında kuş figürü), Uşak Merkez/Karabol Köyü Çeşme 2 (ayna taşında: geyik figürü) (Acar, 2018: 640, Foto: 13), Ulubey İlçesi Hasköy Daldırıcı Çeşme (H. 1289/M ) (ayna taşında lülenin iki yanında kuş figürü) (Acar, 2017: 144, Çiz.16, Res.19). 41 Hacım Köyü Cami Çeşmesi. Anadolu örnekleri: İzmir Çakaloğlu Hanı Çeşmesi (H.1220/ ) (Ersoy, 1991:61; Kuyulu, 2002:1197; Acar, 2013: 6-7, Şek:5), İzmir/Merkez Dönertaş Sebili (H.1229/M.1813), İzmir/Merkez Ali Paşa Şadırvanı (H.1244/M.1828) (Geyik, , ; Res.162, 165, 226), Manisa/Akhisar Zeytinliova Atike Hanım Sebili (H.1216/ ) (Kuyulu, 1988: , Res ). 42 Kitabeli çeşmeler: Hacım Köyü Cami Çeşmesi (H.1295/M ), Hacım Köyü Türbe Çeşmesi (H.1300/M ), Karaboyalık Köyü Çeşmesi (H.1280/M ), Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi (H.1273/M ), Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi (H.1303/M ), Yayalar Köyü Çeşmesi (H.1329/M.1911). 49

24 2.4. İşlev ve Korunma Durumu Yapıların hayatlarını devam ettirmelerindeki en önemli etkenlerden biri, özgün işlevlerini sürdürülebilmeleridir. Çalışmamız kapsamındaki on sekiz çeşmeden sekizi bugün işlevine devam etmekte iken onu işlevsizdir 43. Kültür mirasımızın önemli yapılarından biri olan çeşmelerin belgelenerek kayıt altına alınması, tahribata ve yok olmaya müsait olan bu yapıların korunması için yapılacak çalışmaların başında gelmektedir. Bugün Sivaslı çeşmelerinden sadece yedisi tescillidir 44. Ebat olarak küçük ölçekte olmalarına rağmen, sosyal hayattaki rolleri değerlendirildiğinde önemli yapılarla yarışacak değerde kıymetli olan çeşmelerin korunması yönünde ciddi hatalar yapılmaktadır. Bu hataların başında kullanıcı müdahaleleri gelmektedir. Yapıların hayatlarını devam ettirmeleri amacıyla dönemle uyumsuz malzeme ve derz kullanımı, çeşmelerin özgün görüntülerinin değişmesine neden olmaktadır. Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1, Karaboyalık Köyü Çeşmesi, Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi ve Yenierice Köyü Çeşmesi nde olduğu gibi taş dokunun üzeri dönemle uyumsuz, günümüz malzemesi ile çimento içerikli sıva ile sıvanmış ve boyanmıştır. Akarca Köyü Çeşmesi, Samatlar Köyü Koca Çeşme ve Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi nde de özgün derz malzemesi yerine sonraki onarımlarda çimento içerikli derz kullanılmıştır. Çeşmelerdeki taş doku üzerinde zamanla atmosferik kirlenmeler, rutubete dayalı liken, yosun ya da korozyon oluşumları görülmektedir. Azizler Köyü Gali Çeşmesi nin saçak kısmında, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi nin plaster ve başlıklarında, Eldeniz Köyü Çeşme 2 nin devşirme teknesi ve ayna taşında, Yayalar Köyü Çeşmesi nin saçak ve plaster başlıklarının taş dokusu üzerinde kirlenmeler oluşmuştur. 50 Yapılar işlevini kaybettikçe cephe/kütle bütünlüğünün elemanlarında eksilmeler oluşmaktadır. Akarca Köyü Çeşmesi nin saçak kotunda, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi nin batı üst köşesinde, Sazak Köyü Aşağı Çeşme nin kemeri ve saçağında, Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi nin taslık nişinin iki yanında taş örgüde eksilmeler vardır. Akarca Köyü Çeşmesi nin kuzey duvarının alt kısmında, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi nde saçak altında, Eldeniz Köyü Çeşmesi 1 in saçağında, Sazak Köyü Aşağı Çeşme nin taslık nişinin üst taşında, Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi nin plasterlerinde ve Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi nin güney plasterindeki taş malzemelerin yüzeyi aşınmıştır. 43 İşlevine devam eden çeşmeler: Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşme 1-2, Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi, Karaboyalık Köyü Çeşmesi, Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi. İşlevsiz çeşmeler: Akarca Köyü Çeşmesi, Cinoğlu Köyü Çeşmesi, Salmanlar Köyü Koca Çeşme, Samatlar Köyü Koca Çeşme, Sazak Köyü Aşağı Çeşme, Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi, Selçikler Beldesi Eğrek Çeşmesi, Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi, Yayalar Köyü Çeşmesi, Yenierice Köyü Çeşmesi. 44 Tescilli yapılar: Hacım Köyü Türbe Çeşmesi ( /5145), Hacım Köyü Cami Çeşmesi ( /5145), Selçikler Beldesi Hacıoğlu Çeşmesi ( /5051), Selçikler Beldesi Çingil Çayır Çeşmesi ( /5051), Selçikler Beldesi Cami Çeşmesi ( /5051).

25 51 Şekil 2. Sivaslı Çeşmelerinin Bozulma Analizi. Azizler Köyü Gali Çeşmesi, Eldeniz Köyü Çeşmesi 1, Hacım Köyü Cami Çeşmesi, Hacım Köyü Türbe Çeşmesi nde orijinal teknelerin yerinde bugün çimento içerikli harçlar ya da modern malzeme ile yenilenmiş tekneler bulunmaktadır. Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi (lülenin yerine konulan plastik boru), Hacım Köyü Cami Çeşmesi ile Türbe Çeşmesi ve Samatlar Köyü Koca Çeşme de (modern musluklar) yapılan onarımlarda dönemle uyumsuz muhdes ekler kullanılmıştır.

26 Çeşmelerin gövdeleri kullanıcılar ya da yöre halkı tarafından birer yazı tahtasına döndürülebilmektedir. Karaboyalık Köyü Çeşmesi nin batı plasteri, Salmanlar Köyü Koca Çeşme nin ve Samatlar Köyü Koca Çeşme nin taslık nişinin olduğu bölgelere yazılan günümüz yazıları, tarihi eserlerimize yönelik beşeri kaynaklı olumsuz müdahalelerin başında gelmektedir. Özgün sokak kotunun zamanla değişmesi ya da yapıların terki sonrasında yapının çevresinde dolgu bir zemin oluşabilmekte ve çeşmelerin özgün kotu bu durum karşısında değişime uğramaktadır. Moloz dolgu ile birlikte yapının mimari detaylarını gizleyen bir başka durumda zamanla çeşmelerin çevresinde meydana gelen bitkilenmelerdir. Yapıların işlevlerini kaybetmeleri sonrasında etraflarında oluşan moloz dolgu ile Akarca Köyü Çeşmesi, Azizler Köyü Amatlar Çeşmesi, Sazak Köyü Aşağı Çeşme ve Yenierice Köyü Çeşmesi nde de olduğu gibi seki ya da tekneler artık algılanamamaktadır (Şekil 2). Sonuç olarak, Sivaslı çeşmeleri, tek cepheli dikdörtgen prizma gövde tasarımı ile dikkat çekmektedir. Yukarıda da belirtildiği biri çalışma kapsamında yer alan sadece Selçikler Beldesi ndeki Çingil Çayır Çeşmesi birden fazla cephe tasarımına sahiptir. Cephe tasarımında kemer formu genellikle yarım daire şekillidir. Bununla birlikte sivri kemerli ya da kemersiz dikdörtgen niş şekilli örneklere de rastlanmaktadır. XVI. yüzyıldan sonra çeşme mimarisinde görülen taslık nişleri Sivaslı çeşmelerinin dokuzunda da uygulanmıştır. Çeşmelerdeki ayna taşlarında genellikle mermer tercih edilmiştir. İnşa malzemesi olarak başta kesme taş olmak üzere kabayonu, kayrak, moloz ve mermer gibi taş cinsleri kullanılmıştır. Devşirme mimari plastikler ise ayna taşı ya da plaster olarak karşımıza çıkmaktadır. Bezeme repertuarı olarak sade bir tasarımın uygulandığı çeşmelerden sadece dördü diğerlerine göre daha yoğun süslemelere sahiptir. Çeşmelerde cephe tasarımında, yarım daire ve sivri kemerler dışında, bitkisel, geometrik, figürlü ve nesneli motiflerden oluşan bezemeler uygulanmıştır. On sekiz çeşme arasında işlevini devam ettiren sadece sekiz çeşme bulunmaktadır. Bu durum zamanla çeşmelerin lokal bozulmalara neden olmuştur. Çeşmeler kitabelerine ve mimari özelliklerine göre 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlarına, Osmanlı İmparatorluğu nun son dönemine tarihlenmektedir KAYNAKLAR Acar, Türkan (2013), Kemeraltı Çarşısı ndaki Duvar Çeşmelerinin Bezeme Öğeleri Açısından İrdelenmesi, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.30, S.1, Ankara, s Acar, Türkan (2017), Ulubey deki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri, Vakıflar Dergisi, Sayı: 47, Ankara, s Acar, Türkan (2018), Uşak Çeşmeleri, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 7/1, s Aktaş, Azime Ferya (2009), Elazığ İli Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, yüksek lisans tezi, Ankara. Alkan, Mustafa (2001), İhtimali Sondaj Metoduna Dayalı Bir Araştırma Uşak Vakıfları, 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu (25-27 Ekim 2001 Uşak), C.1, İstanbul: Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, s Barışta, H. Örcün (1989), İstanbul Çeşmeleri Bereketzade Çeşmesi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.