FĠNANSAL PĠYASALARIN GELĠġĠMĠNĠN EKONOMĠK BÜYÜMEYE ETKĠSĠ VAR MIDIR? TÜRKĠYE ÖRNEĞĠ ( ) 1

Transkript

1 FĠNANSAL PĠYASALARIN GELĠġĠMĠNĠN EKONOMĠK BÜYÜMEYE ETKĠSĠ VAR MIDIR? TÜRKĠYE ÖRNEĞĠ ( ) 1 DOES FINANCIAL DEVELOPMENT AFFECT THE ECONOMIC GROWTH? TURKEY CASE ( ) PROF. DR. BELKIS SEVAL Ġstanbul Üniversitesi ĠĢletme Fakültesi Finans Anabilim Dalı bseval@gmail.com YARD. DOÇ. DR. SERRA EREN SARIOĞLU Ġstanbul Üniversitesi ĠĢletme Fakültesi Finans Anabilim Dalı serraeren@istanbul.edu.tr ARġ. GRV. EBRU DEMĠRCĠ Ġstanbul Üniversitesi UlaĢtırma ve Lojistik Yüksek Okulu edemirci@istanbul.edu.tr 1 Bu çalıģma, 14. Ulusal Finans Sempozyumu nda Selçuk Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi, Konya da bildiri olarak sunulmuģtur (Kasım 2010). 1

2 ÖZET Bu çalıģmanın amacı, finansal piyasaların geliģiminin ekonomik büyümeye etkisinin Türkiye için araģtırılmasıdır dönemini kapsayan çalıģmada, ekonomik büyümeyi temsilen gayri safi yurtiçi hasıla değerlerindeki değiģim kullanılırken, finansal piyasalar bankacılık sistemi ve hisse senetleri piyasası Ģeklinde alt grupları temsil edecek değiģkenlerden oluģturulmuģtur. Yıllık verilerin kullanıldığı araģtırmada, çift taraflı iliģkiyi tespit edebilmek amacıyla Granger Nedensellik Testi uygulanmıģtır. Yapılan Granger nedensellik testleri sonucunda, banka varlıklarındaki ve banka mevduatındaki artıģ GSYĠH deki değiģimin Granger nedeni olarak bulunmuģtur. Bir baģka deyiģle finansal geliģmeden ekonomik geliģmeye doğru tek yönlü bir Granger nedenselliğinden söz etmek mümkündür. ÇalıĢmanın bulguları arz öncüllü hipotezi destekler niteliktedir. ÇalıĢmanın bulgularında ekonomik büyümenin Granger nedeni olarak banka varlıklarının ve banka mevduatının artıģ hızının yer alması, hisse senedi piyasalarına dair herhangi bir değiģkenin bulunmaması, Türkiye de finansal sistem içinde bankacılık sektörünün baskın bir rol oynadığını kanıtlar niteliktedir. Anahtar Kelimeler: Finansal GeliĢme, Ekonomik Büyüme, Türkiye Ekonomisi, Türk Finansal Sistemi ABSTRACT This paper investigates the effects of the financial development to the economic performance of Turkey over the period Changes in gross domestic product are used as an economic growth indicator. The variables are chosen by categorizing the financial markets as banking system and stock market. In order to find out the bi-directional causality between finance and growth, Granger causality test is applied to the yearly data. The empirical results suggest that the yearly changes in the assests and the deposits of the banks are the Granger cause of economic growth and support the supply-leading hypothesis for Turkey. The results also imply that the banking sector is dominant in the financial system of Turkey compared to the stock markets. Key Words: Financial Development, Economic Growth, Turkish Economy, Turkish Financial System 2

3 1. GiriĢ Finansal geliģme ile ekonomik büyüme arasındaki iliģki, ekonomi ve finans yazınında uzun yıllardır araģtırılan önemli konulardan biri olmuģtur. Dünya ekonomisinin 20. yüzyılın baģlarından itibaren hızlı bir Ģekilde büyümesi ve bu büyümeyi 2000 li yıllarda da devam ettirmesi -her ne kadar son dönemlerde küresel krizlerin sayısı artmaktaysa da- araģtırmacılar için üzerinde çalıģılacak önemli bir araģtırma alanı oluģturmuģtur. Ekonomik büyümeyi temsilen kullanılan Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYĠH) değerlerine bakıldığında, son 6 sene içinde bile oldukça yüksek büyüme rakamlarına ulaģıldığını söylemek mümkündür. Bu anlamda dünya ekonomisi 2008 yılında 2002 yılına göre yaklaģık % 88 oranında büyümüģtür. GeliĢmiĢ ekonomiler aynı dönemde % 59 oranında büyürlerken, geliģmekte olan ülkeler % 159 luk bir büyümeyi yakalamıģlardır. GeliĢmekte olan ekonomilerin GSYĠH içinden aldıkları pay da son dönemlerde artmıģtır senesinde geliģmekte olan ekonomilerin dünya üretimi içindeki payları % 23 iken, bu oran 2008 yılına gelindiğinde % 32 düzeyine çıkmıģtır. Dünya ekonomisi hızla büyürken, geliģmekte olan ekonomilerin bu büyüme içindeki paylarının artması, bu ülkeler üzerine yapılan bilimsel çalıģmaların önemini arttırmaktadır. Özellikle ekonomik büyümenin kaynakları araģtırılırken üzerinde durulan finansal piyasaların geliģimi ve bu etkinin geliģen bir ülke olan Türkiye üzerinden incelenmesi, bu çalıģmanın da temelini oluģturmaktadır. Finansal piyasalar, tasarruf fazlası olan bireylerin veya kurumların tasarruf açığı olan bireylere veya kurumlara ellerindeki fazla tasarrufları sundukları piyasalardır. Finansal piyasalara fon sunan yatırımcılar, fon talep eden birey ve kurumlar, fon alıģveriģinin kanıtı olarak çıkartılan finansal varlıklar ve fon alıģveriģine aracılık eden finansal kurumlar bir bütün olarak finansal sistem i oluģtururlar. Bir ekonomide finansal sistemden miktar, vade ve risk konusunda etkin bir ayarlama yapması beklenir. Ġyi bir finansal sistem, piyasalara sunulan küçük miktarlardaki fonları büyük miktarlara dönüģtürebilmelidir. Bu da finansal aracılık yapan kuruluģların çeģitliliği ve yeterliliği ile mümkün olacaktır. Kısa vadeli fonların uzun vadeye dönüģümü fiziksel varlıkların, borçların ve hakların menkul kıymetleģtirilmesi ve bu menkul kıymetlerin alınıp satılabildiği doğru fiyatlama yapan etkin ikincil piyasaların varlığı ile gerçekleģir. Doğru fiyatlama ise risk ve getiri iliģkisinin doğru kurulması bir baģka deyiģle, menkul kıymet fiyatlarının taģıdıkları riski içermesi, böylece yatırımcıların yaptıkları yatırımlardan elde ettikleri getirinin aldıkları riskle orantılı olması durumudur. GeliĢmiĢ ve iģlevlerini etkin Ģekilde yerine getiren finansal sistemler, kaynakları etkin dağıtmak suretiyle verimliliği ve tasarruf oranını arttırarak ekonomik geliģmeyi etkileyebilmektedir. Bu çıkarıma karģın, ekonomi ve finans yazınında bu konuda yapılmıģ çalıģmalarda iki farklı görüģ dikkat çekmekte, finansal geliģme ve ekonomik büyüme iliģkisinin nedensellik boyutunun tartıģmalı olduğu görülmektedir. Bu konuda bazı bilim adamları finansal geliģmenin ekonomik büyümeyi belirlediğini belirtmektedir. Bu görüģ arz-öncüllü hipotez olarak adlandırılmaktadır. Ġkinci görüģe göreyse iliģkinin yönü ekonomik büyümeden finansal geliģmeye doğrudur. Bu hipoteze de talep izleyici denmektedir (Aslan ve Küçükaksoy, 2006:26). Finansal geliģmenin ekonomik büyümeyi hızlandırdığını savunan görüģe göre (arz-öncüllü hipotez), büyüme sürecinde finans pasif bir rol değil, aksine aktif bir rol oynamaktadır. Finansal hizmetlerin ve kurumların arzı, giriģimcilerin üretken alanlara yatırım yapmalarına yol açacak ve finansal geliģmenin bir sonucu olarak büyüme hızı 3

4 artacaktır (King ve Levine, 1993a). Talep izleyici görüģe göreyse, ekonomik kalkınma finansal hizmetlere olan talebi arttırarak finansal geliģmeye öncülük etmektedir (Robinson, 2008:113) 2. Finansal geliģme ile ekonomik büyüme arasındaki nedenselliğin Türkiye ekonomisi için araģtırıldığı bu çalıģmanın ikinci bölümü, Türkiye deki finansal piyasaların geliģimi ve mevcut durumu hakkında bilgi vermek üzere yazılmıģtır. Üçüncü bölüm konuya iliģkin yazın taramasını içermektedir. Dördüncü bölümde, Türkiye nin ekonomik büyüme hızı ile finansal piyasaların geliģimi arasındaki iliģki dönemi için Granger Nedensellik Sınaması ile test edilmiģtir. Son bölüm, sonuç ve önerilerin yer aldığı bölümdür. 2. Türkiye de Finansal Sistemin GeliĢimi Dünya finansal piyasalarında liberalizasyon çalıģmalarının geçmiģi çok eskiye dayansa da, Türkiye ancak 1980 li yıllarda finansal sistemin kuruluģunun ilk adımlarını atmıģtır. Bundan önce 1970 li yıllarda sermaye piyasasında küçük kıpırdanmalar olmuģsa da, özellikle 24 Ocak 1980 kararları Türkiye ekonomisinde önemli geliģmelere neden olacak bazı değiģimlerin temelini oluģturmuģtur. Sermaye Piyasası Kanunu ve Sermaye Piyasası Kurulu 1981 yılında kabul edilen yasalarla doğmuģtur. Türkiye de bankacılığın geliģimi ise daha eskiye dayanmaktadır. Bankacılık Avrupa ülkelerinde sanayileģme sürecinin bir gereği olarak ortaya çıkarken, Osmanlı Devleti nde ilk banka, çöküģ döneminde devletin finansman gereksinimini karģılamak amacıyla kurulmuģtur (CanbaĢ ve Doğukanlı, 2007:274). Bu dönemdeki bankacılık hareketleri borçlanma bankacılığı olarak nitelendirilebilir. Cumhuriyet döneminde bankacılık daha farklı bir geliģim süreci izlemiģtir. Cumhuriyetin kurulduğu yıldan 1943 yılına kadarki dönemde, bankalar devlet desteği ile kurulmuģtur. Bu dönemde bir yandan belirli ekonomik kesimlerin kredi gereksinmelerinin karģılanmasına, bir yandan da iģtirakçilik uygulaması ile birçok ticaret ve sanayi iģletmelerinin kurulmasına olanak sağlanmıģtır dönemi özel bankaların kuruluģ dönemidir yılında yaģanan ekonomik sıkıntılar, bankacılık sistemini de olumsuz etkilemiģ, o dönemde kurulan birçok banka tasfiye olmuģtur. Planlı dönemde ( ), yeni banka kurulmaması ve mevcut bankaların güçlendirilmesi yönünde bir politika izlenmiģtir. Bu dönemde, uygulanan kredi faiz oranları ve yaģanılan yüksek enflasyon ortamında iģletmeler için kredi kullanmak her durumda kazanç sağladığından, iģletmelerin kredi bulmaları kredi faiz oranından daha büyük önem taģımaya baģlamıģtır. Bu durum holdingler arasında ticaret bankalarını denetim altına alma yarıģını baģlatmıģtır. Böylece özel bankalar, belli sanayi ve ticaret grupları arasında paylaģılmıģtır (CanbaĢ ve Doğukanlı, 2007:282) yılından sonra Türkiye de plânlı dönem, her ne kadar IV. BeĢ Yıllık Kalkınma Plânı Ģeklen yürürlükteyse de, fiilen ortadan kalkmıģtır. Uygulanan serbest piyasa ekonomisine geçiģ ve dıģa açılma politikaları bankacılık sektöründe de çok hareketli bir dönemin baģlamasına sebep olmuģtur lı yıllarda kamu açıklarının finansmanında, devletin Merkez Bankası kaynakları yerine menkul kıymetler aracılığıyla borçlanması sonucu, menkul kıymet piyasalarında kamunun ağırlıkta olduğu bir yapı oluģmuģtur. Menkul kıymet stokları içinde kamunun payı 1986 yılında % 77 iken, bu oran 2006 yılında % 86 ya çıkmıģtır. Bu durum, finansal piyasalardan reel kesime kaynak aktarımını kısıtladığı gibi faiz oranlarını da yükseltmiģtir. Bankalar, kamu menkul kıymetlerinin getirilerinin 2 Aktaran Eser: Altunç, Ö.F. (2008). Türkiye de Finansal GeliĢme ve Ġktisadi Büyüme Arasındaki Nedenselliğin Ampirik Bir Analizi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 3(2), s.113 4

5 yüksek olması nedeniyle, ellerindeki kaynakları reel kesime kredi olarak vermek yerine menkul kıymet alımına yönlendirmiģtir. Bu da yatırımların artıģ hızına olumsuz etki etmiģtir yılı baģında uygulamaya konulan enflasyonla mücadele programı, bankacılık sisteminin bilanço yapısının Ģekillenmesinde önemli ölçüde etkili olmuģtur. Aktifler içinde yer alan kredilerin payında önemli bir artıģ olmuģtur. Özellikle tüketici kredilerinin payı 1999 yılına göre 4 kat artmıģtır. Likiditesi yüksek olan menkul kıymet portföyünün toplam aktifler içindeki payı ise azalmıģtır. Bunun yanında bankaların likidite, faiz ve kur risklerine karģı duyarlılıkları da artmıģtır(canbaģ ve Doğukanlı, 2007:285) Kasım 2000 de ve ġubat 2001 de yaģanan ekonomik krizler ve bunların sonucunda yükselen faiz oranları, bankaları önemli kayıplarla karģı karģıya bırakmıģtır yılı sonunda Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) kapsamında 2 banka bulunurken, 2001 yılında bu sayı 18 e çıkmıģtır. Aynı yıl, bankacılık sisteminin sağlıklı bir yapıya kavuģturulabilmesi amacıyla bankacılık sektörü yeniden yapılandırma programı uygulanmaya baģlanmıģtır. Bu düzenlemeler içinde gözetim ve denetim çerçevesinin güçlendirilmesine dönük çalıģmalar yanında, AB ile uyum ve yeni araçların kullanımına iliģkin çalıģmalar da yer almaktadır yılı itibariyle Türkiye de faaliyette bulunan banka sayısı 45 tir. Bunun 32 si mevduat, 13 ü kalkınma ve yatırım bankasıdır. Mevduat bankalarının 3 tanesi kamu sermayeli, 17 tanesi yabancı sermayeli özel ve 11 tanesi ulusal sermayeli özel bankadır. Bankaların toplam Ģube sayısı dir. Bu rakam 1970 yılında 3.210, 1990 yılında 6.584, 2000 yılında 7.837, 2005 yılında olarak gerçekleģmiģtir yıları arasında ekonomik krizlerin de etkisiyle Ģube sayılarında azalma gözlenmiģtir. Türk bankacılık sektörünün derinleģme göstergelerinden banka varlıklarının GSYĠH ya oranını incelediğimizde, 1987 yılında bu oran % 55 düzeyinde iken, 2006 yılı itibariyle oran % 81 olarak gerçekleģmiģtir. Banka mevduatının aynı Ģekilde GSYĠH ya oranı 1987 yılında % 32 iken, 2006 yılında oran % 51 e çıkmıģtır. Bankaların kullandırdıkları kredilerin GSYĠH ya oranı 1987 de % 24, 2006 da % 34 olarak gerçekleģmiģtir. Son yirmi yıllık dönem göz önüne alındığında, bankaların GSYĠH daki paylarının önemli ölçüde arttığını söylemek mümkündür. Bunun yanında, bankacılık sektöründe kamu bankalarının ağırlığı bahsedilen dönemde azalmıģtır. Kamu bankalarının varlıklarının tüm bankaların varlık toplamına oranı 1987 yılında % 44 iken, oran 2006 yılında % 31 e gerilemiģtir. Bankacılık kesimindeki büyümeye paralel olarak Türk sermaye piyasaları da aynı dönemde bir geliģme sürecine girmiģtir. Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın (ĠMKB) 1986 yılının Ocak ayında faaliyete geçmesiyle, Türk finansal sistemi organize bir piyasaya kavuģmuģtur. ĠMKB de halka açık iģletmelerin hisse senetleri, devlet ve özel sektör tahvil ve bonoları iģlem görmeye baģlamıģtır yılında çıkarılan Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkındaki 32 sayılı karar, finansal piyasaların geliģiminde önemli bir adım olmuģtur. Yapılan yasal değiģikliklerle, yabancı yatırımcıların Türkiye de para ve sermaye piyasalarında iģlem yapabilmeleri ve kazançlarını yurtdıģına çıkartabilmeleri olanağı sağlanmıģtır. Bununla birlikte, Türk yatırımcılar da yabancı piyasalarda iģlem yapabileceklerdir. Ayrıca 1980 li yılların ortalarından itibaren Türkiye de döviz ticareti serbestleģtirilmiģtir. ĠMKB kurulduğu günden bu yana hızlı bir büyüme süreci yaģamıģtır yılında piyasa değeri bin TL iken, bu değer 2006 yılında bin TL ye çıkmıģtır. Piyasa değerinin GSYĠH ye oranı 1987 de % 4, 2006 yılında % 41 olarak gerçekleģmiģtir. Fakat bu oran dünya piyasaları ile karģılaģtırıldığında oldukça düģük kalmaktadır. Tüm ülkelerin borsalarının piyasa değerlerinin ülkelerin toplam GSYĠH değerine oranı 2005 yılında % 84 tür. Bu oran Avrupa Birliği için % 75 olarak hesaplanmıģtır. Örneğin Ġngiltere nin oranı olan % 137 yanında ĠMKB nin piyasa değerinin milli gelire oranı oldukça düģük kalmaktadır. GeliĢmekte olan ülkelerin tamamı için 5

6 hesaplanan oran ise % 55 ile yine ĠMKB nin oranından yüksektir. Türkiye de 2009 yılı itibariyle yaklaģık adet anonim Ģirket faaliyet göstermektedir. Bunlardan yalnızca 317 Ģirket ĠMKB de iģlem görmektedir. Söz konusu sayının azlığına bakarak, ĠMKB nin ekonomi içindeki ağırlığının bu denli düģük olması açıklanabilir li yıllara gelindiğinde, ekonomik krizlerin arka arkaya yaģanmasıyla ve risk olgusuyla birlikte Türk finansal piyasalarında özellikle türev ürünlerin önem kazandığı dikkat çekmektedir. Türev ürünlerin iģlem görebilmesi maksadıyla önce ĠMKB bünyesinde 2001 yılında döviz futures iģlemleri baģlatılmıģtır. Daha sonra 2005 yılında, bu tür iģlemlerin yapılabilmesi için Ġzmir de Vadeli ĠĢlem ve Opsiyon Borsası (VOB) kurulmuģtur. 3. Yazın Taraması Finansal geliģme ile ekonomik büyüme arasındaki iliģki, oldukça uzun bir zaman önce araģtırmacıların ilgisini çekmeye baģlamıģtır. Bu konuda ilk çalıģmaları 1873 te Bagehot, 1911 yılında Schumpeter yapmıģtır (Aslan ve Küçükaksoy, 2006:26). Bu araģtırmacılardan Schumpeter in çalıģması dönemine göre yenilikçi bir bakıģ açısı taģıdığı için özellikle anılmaya değerdir. Schumpeter e göre, finans kesimi yüksek getiriye sahip sektörleri baģarılı bir Ģekilde belirleyip fonlamaktadır. AraĢtırmacı bu sektörlerin genellikle yenilikçi sektörler olduğunu söyleyerek, finansal geliģmelerin teknolojik yenilikleri teģvik ettiğini, bunun ise ekonomik büyümeye yardımcı olduğunu ifade etmiģtir (Wagabaca, 2004). 3 Finansal aracılardan özellikle bankalar, tasarrufları bir araya getirmekte, yatırım projelerini değerlendirmekte, yöneticileri denetlemekte ve firmalar hakkındaki detaylı bilgileri daha düģük maliyetle elde edebilmektedirler. Finansal aracılar, kaynakları daha verimli alanlara yönlendirerek ekonomik geliģmede önemli bir yere sahip olmaktadırlar (Bloch ve Tang, 2003). YaklaĢık bir 40 yıl sonra, 1955 yılında Gurley ve Shaw da bu konu üzerinde çalıģmıģlardır (Gurley ve Shaw, 1955). Bu araģtırmacılar daha ziyade konunun teorik altyapısını oluģturmaya çalıģırken, ilk ampirik çalıģma içeren makaleleri 1965 yılında Davis ve 1969 yılında Sylla gibi ekonomi tarihçileri yazmıģlardır. Bu ekonomi tarihçileri, özellikle Ġngiltere ve Amerika nın tarihi deneyimlerini kullanarak, piyasada öncülüğü olanaklı kılmada finansal sistemin rolünü tanımlamıģlardır (Aslan ve Küçükaksoy, 2006:26) yılına gelindiğinde McKinnon (1973) 4 ve Shaw (1973) 5 bu konuyla ilgili ayrı ayrı yazdıkları kitaplarında aynı görüģü savunmuģlardır. McKinnon-Shaw ekolü olarak bilinen bu görüģe göre devlet, finansal piyasalara müdahale ederek finansal sistemin geliģimini olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle bankacılık sistemine getirdiği azami faiz oranları, yüksek rezerv gerekliliği, doğrudan kredi programları gibi kısıtlamalar ekonomik büyümeyi azaltmaktadır. Finansal geliģmenin ekonomik büyümeyi arttırdığını savunan görüģe alternatif olan talep izleyici görüģün savunucuları da, konuyla ilgili olarak birçok çalıģma yapmıģtır. Bunlardan Robinson, kitabının faiz oranları ile ilgili bölümünde, ekonomik büyümenin finansal hizmetler için talep yaratacağını ve böylece finansal geliģmeye yol açacağını savunmuģtur (Robinson, 1952). 6 Hem arz öncüllü hem de talep izleyici görüģü tanımlayan Patrick, 1966 yılında yazdığı makalesinde reel 3 Aktaran Eser: Demir, Y., Öztürk E. ve Albeni, M. (2007). Türkiye de Finansal Piyasalar ile Ekonomik Büyüme ĠliĢkisi. KMÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9/13, s Aktaran Eser: Hondroyiannis, G., Lolos S. ve Papapetrou, E. (2005). Financial Markets and Economic Growth in Greece, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, Cilt 15, s Aktaran Eser: Hondroyiannis, G. ve diğerleri, age, s Aktaran Eser: Thangavelu, M.S. ve Jiunn, A.G.J. (2004). Financial Development and Economic Growth in Australia: An Empirical Analysis. Empirical Economics, Cilt 29, Sayı 2, s

7 sektördeki geliģmelerin talebi ortaya çıkardığını, talebin karģılanmasında da finansal aracıların aracı rolü üstlendiğini belirtmiģtir (Patrick, 1966). Patrick konuyla ilgili olarak geliģme safhası hipotezi adını verdiği bir üçüncü hipotez geliģtirmiģtir. Bu hipoteze göre, ekonomik büyümenin erken safhalarında, finansal geliģme reel sermaye birikimine yol açmaktadır. Yenilikler ve yeni finansal hizmetlerin geliģmesi, yatırımcılara ve sermaye birikimi olan birimlere yeni olanaklar sağlamakta ve kendi kendini sürdüren büyümeye yol açmaktadır. Finansal ve ekonomik geliģme ilerledikçe, finansal geliģmenin arz öncüllüğündeki özelliği azalmakta ve sonunda talep takipli durum baskın hale gelmektedir (Aslan ve Küçükaksoy, 2006:28-29) lı yıllardan baģlayarak araģtırmacılar, finansal geliģme ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerin verilerini kullanarak test etmeye çalıģmıģlardır. Fakat araģtırmacılar bu konuda ortak sonuçlara ulaģamamıģlardır. Farklı kurumsal yapılara ve ekonomik özelliklere sahip ülkelerde sonuçlar birbiriyle çeliģkili çıkmıģtır. Bunun yanında, bu çalıģmaların büyük bir kısmı, finans kesimini temsilen bankacılık sektörünün verilerini kullanmıģlardır. Hisse senedi piyasalarının geliģimi ile ekonomik büyüme arasındaki iliģki ise ancak son yıllarda ele alınmaya baģlamıģtır. King ve Levine (1993a), çalıģmalarında seksen ülkenin dönemine ait verilerini kullanarak bankacılık sektörü ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi araģtırmıģlardır ve güçlü bir iliģki bulmuģlardır. Bu çalıģmaya göre, finansal geliģmenin düzeyi ekonomik büyüme için iyi bir göstergedir. Levine ve Zervos (1998), yetmiģ yedi ülkenin arası verilerini incelemiģlerdir. King ve Levine den farklı olarak finans kesimi olarak bankacılık yanında hisse senetleri piyasasını da kullanmıģlardır. ÇalıĢmalarında, hem bankacılık sektörü hem de hisse senetleri piyasası ile ekonomik büyüme arasında pozitif korelasyon bulmuģlardır. Arestis ve Demetrias (1997) Amerika BirleĢik Devletleri, Almanya ve Güney Kore üzerine yaptıkları çalıģmalarında, finansal geliģim ve ekonomik büyüme iliģkisinin ülkeler bazında çeliģkili sonuçlar verdiğini belirtmiģlerdir. Bunu da ülkelerin farklı ekonomik ve finansal yapılarına bağlamıģlardır. Yatay kesit yaklaģımın ülkelerin benzer ekonomik yapı ve teknolojiye sahip oldukları Ģeklindeki basit varsayıma dayandığını ve bunun da gerçekleri yansıtmadığını savunan araģtırmacılar, bu konuda zaman serisi analizleri kullanılması gerektiğini vurgulamaktadırlar. Sign (1998) 1998 yılında yaptığı çalıģmasında, geliģmekte olan ülkelerdeki borsaların hızlı büyümesinin toplam tasarrufların artmasından kaynaklanmasının Ģüpheli olduğunu, banka mevduatından hisse senedi alımına geçiģ Ģeklinde tasarruflarda bir yön değiģikliğinin söz konusu olduğunu, bu ülke borsalarının geçmiģ yıllar itibariyle yatırımları arttırdığına dair bir kanıt bulunmadığını belirtmiģtir. 7 Ghali (1999) Tunus üzerine yaptığı çalıģmada, finansal geliģmenin ekonomik büyümeyi etkilediği sonucuna ulaģmıģtır. Gürsoy ve Müslümov (2000) çalıģmalarında, yılları için seçilmiģ 20 ülkeden elde ettikleri verileri kullanarak yaptıkları analizde, borsaların geliģmiģlik düzeyi ile ekonomik büyüme arasında geri besleme iliģkilerini saptamıģlardır. Ülke bazında yapılan analizlerdeyse kesin sonuçlara ulaģamamakla birlikte, borsalarla ekonomik büyüme arasındaki iliģkinin geliģmekte olan ülkelerde daha güçlü olduğu sonucunu elde etmiģlerdir. 8 Aynı yıl Gürsoy bu kez Hassa ile üç körfez ülkesi Bahreyn, Suudi Arabistan ve Kuveyt te finansal ve ekonomik büyüklükler arasındaki nedensellik iliģkilerini araģtırmıģtır yıllarının incelendiği çalıģmada 7 Aktaran Eser: Gökdeniz, Ġ., Erdoğan, M. ve Kalyüncü, K. (2003). Finansal Piyasaların Ekonomik Büyümeye Etkisi ve Türkiye Örneği ( ), Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, s Aktaran Eser: Demir ve diğerleri, age, s.444 7

8 her üç ülke için farklı sonuçlar elde edilmiģtir. Kuveyt te finansal kesim ekonomik geliģmeyi etkilerken, Bahreyn de ekonomik büyüme finansal sektörü geliģtirmektedir. Suudi Arabistan içinse bir genelleme yapmak mümkün olmamıģtır (Gürsoy ve Al-Aali, 2000). 9 Xu (2000), 41 ülkenin yılları arasındaki verilerini VAR analizi ile incelemiģtir. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre talep izleyici görüģ reddedilmiģtir. BaĢka bir deyiģle, ekonomik büyüme finansal geliģmeyi arttırmamaktadır. Shan, Moris ve Sun (2001) finansal geliģme ve ekonomik büyüme iliģkisini 9 OECD ülkesi ve Çin için araģtırmıģlardır. Granger nedensellik testinin uygulandığı çalıģmanın sonuçları ülke bazında farklı çıkmıģtır. AraĢtırmacılara göre, finansal geliģmiģliğin ekonomik büyümeyi arttırdığı hipotezini destekleyen kanıtlar yetersizdir. Ghirmay (2004) 13 Afrika ülkesinde ekonomik büyüme ile finansal geliģme arasındaki nedensellik iliģkilerini VAR modeli ile araģtırmıģtır. EĢ bütünleģme analizinin sonuçlarına göre, finansal geliģme ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemli iliģkinin varlığını destekleyen kanıtlar (13 ülkeden 12 sinde) ortaya çıkmıģtır. Uzun dönemli nedenselliğin yönüne bakıldığında, finansal geliģmenin 8 ülkede ekonomik büyüme üzerinde nedensel bir rol oynadığı görülmektedir. Aynı zamanda 6 ülkede de iki yönlü nedensel iliģki bulunmuģtur. 10 Rioja ve Valev (2004), finansal geliģme ekonomik büyüme iliģkisini, farklı finansal geliģmiģlik bölgeleri bağlamında incelemiģlerdir. 74 ülke, üç farklı finansal geliģmiģlik düzeyine (düģük, orta, ileri) ayrıģtırılarak ve genelleģtirilmiģ momentler (GMM) dinamik panel tekniği kullanılarak incelenmiģtir. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre, finansal olarak geliģmemiģ bölgede finansal piyasalarda görülen geliģmeler büyüme üzerinde belirsiz etkiler yaratmıģtır. Finansal açıdan orta düzeyde geliģmiģ bölgede, finansal geliģme büyüme üzerinde büyük ve pozitif etki yapmıģtır. Finansal olarak ileri düzeyde geliģmiģ bölgede ise etki pozitif fakat düģük olmuģtur. Caporale, Howells ve Soliman (2005) ġili, Kore, Malezya ve Filipinler üzerine yaptıkları çalıģmalarında hisse senedi piyasalarının ekonomik büyüme hızını arttırdığı sonucuna ulaģmıģlardır. Hisse senedi piyasalarının geliģmesinin, uzun dönemde yatırımların verimliliği üzerinde olumlu katkıda bulunduğunu göstermiģlerdir. Hondroyiannis, Lolos ve Papapetrou (2005), döneminde Yunanistan daki bankacılık sektörü ve hisse senedi piyasası ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi araģtırmıģtır. VAR analizleri sonucunda, uzun dönemde hem bankacılık hem de hisse senetleri piyasasındaki geliģimin büyümeyi arttıracağı fakat etkinin düģük olacağı söylenmiģtir. Ayrıca hisse senedi piyasasının geliģiminin etkisi bankacılık sektöründen daha düģük çıkmıģtır. Türkiye üzerine yapılan ampirik çalıģmalarda, finansal geliģmiģlik ile ekonomik büyüme arasındaki iliģki konusunda çeliģkili sonuçlar elde edilmiģtir. Kar ve Pentecost (2002) çalıģmalarında Türkiye verileri üzerine VAR ve Granger nedensellik sınamasını uygulamıģlardır. ÇalıĢmanın sonucuna göre, ekonomik büyüme finansal sektörün geliģimine öncülük etmektedir. 11 Onur un (2005) Granger nedensellik testini kullandığı dönemini kapsayan çalıģmasında, ekonomik büyüme finansal sistemi geliģtirmektedir sonucuna ulaģılmıģtır. Yapraklı (2007), döneminde Türk finansal sistemi ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi VAR ve Granger nedensellik testleri ile incelemiģtir. Ticari ve finansal dıģa açıklık ile ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik bulmuģtur. Demir ve diğerleri (2007), Aktaran Eser: Demir ve diğerleri, age, s Aktaran Eser: Aslan ve Küçükaksoy, age, s Aktaran Eser: Altunç, age, s.115 8

9 dönemini inceledikleri çalıģmalarında, VAR modellerini kullanarak uzun dönemde banka ve hisse senedi ile finanslamanın ekonomik büyümeyi arttırabileceğini, fakat bu etkinin küçük olduğunu göstermiģlerdir. Ayrıca hisse senedi piyasasının ekonomik büyümeye katkısının, bankacılık sektörüyle karģılaģtırıldığında daha düģük olduğu görülmektedir. Ardıç ve Damar (2006), finans sektörü ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi inceledikleri çalıģmalarında, oldukça kısa bir dönemin veri setini kullanmıģlardır: Yazarlar, burada amaçlarının 2001 krizinin hemen öncesinde bankacılık sektörünün ekonomik büyüme katkısını ölçmek olduğunu belirtmiģlerdir. Ġncelenen dönem için finansal derinleģme ile ekonomik büyüme arasında negatif bir iliģki bulunmuģtur. Hisse senedi piyasasının geliģimi ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkinin incelendiği bir çalıģma Karagöz ve Armutlu (2007) tarafından yapılmıģtır. Granger nedensellik sınamasını kullanan araģtırmacılar, döneminde Türkiye de ekonomik büyümenin hisse senedi piyasasını geliģtirdiği yönünde bulgular elde etmiģlerdir. Benzer bir çalıģma Aydemir (2008) tarafından daha kısa bir dönem için yapılmıģtır: Karagöz ve Armutlu nun aksine Aydemir, hisse senedi getirileri ile GSYĠH ve özel kesim tüketim harcamaları arasında uzun dönemli iliģki ve aynı zamanda iki yönlü bir Granger nedenselliği bulmuģtur. Aydemir ile aynı sene gerçekleģtirdiği çalıģmasında Altunç (2008), konuyu dönemi için incelemiģtir. Talep izleyici ve arz öncü hipotezlerini sınadığı çalıģmasında, Granger nedenselliğinin yönünün seçilen finansal geliģmiģlik göstergesine bağlı olarak değiģtiğini ortaya koymuģtur. CoĢkun, Temizel ve Taylan (2009) bankacılık sektörü hisse senedi getirileri ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi incelemiģtir. EĢbütünleĢme ve nedensellik analizlerinin yapıldığı bu çalıģmada, uzun dönemde bankacılık sektöründeki geliģmenin ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna ulaģılmıģtır. Bunun yanında, kısa dönem için hata düzeltme modeli kullanılarak yapılan regresyon analizindeyse, bankacılık sektörü getirisinin ekonomik büyüme değiģimi üzerindeki etkisinin anlamsız olduğu bulunmuģtur. 4. AraĢtırma 4.1. AraĢtırmanın Amacı Bu çalıģmanın amacı, Türkiye'de 1988 ve 2006 yılları arasında yaģanan ekonomik geliģmenin finansal geliģme ile iliģkisini incelemektir. Bu amaçla yapılan araģtırmada kullanılan veri seti, kısıtlar, araģtırmanın hipotezi ve uygulanan model aģağıdaki alt baģlıklarda ayrıntılı olarak anlatılmıģtır Veri Seti ve Kısıtlar ÇalıĢmamızda ekonomik geliģmenin göstergesi olarak Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla daki (GSYĠH) değiģim değeri alınmıģtır. Finansal geliģmenin göstergesi olarak da dokuz değiģken belirlenmiģtir. DeğiĢkenlerin tespitinde, yapılan yazın taramasının yanı sıra bu konuda uzman öğretim üyelerinin görüģleri de göz önüne alınmıģtır. Finans sistemi, bankacılık kesimi ve hisse senedi piyasaları olmak üzere iki ana baģlıkta düģünülmüģtür. Bankacılık kesimi ile ilgili ekonomik büyümeye etki edeceği düģünülen değiģkenler banka varlıkları, banka mevduatı, bankaların kullandırdıkları krediler, bankaların menkul kıymet portföyleri, bankaların sermaye yeterlilik oranları ve kamu bankalarının varlıklarıdır. Hisse senedi piyasalarındaki geliģimi ölçmek için de iki ayrı değiģken belirlenmiģtir: ĠMKB nin piyasa değeri ve iģlem hacmi. Yukarıda adı geçen değiģkenlerden sermaye yeterlilik oranı 9

10 ve kamu bankalarının varlıkları dıģındaki değiģkenlerin GSYĠH ya oranları bulunmuģ ve bu oranların yıllar bazındaki değiģimleri analizlerde kullanılmıģtır. Sermaye yeterlilik oranı ise kendi değeriyle alınmıģ ve yine analizlerde oranın yıllar bazındaki değiģimi kullanılmıģtır. Kamu bankalarının varlıkları toplam banka varlıklarına oranlanmıģ ve bu oranın yıllar içindeki değiģimi kullanılmıģtır. Ayrıca bankaların menkul kıymet portföyleri de yine bankaların toplam varlıklarına oranlanarak farklı bir değiģken oluģturulmuģtur. Banka kredileri hesaplanırken, bankaların kullandırdıkları kredilere tüketici finansman Ģirketleri nin kullandırdıkları krediler eklenmiģtir. GSYĠH değerleri için harcamalar yöntemiyle hesaplanmıģ 1987 bazlı cari fiyatlarla ifade edilen seri kullanılmıģtır. Veri seti Türkiye Ġstatistik Kurumu nun internet sitesinden alınmıģtır. GYSĠH değerleri üç aylık periyotlar halinde yayımlanmaktadır bazlı seri 1987 yılının birinci üç aylık periyodundan baģlamakta ve 2007 yılının üçüncü üç aylık periyodunda sona ermektedir. Daha güncel veriye sahip olabilmek adına çalıģmaya 2007, 2008 ve 2009 yılının verileri de dahil edilmek istenmiģtir. Fakat 1987 bazlı seri 2007 yılının son üç aylık dönemine kadar hesaplanmıģtır. Bunun nedeni, o sene GSYĠH değerinin bileģenleriyle ilgili yapılan bir değiģikliktir ve farklı bir Ģekilde hesaplanan yeni bir seri oluģturulmasına karar verilmiģtir. Bu serinin baz yılı olarak 1998 senesi seçilmiģtir yılının birinci üç aylık döneminden baģlayarak seri yeniden hesaplanmıģtır ve bu yeni serinin verileri günümüze kadar gelmektedir. Fakat 1998 yılından önceki yıllar için bu serinin değerleri hesaplanmamıģtır. 12 Eğer günümüze en yakın verilere sahip olmak adına bu yeni seri alınacak olursa, bu kez de veri sayısının yetersiz kalması gibi bir sorunla karģılaģılmaktadır. Bu nedenle 1987 bazlı eski seri kullanılmıģtır. ÇalıĢmada GSYĠH değerleri için üç aylık değil yıllık değerler esas alınmıģtır. Bunun sebebi de bankalara ait verilerin (varlıklar, mevduat, krediler vb) kümülatif olması özelliğidir. Bankaların üç aylık bilançolarındaki bu kümülatif değerler ile üç aylık GSYĠH değerlerini oranlamak anlamsız sonuçlar vermektedir. Çünkü bankaların değerleri kümülatif, GSYĠH değerleri ise üç aylıktır. Bu nedenle bankacılık ile ilgili tüm değiģkenlerin yıl sonu itibariyle oluģan değerleri kullanılırken, GSYĠH değerleri için de yıllık değerler esas alınmıģtır. ĠMKB nin piyasa ve iģlem hacmi değerleri de yine yıllık toplam değerlerdir. Veri sayısının düģük olmasının nedenlerinden birisi yukarıdaki paragrafta bahsedilen GSYĠH değerlerinin yakın bir geçmiģ dönemden baģlıyor olmasının yanı sıra, çalıģmanın özelliği gereği verilerin yıllık değerlerinin kullanılıyor olmasıdır. Veri sayısının düģük olması, bu çalıģma için düģünülen ve uzun dönemli iliģkinin de ölçülebileceği bir yöntem olan VAR analizini kullanmayı engellemiģtir. GSYĠH değerlerinin Türkiye Ġstatistik Kurumu nun internet sitesinden alındığı belirtilmiģti. Diğer değiģkenler de yine Türkiye Ġstatistik Kurumu nun, Türkiye Bankalar Birliği nin, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun, T.C. Merkez Bankası nın ve ĠMKB nin internet sitelerinden elde edilmiģtir. DeğiĢkenler ve değiģkenlerin kısaltmaları aģağıda Tablo 1 de gösterilmiģtir. 12 Türkiye Ġstatistik Kurumu BaĢkanlığı ile tarihinde yapılan yazıģma ile elde edilen bilgidir. 10

11 Tablo 1: ÇalıĢmada Kullanılan DeğiĢkenler ve Kısaltmaları Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla daki (GSYĠH) değiģim = GSYĠH (Banka Varlıklar/GSYĠH) DeğiĢimi = (BV/GSYĠH) (Banka Mevduat/GSYĠH) DeğiĢim = (BM/GSYĠH) (Banka Krediler/GSYĠH) DeğiĢim = BK/GSYĠH) (Banka MKP/GSYĠH) DeğiĢimi = (BMKP/GSYĠH) (Banka MKP/Banka Varlıkları)DeğiĢimi = (BMKP/BV) Sermaye Yeterlilik Oranının DeğiĢimi = (SYO) (Kamu Bankaları Varlıkları/Toplam Varlıklar) DeğiĢimi = (KBV/TV) (ĠMKB ĠĢlem Hacmi/GSYĠH) DeğiĢimi = (ĠMKBH/GSYĠH) (ĠMKB Piyasa Değeri/GSYĠH) DeğiĢimi = (ĠMKBPD/GSYĠH) 4.3. AraĢtırmanın Hipotezi Ampirik çalıģmanın amaçlarında belirtilen finansal göstergeler ile GSYĠH daki değiģim arasında Granger nedensellik iliģkisinin incelenmesi için oluģturulan temel hipotezler aģağıdaki gibidir: H 0 = GSYĠH daki değiģim seçilmiģ finansal göstergelerdeki değiģimin Granger nedeni değildir. H 1 = GSYĠH daki değiģim seçilmiģ finansal göstergelerdeki değiģimin Granger nedenidir. H 0 = SeçilmiĢ finansal göstergelerdeki değiģim GSYĠH daki değiģimin Granger nedeni değildir. H 1 = SeçilmiĢ finansal göstergelerdeki değiģim GSYĠH daki değiģimin Granger nedenidir AraĢtırmanın Yöntemi Bu çalıģmada finansal geliģme ile ekonomik geliģme arasındaki iliģki "Granger (1969) Nedensellik Testi" kullanılarak analiz edilmiģtir. ÇalıĢmada yapılan ekonometrik analiz sonuçlarına ve yorumlarına geçmeden önce, zaman serilerinin durağanlığı ve Granger Nedensellik testinden kısaca bahsetmekte yarar vardır. 11

12 Durağanlık Analizi ÇalıĢmada kullanılan her bir değiģkene ait veri seti zaman serisi niteliğindedir. Bu nedenle öncelikle bu verilerin ele alındıkları dönem içerisinde durağan olup olmadıklarının incelenmesi gerekmektedir. Durağan olmayan serilerin durağan hale getirilmesi ve analize durağan Ģekilde katılması gerekmektedir. Durağan olmayan serilerin denklemlere konulması ile gerçekte olmayan iliģkilerin analizin sonuçlarını etkilemesi söz konusudur. Bu durum, sonuçların yorumlanmasında hatalara sebep olmaktadır (Brooks, 2008:318) Granger Nedensellik Analizi Nedensel iliģki ya da neden sonuç iliģkisi, X, Y nin nedenidir ya da aynı anlama gelmek üzere Y, X in sonucudur Ģeklinde bir önermedir. Bu önerme istatistiksel olarak; i) X, Y yi açıklar, ii) X varsa Y de vardır ve iii) X, Y yi tam olarak açıklar gibi birbirleriyle iliģkili üç farklı anlamda kullanılabilir. Bu ifadelerden X in, Y nin bazen gerekli koģulu bazen de hem gerekli hem de yeterli koģulu olduğu anlaģılmaktadır (IĢıkçıoğlu, 1994:21) Ġki değiģken arasındaki neden-sonuç iliģkisinin yönünün ampirik olarak test edilebilmesi için nedensellik testi uygulanması gerekmektedir. Nedensellik analizine en büyük katkıyı Granger ın yapmasından dolayı, bu analiz Granger Nedensellik Tanımı olarak da bilinmektedir. Ampirik çalıģmalarda Granger nedensellik testi uygulanabilirliğindeki kolaylık sebebiyle tercih edilmektedir. Granger Nedensellik Testi için kurulan modelin amacı, geleceğin tahminini değil değiģkenler arasındaki nedensellik sınamalarını gerçekleģtirmektir. Granger nedensellik testi aģağıdaki; a i, b i, c i, d i, gecikme katsayılarını, m, bütün değiģkenler için ortak gecikme süresini (derecesini), u 1t ve u 2t hata terimlerini göstermek üzere, m m Y * * * = aiyt i bi X t i u1t ( 4.1) i 1 m i 1 m X * * * = ci X t i diyt i u2t ( 4.2) i 1 i 1 Granger Nedensellik Testi ni daha genel olarak inceldiğimizde, eğer y 1t değiģkeni y 2t değiģkeninin Granger Nedeni ise y 1t deki değiģmeler y 2t deki değiģmelerden önce gelmelidir. Dolayısıyla y 2t nin baģka değiģkenlere göre iliģkisine y 1t nin geçmiģ ya da gecikmeli değiģkenleri de eklendiğinde y 2t nin kestirimi anlamlı biçimde iyileģiyorsa, o zaman y 1t, y 2t nin Granger nedenidir. diyebiliriz. Granger Nedensellik Testi yle bu ifadenin doğruluğu sınandıktan sonra iki değiģken arasındaki iliģki y 1t y 2t Ģeklinde gösterilir. Benzeri bir tanım, y 2t, y 1t nin Granger nedeni ise de yapılabilir (Gujarati, 2001:621) Bulgular 12

13 Öncelikle değiģkenlere ait zaman serilerine yönelik olarak durağanlık testi yapılması gerekmektedir. Serilerin durağanlığının test edilmesi için farklı yöntemler kullanılmaktadır. Bu çalıģmada serilerin durağanlığı GeniĢletilmiĢ Dickey-Fuller birim kök testi (ADF/GDF) kullanılarak test edilmiģtir. Serilerin durağanlığı seviyede, birinci farkları ve ikinci farkları alınarak teste tabi tutulmuģtur. DeğiĢkenlerin durağan olduğu seviyelerde ADF Test sonuçları aģağıda Tablo 2 de görülmektedir. Tablodan da görülebileceği gibi ADF değerleri, mutlak değer olarak McKinnon kritik değerinden büyüktür. Sonuçlar incelendiğinde % 5 anlamlılık düzeyinde, GSYĠH, (BK/GSYĠH), (BMKP/GSYĠH), (BMKP/BV) ve (SYO) değiģkenlerinin birinci farklarda, diğer değiģkenlerin (BV/GSYĠH), (BM/GSYĠH), (KBV/TV), (KBV/TV), (ĠMKBH/GSYĠH) ve (ĠMKBPD/GSYĠH) ise seviyede durağan zaman serisi özelliği gösterdiği tespit edilmiģtir. Tablo 2: ADF Testi Sonuçları DeğiĢkenler ADF Test Sonuçları Kritik Değer (%5) GSYĠH(-1) (BV/GSYĠH) (BM/GSYĠH) BK/GSYĠH)(-1) (BMKP/GSYĠH)(-1) (BMKP/BV)(-1) (SYO)(-1) (KBV/TV) (ĠMKBH/GSYĠH) (ĠMKBPD/GSYĠH) *Eğer MacKinnon kritik değerlerin mutlak değeri ADF test istatistik değerinin mutlak değerinden küçük ise zaman serisi durağandır (Brooks, 2008:334). Granger Nedensellik Testi ile elde edilen sonuçlar özet Ģeklinde aģağıdaki Tablo 3 te gösterilmektedir. DeğiĢkenler arasında Granger nedenselliğin % 5 anlamlılık seviyesinde anlamlı olduğu değiģkenler ve yönleri gösterilmiģtir. ÇalıĢmamızda yıllık veriler kullanıldığından gecikme uzunlukları 1 ve 2 olarak alınmıģtır. Gecikme uzunluğu 3 alındığı durumda Granger nedensellik sonuçları anlamlı olmamaktadır. 13

14 Tablo 3: 1 Gecikme ile Granger Nedensellik Testi Sonuçları (% 5 Anlamlılık Düzeyinde) Nedensellik Yönü Olasılık Değeri (BV/GSYĠH) GSYĠH (BM/GSYĠH) GSYĠH (BV/GSYĠH) BK/GSYĠH) (BV/GSYĠH) (SYO) (BM/GSYĠH) (SYO) (KBV/TV) (BK/GSYĠH) (BMKP/BV) (ĠMKBH/GSYĠH) Yukarıdaki tablo incelendiğinde, ekonomik büyüme ile finansal büyüme arasındaki iliģkiyi en iyi gösteren analiz sonuçları: BV/GSYĠH değiģim, GSYĠH deki değiģimin Granger nedenidir. BM/GSYĠH değiģim yine GSYĠH deki değiģimin Granger nedenidir. 2 gecikme ile yapılan analiz sonuçlarında da aynı bulgulara rastlamak mümkündür: Tablo 4: 2 Gecikme ile Granger Nedensellik Testi Sonuçları (% 5 Anlamlılık Düzeyinde) Nedensellik Yönü Olasılık Değeri (BV/GSYĠH) GSYĠH (BM/GSYĠH) GSYĠH (BM/GSYĠH) (SYO) (KBV/TV) BK/GSYĠH) (BMKP/GSYĠH) (KBV/TV)

15 (KBV/TV) (ĠMKBH/GSYĠH) Sonuç Bu çalıģmada finansal geliģmenin ekonomik büyümeye etkisi Türkiye ekonomisi için araģtırılmıģtır. AraĢtırmamızda, ekonomi ve finans yazınında talep takipli ve arz öncüllü hipotezler olarak bilinen iki hipotez test edilmiģtir döneminin incelendiği araģtırmada, ekonomik büyümeyi temsilen GSYĠH değerindeki yıllık değiģim oranları kullanılmıģtır. ÇalıĢmada finans kesimi, bankacılık sektörü ve hisse senetleri piyasası olarak iki ayrı bölümde düģünülmüģtür. Bankacılık sektöründeki geliģimi ölçmek amacıyla yedi ayrı değiģken kullanılmıģtır: banka varlıkları, banka mevduatı, bankaların kullandırdıkları krediler, banka menkul kıymet portföyü, sermaye yeterlilik oranları ve kamu bankalarının varlıkları. Hisse senedi piyasalarındaki geliģimi ölçmek için de iki ayrı değiģken belirlenmiģtir: ĠMKB nin piyasa değeri ve iģlem hacmi. Yukarıda adı geçen değiģkenlerden sermaye yeterlilik oranı ve kamu bankalarının varlıkları dıģındaki değiģkenlerin GSYĠH ya oranları bulunmuģ ve bu oranların yıllar bazındaki değiģimleri analizlerde kullanılmıģtır. Sermaye yeterlilik oranı ise kendi değeriyle alınmıģ ve yine analizlerde oranın yıllar bazındaki değiģimi kullanılmıģtır. Kamu bankalarının varlıkları toplam banka varlıklarına oranlanmıģ ve bu oranın yıllar içindeki değiģimi esas alınmıģtır. Yıllık verilerin kullanıldığı araģtırmada, değiģkenlere Granger Nedensellik Testi uygulanmıģtır. Veri sayısının az olması, bu çalıģma için düģünülen ve uzun dönemli iliģkinin de ölçülebileceği bir yöntem olan VAR analizini kullanmayı engellemiģtir. Uygulanan Granger Nedensellik Testi sonucunda, banka varlıklarındaki ve banka mevduatındaki artıģ GSYĠH deki değiģimin Granger nedeni olarak bulunmuģtur. Bir baģka deyiģle finansal geliģmeden ekonomik geliģmeye doğru tek yönlü bir Granger nedenselliğinden söz etmek mümkündür. ÇalıĢmamızın bulguları arz öncüllü hipotezi destekler niteliktedir. ÇalıĢmamızın bulgularında ekonomik büyümenin Granger nedeni olarak banka varlıklarının ve banka mevduatının artıģ hızının yer alması, hisse senedi piyasalarına dair herhangi bir değiģkenin bulunmaması, Türkiye de finansal sistem içinde bankacılık sektörünün baskın bir rol oynadığını kanıtlar niteliktedir. Bu çalıģmanın bulguları, Aslan ve Küçükaksoy un 2006 yılında gerçekleģtirdikleri çalıģmalarının bulgularıyla aynıdır. Türk ekonomisine ait dönemi yıllık verilerini kullanan araģtırmacılar çalıģmalarında, Granger nedensellik testleri sonucunda finans-büyüme iliģkisinde, iliģkinin yönünün finansal geliģmeden ekonomik büyümeye doğru olduğunu bulmuģlar ve arz öncüllü hipotezi destekleyici kanıtlar sunmuģlardır. Buna rağmen bu çalıģmada, Kar ve Pentecost un (2002), Onur un (2005) ve Karagöz ve Armutlu nun (2007) çalıģmalarının bulgularıyla çeliģen sonuçlar elde edilmiģtir. Her üç çalıģma da Türkiye için talep takipli hipotezin geçerli olduğunu savunmuģlardır. UlaĢılan sonuçlar arasındaki bu farklılıkların seçilen değiģkenlerden, veri frekansındaki farklılıklardan ve/veya araģtırma döneminden kaynaklandığı düģünülmektedir. Uzun yıllardan beri tartıģılan finansal geliģme-ekonomik büyüme etkileģimi, bir anlamda yumurta-tavuk iliģkisine benzetilebilir. Bu noktada Patrick in geliģme safhası hipotezi anlam kazanabilir. Bir anlamda ekonomik büyüme finansal sistemi geliģtirmekte, finansal sistem geliģtikçe büyüme artmaktadır demek mümkün olabilir. Yalnız bütün bu çıkarımları yaparken ilk önce dikkat edilmesi gereken husus kullanılan verilerdir. Özellikle ekonomik geliģmeyi ölçerken kullanılan gayri 15

16 safi milli veya yurtiçi hasıla değerlerinin nelerden oluģtuğunu bilmek önemlidir. Ülkelerin dönem dönem bileģenlerini değiģtirdiği bu değerler nasıl hesaplanmaktadır? Hangi bileģenler gayri safi yurtiçi hasılamızda yer almaktadır? Neden bileģenler dönem dönem değiģtirilmekte ve araģtırmacıların her tür analizde kullanabileceği uzun bir zaman serisi oluģamamaktadır? Bundan sonraki çalıģmalarda bu sorulara yanıt bulunabilirse, bu konuda Ģimdiye kadar yapılmıģ ve bundan sonra yapılacak olan çalıģmaların bulguları daha kolaylıkla yorumlanabilecektir. KAYNAKÇA Altunç, Ö. F. (2008). Türkiye de Finansal GeliĢme ve Ġktisadi Büyüme Arasındaki Nedenselliğin Ampirik Bir Analizi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 2008, 3(2), Ardıç, O.P. ve Damar, H.E. (2006). Financial Sector Deepening and Economic Growth: Evidence from Turkey. Internet ten 5 Nisan 2010 tarihinde elde edilmiģtir: Arestis P. ve Demetriades P. (1997). Financial Development and Economic Growth: Assessing The Evidence. The Economic Journal, 107, Aslan, Ö. ve Küçükaksoy, Ġ. (2006). Finansal GeliĢme ve Ekonomik Büyüme ĠliĢkisi: Türkiye Ekonomisi Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama. İ.Ü. İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, 4,

17 Aydemir, O. (2008). Hisse Senedi Getirileri ve Reel Sektör Arasındaki ĠliĢki: Ampirik Bir ÇalıĢma. Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2, Bloch, H. ve Tang, S.H.K. ( 2003). The Role of Financial Development in Economic Growth. Progress in Development Studies, Cilt 3, Sayı 3, Brooks, C. (2008). Introductory Econometrics for Finance. Cambridge: Cambridge University Press. CanbaĢ, S. ve Doğukanlı H. (2007). Finansal Pazarlar Finansal Kurumlar ve Sermaye Pazarı Analizleri, GeniĢletilmiĢ 4. Baskı, Adana: Karahan Kitabevi Caporale, G.M., Howells, P. ve Soliman, A.M. (2005). Endogenous Growth Models and Stock Market Development: Evidence From Four Countries. Review of Development Economics, 9(2), CoĢkun, M., Temizel, F. ve Taylan, A.S. (2009). Bankacılık Sektörü Hisse Senedi Getirileri ile Ekonomik Büyüme Arasındaki ĠliĢki: Türkiye Örneği. Kocaeli Üniversitesi İİBB Dergisi, 5(7), Demir, Y., Öztürk, E. ve Albeni, M. (2007). Türkiye'de Finansal Piyasalar ile Ekonomik Büyüme ĠliĢkisi. K.M.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9 / 13, Ghali, K.H. (1999). Financial Development and Economic Growth: The Tunisian Experience. Review of Development Economics, 3(3), Gökdeniz Ġ., Erdoğan, M. ve Kalyüncü, K. (2003). Finansal Piyasaların Ekonomik Büyümeye Etkisi ve Türkiye Örneği ( ). Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, Gujarati, D. N. (2001). Temel Ekonometri, (Çev: ġenses Ü, ġensen G.), Ġstanbul: Literatür Yayıncılık. Gurley, J.G. ve Shaw E.S. (1955). Financial Aspects of Economic Development. American Economic Review, Cilt 45, Sayı 4, Hondroyiannisa, G. Lolos, S. ve Papapetroua E. (2005). Financial Markets and Economic Growth in Greece, Internatinal Financial Markets, Institıtions and Money, 15, IĢıkçıoğlu, E. (1994). Zaman Serilerinde Nedensellik Çözümlemesi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi. Karagöz, K. ve Armutlu, R. (2007). Hisse Senedi Piyasasının GeliĢimi ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Örneği. 8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi, Ġnternet ten 1 Nisan 2010 da elde edilmiģtir: King, R.G. ve Levine R. (1993a). Finance and Growth: Schumpeter might be Right, Economic Journal, 107,

18 Levine, R. ve Zervos, S. (1998). Stock Markets, Banks and Economic Growth. American Economic Review, 88, Onur, S. (2005). Finansal Liberalizasyon ve GSMH Büyümesi Arasındaki ĠliĢki. ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, Patrick, H.T. (1966). Financial Development and Economic Growth in Underdeveloped Countries. Economic Development and Cultural Change, Cilt 14 (2), Rioja, F. ve Valev, N. (2004). Finance And The Sources of Growth At Various Stages of Economic Development. Economic Inquiry, Cilt 42, Sayı 1, Shan, J.Z., Morris A.G. ve Sun, F. (2001). Financial Development and Economic Growth: An Egg- And-Chicken Problem? Review of International Economics, 9(3), ġahin, S. Finans Sektörü ve Ekonomik Büyüme, Ġnternet ten 1 Nisan 2010 da elde edilmiģtir: Thangavelu, M.S. ve Jiunn, A.G.J. (2004). Financial Development and Economic Growth in Australia: An Empirical Analysis. Empirical Economics, Cilt 29, Sayı 2, s Xu, Z. (2000). Financial Development, Investment, And Economic Growth. Economic Inquiry, 38(2), Yapraklı, S. (2007). Ticari ve Finansal DıĢa Açıklık Ġle Ekonomik Büyüme Arasındaki ĠliĢki: Türkiye Üzerine Bir Uygulama. İ.Ü. İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, Sayı: 5,