Dr. Səbinə Mirzəyeva ilə. ADDIM-ADDIM hamiləlik

Transkript

1 Dr. Səbinə Mirzəyeva ilə ADDIM-ADDIM hamiləlik 2018

2 Layihə rəhbəri və müəllif: Səbinə MİRZƏYEVA Redaktor: Art dizayn: Fotoqraf: Sevinc RƏHİMOVA Oqtay ORUC Ramin ASLANOV Səbinə Mirzəyeva 2

3 Əziz qadın! Dünən balaca qız idin. Bu gün qadınsan. Və sabah ana olacaqsan... Qarşında səni tanıyan, səni anlayan biri var. Sətirlərini oxuduğun insan da qadındır. Anadır. Həm də qadınları istər fizioloji, istərsə də mənəvi cəhətdən gözəl anlayan biridir. Mən həkiməm. Qadın həkimi. Ağlım kəsəndən yaxşı həkim olmaq üçün çalışan, öyrənən və qadınları tədqiq edən biri. Sənin haqqında çox şey danışa bilərəm. Əsrlərdir səni anlamaq, duymaq, dərk etmək yolunda ən böyük alimlər, mütəfəkkirlər çalışır, iddialı cümlələr qu- 3

4 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ rur, maraqlı və təzadlı fikirlər söyləyir. Amma hələ də qadın nə istəyir? sualının cavabını tapa bilmir. Çünki qadını anlamaq, başa düşmək, tanımaq çətindir. Sən ən ağıllı insanları belə təəccübləndirə bilirsən bəzən həlledici məqamlarda məntiqini kənara qoyub hisslərinlə qərar verdiyin zamanlarda. Sən olmaz, mümkün deyil deyilən situasiyalarda belə hamar yolu tapa bilirsən. Sən qəribə və təzadlısan. Bəlkə də bəşər övladının ən böyük və mərhəmətli ürəyə sahib, mehriban olduğun qədər kobud, mülayim olduğun qədər qəddar, zəif göründüyün qədər güclüsən. Bir sözlə, sən QADINSAN! Və sabah ANA olacaqsan... Mən deyərdim ki, qadının həyatı iki mərhələdən ibarətdir: ana olana qədər və ana olandan sonra. Birinci mərhələdə sadəcə özü var; öz istəyi, arzuları, xəyalları və mərkəzdə dayanan qadınlığı. İkinci mərhələdə isə vəziyyət dəyişir. Çünki qadın məhz ana olduğu an böyüyür, müdrikləşir. Bütün dünyaya, hər şeyə münasibəti dəyişir. Özündən başqa birini də - övladını da düşünmək məcburiyyətində hiss edir. Və bu məcburiyyət o qədər təbii şəkildə ruhunu, düşüncələrini ehtiva edir ki, fərqində olmadan hər bir addımını, qərarlarını, hətta deyərdim bütün həyatını ona görə hesablayır. Özündən, öz canından və qanından yaranan yeni bir insana sanki təslim olur. Qadın ANA olur! Bətnində hələ bütünləşməmiş, hələ insan cildinə girməmiş, hələ ruhu və bədəni olmayan sadəcə bir parça var. Sən onun varlığını hələ ki hiss etmirsən. Ancaq bütün düşüncələrini ələ alıb. İndi ondan başqa heç nə düşünmürsən. Olduqca çətin və məsuliyyətli bir mərhələyə qədəm qoyursan. Yüzlərlə sual yaranır. O kimdir və ya nədir, necədir, bilmirsən. Onu öyrənmək, hər mərhələsini izləmək, özündə vücudunda, bədənində baş verən də- 4

5 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK yişiklikləri anlamaq istəyirsən. Nə baş verir? Necə olacaq? Mən nə etməliyəm? Bundan sonra necə yaşamalıyam? Bu mərhələdə nəyi necə etmək düzgün və ya yalnışdır? Nə olar? Nə olmaz? Nə yeməli? Nə içməli?... saymaqla bitməyən yüzlərlə sual və sən qarşı-qarşıyasız. 9 aylıq bir yol səni gözləyir. İndi əlində tutduğun bu kitabça isə sənin yol yoldaşın olmaq arzusundadır. Suallarına cavab vermək, səni addım-addım müşayiət etməyə çalışacaq. Doğru yoldasan. Mən sənin qiyabi dostun, həkimin Səbinə Mirzəyeva və bu kitabça... Hamiləlik mürəkkəb dönəm olsa da, biz səninlə çalışacağıq ki, hər şeyə sadə formada aydınlıq gətirək və sənə 9 ay boyunca kömək edək. Gələcəyin anası! Yeni yolun aydın, hamar və mübarək olsun! 5

6 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ HAMИLЯLИYЯ HAZIRLIQ Düşün ki, çıxmısan küçəyə bilmirsən hara gedəsən. Məqsədin, hara getmək istədiyin bəlli deyilsə, nə edəcəksən? Plansız-proqramsız mümkünmü yaşamaq? Mümkündür, əlbəttə. Amma səncə, həyat üçün bu doğru seçimdirmi? Biraz da dəqiqləşdirim dünyaya övlad, yeni insan gətirmək kimi vacib bir məqamda düşüncəsiz davranmaq, beyini, ruhu və vücudu qabaqcadan hazırlamadanmı bu yola başlasaq daha doğru olar, yoxsa bütün varlığınla buna hazır olmaqmı?! Yəqin ki, sən də mənimlə razılaşarsan. Dünyaya sağlam və normal uşaq gətirmək üçün əvvəlcədən hazırlaşmaq, tələb olunan normalara riayət etmək vacibdir. Bu elə bir məqamdır ki, burada hər şeyi taleyin ixtiyarına buraxmaq doğru deyil. Nələrinsə səndən asılı olduğunu anlayırsan, əziz dost... 6

7 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK NЯ ETMЯLИ? Hamiləliyin planlaşdırılması mayalanmadan əvvəl olmalıdır. Hər iki valideyn uşağın sağlamlığına müsbət təsir göstərəcək addımlar atmalı, orqanizminin qayğısına qalmalıdır. Bu yalnız öz övladının deyil, gələcək nəslinin də qayğısına qalmaqdır. Sağlam nəslin davam etməsi üçün zəmindir, hansısa mənada sığortadır. Ümumi cümlələri konkret məsləhətlərlə bir qədər dəqiqləşdirək: Əvvəlcə həkim müayinəsindən keçmək lazımdır. Sağlamlığın hansı vəziyyətdədir? Hər hansısa xəstəlik varmı? Müxtəlif xroniki infeksiya ocaqları qaydasına salınmalıdır; kariyesli dişlər müalicə edilməli, bəzi profilaktik tədbirlər görülməli, polip, kista, şiş və s. varsa, onlar aradan qaldırılmalıdır. Soyuqdəymə, qrip, küləkli havadan qorunmaq, əlavə vitaminlər qəbul etmək, kütləvi yerlərdən uzaq durmaq, xəstə insanlarla sıx ünsiyyətdən qaçmaq məsləhətdir. Qan qrupunun və Rh faktorunun, hemoqlabin səviyyəsinin, sidiyin zülal və şəkər tərkibinin analizi, vərəm testi və s. zəruridir. Qadının nəsil şəcərəsində hər hansı genetik xəstəliklər olubsa (daun, metobolik qüsurlar, irsi anemiya və s.), cütlükdən birində 7

8 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ hansısa qüsur (məsələn ürək qüsuru), ya da aralarında qohumluq əlaqəsi varsa, onlar genetikə mütləq müraciət etməlidirlər. Sağlam həyat tərzi olduqca vacibdir. Bura gün rejiminin qurulması və ona əməl edilməsi, normal yuxu, bol gəzinti, açıq havada çox olmaq, əqli əməklə fiziki əməyin bərabər paylanması, mənfi emosiyalardan qaçmaq, pozitiv olmaq kimi nüanslar daxildir. Qadın qidasına xüsusi diqqət etməlidir. Rəngarəng qida rasionu tərtib edilməli, zülallar, yağlar, karbohidratlar, vitaminlər, mineral maddələr, bir sözlə, orqanizm üçün lazım olan hər şey yetərincə qəbul edilməlidir. Şəxsi gigiyena qaydalarına əməl etmək də vacib şərtlərdəndir. Əllər tez-tez yuyulmali, mikroplardan uzaq olmalı, təmizliyə riayət edilməlidir. Qəhvə və çayı azaltmaq lazımdır. Bu içkilərin çoxlu miqdarda qəbulu hamiləliyin gedişinə mənfi təsir göstərə bilər. Dərman preparatlarıyla diqqətli olmaq vacibdir. İstər hamiləlikdən əvvəl, istərsə də hamiləlik müddətində qəbul olunan dərmanlar mütləq şəkildə həkimlə məsləhət edildikdən sonra qəbul oluna bilər. Alkoqol birmənalı şəkildə OLMAZ! Siqaret və narkotiklər haqda isə danışmaq belə yersizdir. Çünki bu məqamda hamı doğru olanı bilir... Fiziki fəallıq da bütün normal insanlar kimi hamiləliyə hazırlaşan, eləcə də hamilə qadınlar üçün zəruridir. 8

9 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK KЮRPЯNЯ DOЬRU ADDIM-ADDIM Hamiləlik aybaşından sonrakı ilk gündən etibarən orta hesabla qırx həftə davam edir. Bir-birindən fərqli bu həftələr ərzində sənin və körpənin orqanizmində bir sıra dəyişikliklər baş verəcək. Hər həftəni şərti olaraq bir addım hesab edək. Düşün ki, O sənə addım-addım yaxınlaşır. İndi gəl bu dəyişiklikləri səninlə birlikdə izləyək... BИRИNCИ hяftя Onun hələ ki, xəyalı var. Onun yarandığına ümid edirsən. Ancaq sən artıq Onu düşünməyə başlamısan. Əslində aybaşı qanaxmasının bitməsi hələ hamilə olmaq demək deyil. Amma məhz elə bu dövrdə orqanizmin analığa hazırlaşmağa başlayır, hormonal fon daha aktiv şəkildə yenidən qurulur. Yenidənqurmanın məqsədi qadının üç min yumurta hüceyrəsindən birini mayalanmağa hazırlamaqdır. Bu işə təxminən iki həftə vaxt lazım olur. Hamiləliyə hazırlıq dönəmi üçün etdiyimiz qeydləri xatırlayaq. İndi daha diqqətli, daha sərt rejimə keçmək məsləhətdir. Əziz dost, artıq sağlam həyat tərzi şərtdir! Spirtli içkilərdən və siqaretdən uzaq ol. Ev- 9

10 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ dəki siqaret çəkənlər də açıq havaya çıxsa yaxşıdır, çünki hətta passiv siqaretçəkmə də mayalanma üçün təhlükəlidir. Mayalanma əleyhinə dərmanları dərhal dayandır, bundan əvvəl qəbul etdiyin dərmanlar barədə də həkimlə məsləhətləşməyi unutma. Doğru və dolğun məlumatı internetdə deyil, həkim otağında axtar. Havadan asılı olmayaraq piyada gəz, gəzinti üçünsə avtomobil və şəhər hay-küyündən uzaq parklara, bağçalara üz tut. Adamların çox olduğu yerlərdə nə qədər az olsan, yoluxucu xəstəliklərə tutulma riskin də bir o qədər az olacaq. Müsbət emosiyalar almağa çalış, axı sən həyatının ən vacib və ən gözəl mərhələsinə qədəm qoyursan. İndi heç nə sənin və körpənin sağlamlığından vacib deyil. Bu mərhələdə ev heyvanları saxlamaq məsləhət deyil. Pişiklərin çoxu toksoplazma xəstəliyinə yoluxub, bu mikrobun hamilə orqanizmə düşməsi anada xəstəliyin yaranması, döldə toxumaların və orqanların zədələnməsinə səbəb ola bilər. Pişiyin uzun müddətdir səninlə yaşıyırsa, axtalanıbsa və küçəyə çıxmırsa, deməli təhlükə sovuşub. Ancaq istənilən halda pişiyin tualet qabını sən yox evdəkilər təmizləməlidir. İtlərdə insanlara yoluxa biləcək xəstəliklər elə də çox deyil, odur ki, dördayaqlı dostun gəzinti zamanı səni müşayiət edə bilər. Elə də baha olmayan mikroelementlərlə, məsələn fol turşusuyla zəngin yarımvitaminlər qəbul et. Yarımvitaminlər hamiləliyin başlamasına üç ay qalmış və ilk on dörd həftəsində dölü mümkün qüsurlardan qoruyacaq. Sonuncu və ən mühim məsələ düzgün qidalanmadır. Dediyim kimi, yalnız siqaret və spirtli içkilərdən yox, tünd qəhvədən və çaydan, qazlı sulardan da imtina etməlisən, şokoladsevər analar isə şokoladın miqdarını azaltsa yaxşıdır. Unutma, yuxarıda qeyd olunan məsləhətlərə bütün hamiləlik dövründə, xüsusən də ilk on iki həftədə əməl etməyin vacibdir. 10

11 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИKИNCИ hяftя İkinci həftə də sənin orqanizmində gedən iş davam edir. İndi minlərlə yumurta hüceyrəsindən biri maye ilə dolu qovuqcuğun içindəki yumurta hüceyrə önə çıxacaq. İkinci həftənin sonunda qovuqcuq böyüyüb yumurtalığın üzünə qalxacaq. Bütün bunlar ona görə baş verir ki, qovuqcuq partlasın və yumurta hüceyrəsi qarın boşluğuna düşsün. Qarın boşluğuna düşən yumurta hüceyrəsi spermatozoidlə görüşmək şansı qazanacaq. Yumurta hüceyrəsinin yerində xüsusi bulanıq maye sarı kütlə yaranacaq. İndi sənə əhəmiyyətsiz görünən bu maye hamiləliyin hormonal inkişafını qorumaq baxımından əvəzsizdir. 11

12 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Yumurta hüceyrəsi hələ gələn həftə qarın boşluğuna düşəcək ovulyasiya baş verəcək. Yəqin əksər qadınlar kimi sən də ovulyasiyanı qarındakı birtərəfli ağrı şəklində hiss edəcəksən. Unutma ki, sonuncu aybaşından sonrakı ilk gündən başlayaraq ikinci həftənin sonu və üçüncü həftənin əvvəli mayalanma üçün ən ideal zaman hesab olunur. Bu zaman cinsi əlaqəyə iki-üç günlük fasilə vermək məsləhətdir. Bu fasilə həm də həyat yoldaşına daha çox spermatozoid toplamaq imkanı verəcək. Xatırladım ki, spermatozoidlər düşdükləri mühitə qarşı çox həssasdır, buna görə də mayalanma mərhələsində sadəcə isti su ilə yuyunmaq, kimyəvi vasitələrdən uzaq olmaq lazımdır. İndi sən həyəcanla orqanizmində baş verən prossesləri izləməyə çalışırsan, hər səhər hansısa yeni bir hiss və ya dəyişiklik gözləyirsən. Ancaq ikinci həftə hələ heç mayalanmanın bitməsi də demək deyil, bu istiqamətdə atılan önəmli addımdır. Ona görə də ikinci həftə həyatında hansısa ciddi bir yenilik gözləmə, sadəcə səbrli ol və məsləhətlərə əməl et. 12

13 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ЦЧЦNCЦ hяftя Üçüncü həftə yetişdi, deməli, iş in nəticəsi ilə tanış ola bilərik. Ən əsas məsələ məhz bu həftə həll olunacaq: hamiləlik olsun, ya olmasın? Sən artıq ovulyasiya ağrılarını hiss edə bilərsən, çünki o baş verib. Yetkin toxumalar toxumcuqdan çıxıb və analıq borusundakı yumurtalıq mayalanmaya və spermatozoidlə görüşə tam hazırdır. Əgər görüş uğurla başa çatsa, səni hamiləlik münasibətilə təbrik etmək olar. Üçüncü həftənin sonunda yumurta hüceyrəsi uşaqlıq divarına daxil olacaq və implantasiya baş verəcək. Yumurtanın uşaqlıq divarına daxil olması bəzi qadınlarda azacıq qanaxma ilə müşayiət oluna bilər, burada qorxulu heç nə yoxdur. İlkin hamiləlik faktoru adlanan maddə də məhz bu həftə meydana çıxacaq və döllük yumurtaya orqanizmini aldatmağa kömək edəcək. Axı körpənin genlərinin yarısı atasındandır, buna görə dölün zülalları sənin orqanizmin üçün yaddır. Bu maddə sayəsində immun hüceyrələrinlə döldəki hüceyrələr arasında sülh imzalanacaq. Yumurta hüceyrələri ilə spermatozoidlərin uşaqlıq borusunda görüşüblərsə, birləşmə baş verib. Birləşmə zamanı alınan hüceyrə gələcək körpənin birinci və ən əsas hüceyrəsidir, sonrakı bütün hüceyrələr birincinin ziqotanın bölünməsi sayəsində yaranır. Mayalanma baş verdikdən üç gün sonra rüşeym artıq 32 hüceyrədən ibarət olur ki, formasına görə ipəkqurdu baramasına oxşayır. Bu həftənin sonunda hüceyrələrin sayı 250-ə çatır və artıq döl 0,1-0,2 mm-lik yarımkürəyə 13

14 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ bənzəyir. Buna görə də üçüncü həftə bətnindəki dölün ilk həftəsi, həyatla tanışlıq anıdır. İndi parçalanmış toxum uşaqlığın selikli qişasını və başqa toxumlarını dağıdaraq özünə kiçik bir yuva qurur və bu yuvada yerləşir. Yerləşmə prossesinin özü implantasiya adlanır və implantasiya uğurlu keçibsə, rüşeymin inkişafı yeni mərhələyə yüksəlir. Belə ki, indi onun tələbatını yumurta hüceyrələrindən aldığı maddələr deyil, sənin orqan və sistemlərin ödəyəcək. Deməli, bu günlər ərzində sən yanlız özünü deyil, dölün inkişafını və qidalanması nı da düşünməlisən. Yağ turşusuyla zəngin qidalar dölün görmə analizatorunun və kəllə beyninin formalaşmasına müsbət təsir göstərir. Gündəlik rasionuna yağ turşusu ilə zəngin qidalar təzə balıq, quru meyvələr, küncüt, kətan toxumu və s. əlavə etmək məsləhətdir. Hоrmonal balansın dəyişməsi nəticəsində hamiləliyin üçüncü həftəsində orqanizmin maddələr mübadiləsi dəyişir, bütün orqan və sistemlərin yenidən qurulur. Hələ çox tez olsa da, həssas analar bu dəyişikliyi və yenidərqurmanı çox dəqiq hiss edə bilir. İlkin həftələrdə iştahın dəyişməyə başlayır, ya dayanmadan yemək istəyirsən, ya da yeməyi görməyə gözün olmur. Bu zaman müəyyən qidaların iyi, hətta sevimli ətirinin qoxusu da səni qıcıqlandırmağa başlayır. Üçüncü həftədə yuxusuzluq və daimi halsızlıq hiss etməyin də normaldır. 14

15 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK DЮRDЦNCЦ hяftя Əgər izahı olmayan qıcıqlanmalar, yorğunluq, süd vəzilərinin şişməsi ya da əmcəklərində alışmadığın, adət etmədiyin hissiyat başlayıbsa, deməli, yumurtalıqdakı sarı kütlə dayanmadan işləyir, deməli, SƏN HAMİLƏSƏN. Əhval-ruhiyyənin bu cür dəyişməsi və yorğunluq aybaşının iki həftə gecikməsiylə də bağlı ola bilər. Odur ki, hamilə olub-olmadığını yoxlamağın tam vaxtıdır. İndi sənin orqanizmində yeni hormon XGC yaranır və onu sidikdə aşkarlamaqçün xüsusi test-sistemlər köməyinə çatacaq. Apteklərdə reseptsiz satılan bu testləri ev şəraitində aparmaq heç də çətin deyil, üstündəki təlimatı oxumaq və əməl etmək kifayətdir. Əgər test cavabı müsbətdirsə, deməli sən 95% hamiləsən. Dördüncü həftə bətnindəki körpə bir neçə qatdan ibarət nazik diskə bənzəyir. Tezliklə bu qatlar hər biri müxtəlif orqan və toxumaların yaradıcısına çevriləcək. Yaxın gələcəkdə xarici qat (ektoderma) sinir sistemi, dəri, saçlar, diş minası və göz kristalı üçün başlanğıc olacaq. Orta qat (mezoderma) skelet, əzələlər, toxumalar, cinsi orqanlar, ifrazat və ürək-damar sistemlərinin əsasını təşkil edəcək. Daxili qat (endoderma) isə daxili sekresiya vəzləri və həzm sisteminə çevriləcək. Maraqlıdır ki, bu orqanların yaranmasında atanın genləri ananın genlərindən daha aktiv fəaliyyət göstərəcək. 15

16 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Bədənində YENİ HƏYAT yaranıb. Buna görə də qida rasionuna B-9 (folat) vitamini ilə zəngin məhsullar əlavə etməlisən. Bu, uşağın onurğasında qüsurların yaranmasının qarşısını alır, psixikasının və intellektinin formalaşmasının qayğısına qalır. B-9 vitamini həm də ona görə əvəzolunmazdır ki, ağrı hissini azaldır və doğuşdan sonra südün yaranmasına kömək edir. Onu tünd yaşıl yarpaqlı tərəvəz bitkilərində, məsələn, ispanaq və kələmdə, həmçinin avokado, yerkökü, yemiş, ərik, balqabaq və cuğundurda tapmaq olar. İlk həftələr baş qaldıran ürəkbulanmalar, gecə spazmaları, əzələ dartınmaları və əsəbiliklə mübarizədə B-6 vitamini (pridoksin) sənin köməyinə gələcək. Körpənin mərkəzi sinir sisteminin inkişafına təkan verən bu vitamini üyüdülməmiş düyü, vələmir, lobya, qarabaşaq, qoz və balıq kimi qida məhsullarında tapa bilərsən. Hamiləliyin ikinci rü- bündən etibarən əhvalın yaxşılaşacaq, ürəkbulanma keçəcək və bu dövrdə körpə demək olar ki, tam for- malaşacaq. İndi o çox kiçikdir, amma İNSANDIR. Bundan belə raxit əleyhinə geniş yayılmış D vitamininə (kalsife- rol) daha çox diqqət ayırmalısan. Günəş şüalarının təsiri altında dəridə yaranan bu vitamini ilk növbədə balıqlarda tap- maq olar. Kalsiferol yumurta sarısının, südün və süd məhsullarının tərkibində də var. 16

17 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK BEШИNCИ hяftя Ötən həftədən etibarən əhvalında başlayan dəyişikliklərə yeniləri əlavə oluna bilər, bunlar baş ağrıları, yuxululuq, iştahsızlıq, teztez sidiyəgetmə, ürəkbulanma və bəzən də qusmadır. Qəfildən turş və duzlu şeylərə güclü maraq və həvəs yarandığını hiss edəcəksən. Qorxma, bütün bunlar hamiləliyin erkən toksikozunun əlamətləridir. Bu qəribə yeniliklərin səbəbi də orqanizmində davam edən hormonal dəyişikliklərdir. Bəzi hamilələr yuxarıda sadalanan dəyişikliklərin heç birini hiss etməyə bilər və bu normaldır. Amma yeniliklər başlayıbsa, onda möhkəm ol, çünki rahatlıq ancaq on ikinci həftədən sonra başlayacaq. Bir çox qadınlar toksikozu adi hal hesab edir və ona fikir vermirlər, sən də bu cür olmağa çalış. Yox əgər toksikoz səni həddən artıq narahat etməyə başlasa, mütləq mütəxəssisə müraciət et, qətiyyən özünümüalicə ilə vaxt itirmə. Bu həftə əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalan dölün ölçüsü artıq 6 mm-dir. Körpənin bu inkişaf mərhələsini biz həkimlər embrion adlandırırıq. Bu günlər ərzində qaraciyər və mədəaltı vəzinin mayalanması baş verəcək, yuxarı nəfəs yollarının və ürəyin bünövrəsinin qoyuluşu baş tutacaq. Ən önəmlisi bu həftə embrionda spermatozoidlə 17

18 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ yumurta hüceyrəsinin əcdadı olan qonoblast meydana gələcək. Sadə dillə desəm, artıq körpən özündə sənin və gələcək nəvələrinin genlərini daşımağa başlayacaq. Bu həftə ultrasəs müayinəsinə (USM) baş çəkmək yerinə düşərdi. Embrionun və yumurta hüceyrəsinin ölçüsünə görə hamiləliyin dəqiq müddəti müəyyən olunur, embrionun ürək döyüntülərinin və embrionlarının sayı qeydə alınır. Hamiləliyin ikinci ayında ortaya çıxan və erkən toksikozun əlamətləri olan ürəkbulanma və yorğunluğu hiss etdikdə yeməkdən imtina etmə. Erkən toksikozla təbii yollarla, dərman qəbul etmədən mübarizə apar. Az-az, ancaq tez-tez ye, asan və tez həzm olan qida məhsullarına üstünlük ver. Səhərlər süd və ağartı məhsullarıyla edilən səhər yeməyi səni günboyu gümrah saxlayacaq. Meyvə-tərəvəzlə dost ol, yemək məsələsinə yaradıcı yanaş. Ət və balığı suda bişmiş şəkildə ye, körpənə və sənə getdikcə daha çox kalsi lazımdır. Odur ki, turş süd məhsulları pendir və şoru bol-bol ye. Hansısa tərəvəz və ya yemək səni diksindirirsə, onu çox yeməməyə çalış. Təzəcə sıxılmış meyvə şirəsi, kompot, evdə hazırlanmış meyvə şərbətindən imtina etmə, indi mayeyə olan tələbatı məhdudlaşdırmaq olmaz. Doyunca yeyib-içməlisən ki, qəbizlik problemindən uzaq olasan. Çuğundur, gavalı qurusu, gecələr bir stəkan təzə qatıq və səhərlər ac qarına içdiyin bir stəkan su bağırsaqların işini səhmana salacaq. 18

19 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ALTINCI hяftя Hər yeni gün sənin üçün çox mühim və qeyri-adi görünür. Əziz dost, biz həkimlər hamiləliyi həftələrə bölsək, həftələrlə saysaq da, sən artıq onu günlər, hətta saatlarla hesablamağa başlamısan. Hamilə olduğunu öyrənən gündən sən xoşbəxtsən, yeni hiss və həyəcanların sorağındasan. Hormonal dəyişikliklər sənin əhvalına bəzən müsbət, bəzən mənfi təsir göstərir, O isə demək olar ki, hər saat böyüyür, dəyişir. Sən artıq erkən toksikozun bəzi gözəllikləri ilə tanış olmaq şansını qazanmısan, o zaman ürəkbulanmalara hazır ol. Bu həftə müxtəlif qoxuları götürməmək və ağız şirəsinin normadan artıq ifrazı müşahidə olunacaq. Süd vəzilərindəki ağrılar da öz növbəsində qeyd etdiyim hormonal dəyişikliklərin nəticəsidir. Onu da bil ki, bu dəyişikliklər körpənin inkişafı üçün münbit şəraitin təmin olunmasına xidmət edir. Necə deyərlər, erkən toksikoz xəstəlik əlaməti və ya xəstəliyə meyllilik deyil, sadəcə orqanizminin xüsusiyyətidir. Toksikoz problemi ilə özbaşına mübarizə aparma, mütəxəssisə müraciət et. Peşəkar həkim körpənin inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla sənə toksikozun həlli üçün ən optimal üsulu tapmağa kömək edəcək. Artıq altıncı həftədə Onun ürəyi döyünməyə başlayır. Ultrasəs skanerində uzunluğu cəmi 4-6 mm olan bu balaca bədəndəki balaca ürə- 19

20 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ yin sıxılıb-açılmasını qeydə almaq olar. Onun ürəyi dəqiqədə 150 dəfə döyünür, bu biz böyüklərinkindən iki dəfə çoxdur. Sənə bir şad xəbər də verim artıq körpənin əl və ayaqlarının mayalanması başlayıb, daxili qırtlaq və qulaqlarının formalaşması da başlamaq üzrədir. Körpənin qidalanması, tənəffüsü, müdafiəsi və hormonların yaranmasına cavabdeh olan xüsusi orqan plasenta da sürətlə inkişaf edir. Ürəkbulanmalar çoxaldığı üçün yeməkdən imtina etmə. Dediyim kimi, az-az, lakin tez-tez yeməyə çalış. Gündə 6-7 dəfəlik qida qəbuluna elə yatağındaca, hələ yerindən qalxmamış başla, sonuncusunu isə yuxuya bir az qalmış təşkil etməyə çalış. Yeni dadları sınaqdan keçir, nə bilmək olar, bəlkə də suxarilər və krekerlər, ya da kişmiş və alma şirəsi ürəkbulanmanı azaldacaq. Mayeni yaddan çıxarma, onu şirə və ya mineral su şəklində, ya da qarpız, yemiş və ya armud kimi meyvələrdən, xiyar, pomidor kimi tərəvəzlərdən ala bilərsən. Unutma ki, ürəkbulanma zamanı bu daha vacibdir, çünki bu zaman sən daha çox maye və duz itirirsən, onları bərpa etmək lazımdır. Daha çox istirahət et, əziz dost. Tez yatıb, gec durmağa çalış. Stresdən qaç və streslə yüklənməni azalt. Səni qıcıqlandıran iylərdən və dadlardan uzaq olmağa çalış. Dezodorantları, tualet sularını və digər parfümeriya məhsullarını müvəqqəti də olsa yığışdır. 20

21 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK YEDDИNCИ hяftя Hər bir qadın unikaldır, buna görə də hamiləlik əlamətləri də individualdır. Bəzi ana namizədləri hormonal dəyişikliklərdən şikayət etmir, bəziləri elə ilk həftədən toksikozla tanış olmaq imkanı qazanır. Yeddinci həftədə qarnın aşağı hissəsində və döşdəki ağrılar şiddətlənir. Əgər süd vəzilərində, əmcəklərin ətrafındakı piqmentli sahənin tündləşdiyini görsən, təəccüblənmə, bu adi hamiləlik hadisəsidir. Süd vəziləri artıq indidən əmizdirmə işinə hazırlaşır. Qarındakı ağrılar uşaqlığın yerdəyişməsi ilə bağlıdır. Bu həftənin əsas əlaməti orqanizmdə hiss olunan ümumi yorğunluqdu. Hormonal yüklənmə ucbatından sən özünü daim süst və yorğun hiss edirsən. Saatlarla yatmaq istəyin də normaldır. Əhval-ruhiyyən heç bir səbəb olmadan və çox tez-tez dəyişir. Sən körpənin gəlişinə sevinirsən, eyni zamanda doğuş stresi indidən səni narahat edir, bir yandan da hormonal yüklənmə hər şey üst-üstdə gəlir və bu dəyişiklik normaldır. Ürəkbulanma və qusma da yeddinci həftənin əsas əlamətlərindən biridir. Dad reseptorlarındakı dəyişikliyə görə çox vaxt 21

22 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ səhərlər yüngül ürəkbulanma və qusma səni qorxutmasın. Körpə böyüyüb, indi onun uzunluğu 7-9 mm-dir. Qida borusu və traxeyanın, qarının ön divarının inkişafında irəliləyiş var. Nazik bağırsaq və sinə indi-indi formalaşmağa başlayır. Kəllə beyni intensiv şəkildə inkişaf edir. Artıq embrionda kəllə və çanaq sonluqlarını çox aydın fərqləndirmək olar. Sağ göbək damarı yoxa çıxacaq, buna hazır ol, təkcə sol göbək damarı qalacaq və bu tamamilə normal, ancaq müvəqqəti haldır. İndi o adamdan çox yadplanetlilərə bənzəyir. Gülməli səslənir, hə? Ultrasəs müayinəsi zamanı görünən embrionun quyruğu səni qorxutmasın, bu hamıda belə olur və onuncu həftədə yoxa çıxır. Hamiləliyin ilk üç ayı boyunca körpənin ən vacib orqanları baş və onurğa beyni, əzələləri, onurğası formalaşır. Buna görə də dəmir, fol turşusu və mis kimi mikroelementlərlə zəngin qidaların gündəlik rasionda yer alması vacibdir. İkinci ayda körpənin daxili orqanları inkişaf etməyə başlayır, ona görə də C vitamini əvəzolunmazdır. Hər şeydən öncə C vitamini orqanizmindəki toksinlərin Ona hər hansı mənfi təsir göstərməsinə imkan vermir. Onu da deyim ki, indi plasenta orqanizmindəki vitaminləri sürətlə yeyir, buna görə vitaminlərin miqdarını iki dəfə artırmalısan. Fol turşusu və A vitamini ilə zəngin qidalar körpənin boyunun, görmə qabiliyyətinin və dərisinin inkişafına müsbət təsir göstərəcək. Orqanizmin bu ağırlığı qaldıra bilsin deyə lazimi miqdarda kalsium və fosfor, C və D vitamin kompleksi qəbul etməlisən. Hamiləliyin üçüncü rübündə oksigen körpə üçün əvəzolunmaz faktordur, odur ki, dəmir və orqanizmi dəmirlə təmin edən vitaminlərdən bolluca istifadə etməlisən. Əgər orqanizmdə kifayət qədər dəmir varsa, oksigen də kifayət edir və doğuşdan sonra itirilən qan tez və asan bərpa olur. 22

23 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK SЯKKИZИNCИ hяftя Və beləliklə sən artıq bir aydır ki, diqqətlə növbəti aybaşının başlamasını gözləyirsən. Əgər hələ də həkimə müraciət etməmisənsə, indi əsl vaxtıdır. Hamiləliyin həkim müayinəsilə təsdiq olunarsa o, sənin fərqli müşahidə planını tərtib edəcək. Bu müşahidə planına aşağıdakı müayinələr daxildir: TSH, progesteron hormon analizi Ümumi sidik analizi Arterial təzyiqin ölçülməsi Çəkinin yoxlanması Çanağın ölçülməsi Qanın ümumi analizi Qanın RH və VİÇ resus faktoru və biokimyəvi analizi Ailəvi və akuşer anemnezi Ehtiyac olarsa, əlavə müayinə təyin olunacaq. Aylıq müayinələr sağlam və rahat hamiləliyin başlıca şərtidir. Doğuş üçün psixoprofilaktik hazırlıq kurslarına da qatılmaq səninçün faydalı ola bilər. Müayinədən keçdin, yəqin ki, Onun ölçüsü, forması, inkişafı səni indi əvvəlkindən çox düşündürür. Səkkizinci həftədə 8-11 mm uzun- 23

24 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ luğunda olan körpənin inkişafı sürətlənir, indi o günbəgün yox, saatbasaat dəyişir. Ürəyin formalaşması davam edir, şöbələr arasındakı arakəsmələr də yaranmağa başlayır. Mədə qarın nahiyəsindəki yerini alır. Sümüklər və oynaqlar da aktiv inkişafdadır. Əgər sən oğlan gözləyirsənsə, bu həftə onda yumurtacıqlar formalaşmağa başlayır. Bu həftəki ultrasəs skanerləşməsi nəinki baş və çanaq sonluqlarını fərqləndirməyə, hətta qarın və kürəy in harada olduğunu təyin etməyə qabildir. Körpənin onurğasını və gözlərini də görə biləcəksən. Hamiləliyin 8-10-cu həftələrində körpənin sümükləri intensiv inkişaf etdiyindən maqnezium xüsusilə aktuallaşır. Maqnezium sümük toxumaları üçün əsl inşaat materialıdır. Onun boyu, çəkisi və ölçüsü indi sənin nə qədər maqnezium istifadə etməyindən asılıdır. Qarpız əsl maqnezium mənbəyidir. Təəssüf ki, qarpızın bolluğu mövsümlə əlaqədardır. Məyus olma, diri yarmalar və diri dənli çörək, əncir, püstə, tumlar, tünd yaşıl tərəvəz bitkiləri və banan da maqneziumla zəngindir. Kalsiumun nə qədər önəmli olduğunu xatırlatmaqda fayda var. Hər mövsüm tapa biləcəyin süd, pendir və yoqurt kalsium mənbəyidir və bu qida növlərində kalsium birləşmələri yaxşı mənimsənir. İspanaq, ərik, kələm, lobya, badam, küncüt və günəbaxan halvasında da kalsium az deyil. Qəbizliyin onsuz da toksikozla çətinləşən həyatını daha da mürəkkəbləşdirməməsi üçün sellüoz çox vacibdir. Qanın tərkibindəki şəkəri stabil saxlamağa və maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırmağa kömək edən sellüozu iri dənli məhsullarda, buğda, düyü və çovdar qırıntılarında, çiy və suda bişmiş tərəvəzlərdə tapmaq olar. Qəbizliklə mübarizədə qurudulmuş əncir, gavalı, ərik də köməyə gəlir. Səkkizinci həftə idmandan imtina etmək üçün bəhanə deyil. Bu mənada üzgüçülük və yoqa sənin üçün ideal çıxış yoludur. Xırda şeylərə görə əhvalını pozmağa dəyməz, unutma ki, davamlı stress təhlükəlidir və körpəni itirmək riskinə qədər gətirib çıxara bilər. Heç nə sənin və körpənin əhvalını poza bilməz, gülümsə, əziz dost, O da bunu 24

25 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK istəyir, əmin ol. DOQQUZUNCU hяftя Hamiləliyin üçüncü ayına qədəm qoydun, əziz dost, səni təbrik etmək olar. Əlbəttə, indi xarici görünüşündə və əhvalındakı dəyişikliyin əsl səbəbini heç də hamı anlamır. Bu halda səni ancaq erkən toksikoz əlamətləri ələ verə bilər. Bu həftə də yüksək yorğunluq və ürəkbulanma davam edəcək, üstəgəl başgicəllənməsinə də hazır olmalısan. Döşlərinə fikir ver, əgər müxtəlif dərialtı damarlar görürsənsə, deməli, qandaşıyıcı damarların genişlənib. Damarların həddən artıq genişlənməsinin qarşısını almaq üçün: rahat büsthalter seç; ağır şeylər qaldırmaqdan uzaq ol; oturma və çoxlu gəz; oturanda-uzananda ayaqlarını hündür vəziyyətdə saxla və elastik corab və ya kolqotka geyməklə bağlı həkiminlə məsləhətləş. Doqquzuncu həftədə körpənin kəllə beyninin intensiv inkişafı davam edir. Beyin artıq iki yarımkürəyə ayrılıb, belə ki, hərəkətlərin əlaqələnməsini təmin edən beyinciyin formalaşması da bu həftədən başlayır. Böyrək üstündə olan daxili sekresiya vəzilərinin beyin hissəsinin də bünövrəsi qoyulur. Burada adrenalin ifraz olunacaq. Körpə- 25

26 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ nin çənəsi hələ sinəsinə sıxılmış vəziyyətdə olsa da, artıq Onun üzünü fərqləndirə biləcəksən. Əl və ayaqların formalaşması işi aktiv şəkildə gedir: sümüklər inkişaf edir, oynaqlar, əl və pəncə barmaqları nəzərə çarpır. Bu həftə Onun sərbəst hərəkəti gözlənilir. Körpə bir az da böyüyüb, indi Onun uzunluğu 14 mm-dir. Bu həftədən etibarən sən hamiləliyin çəkinlə necə zarafat etdiyini görəcəksən. Artıq çəki, tonusunu itirmiş qarın və döşlərin dartılmış əzələləri, zəif kürək və sızlayan bel, venaların varikoz genişlənməsi hamısına hazır olmalısan. Fitnesin köməkliyi ilə bu xoşagəlməzliklərdən qurtulmaq və ya ən azından onların təsirini minimuma endirmək olar. Unutma ki, doğuşdan sonra əvvəlki formana qayıtmağın körpəni gözlədiyin 9 ayı necə keçirməyindən asılıdır. Bədənin dəyişir, deməli, özünə xüsusi diqqətlə yanaşmalısan. Hamiləlik zamanı məşq proqramın sənin gündəlik və adi məşğuliyyətlərinə uyğun olmalıdır. Aerobika və güc kompleksi proqramlarını da yenidən nəzərdən keçirməkdə fayda var. Üzgüçülükdə sərt və birnəfəsə hərəkətlər, eyni zamanda kürəyin bükülməsi qadağandır. Yoqa zamanı da bükülmüş vəziyyət almaq məsləhət görülmür, doqquzuncu həftədən etibarən dartınma hərəkətlərinə qarşı da etiyatlı olmalısan. Bir sözlə, əgər idmanın hər hansısa növü ilə məşğulsansa, bunu mütləq və mütləq həkimin və peşəkar məşqçinlə məsləhətləşməlisən! 26

27 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ONUNCU hяftя Əgər yüksək yorğunluq, ürəkbulanma və erkən toksikozun digər gözəlliklər i səni müşayiət edirsə, darıxma, möhkəm ol. Cəmi bir-iki həftədən sonra işlər qaydasına düşəcək, hamilə qadınların əksəriyyətində belə olur. Süd vəzilərinin yayılma sahəsində mərcimək dənəsi boyda düyünlər əmələ gələ bilər. Bu düyünlərin tibbi adı monthomer düyünləri dir və onlar böyümüş tər vəziləridir. Narahatlığa heç bir əsas yoxdur, çünki bədənində hamiləlik zamanı tipik olan növbəti dəyişiklik baş verib. Onuncu həftə körpənin inkişafında olduqca əlamətdar və kritik perioddur. Məhz 8-10-cu həftələrdə stress, ananın keçirdiyi istənilən xəstəlik və ya dərman preparatları kimi neqativ faktorların təsiri böyükdür. Bütün bu sadalananlar körpənin daxili orqanlarının formalaşmasına və yerləşməsinə öz mənfi təsirini göstərə bilər, odur ki, ehtiyyatlı olmaqda fayda var. Doqquz həftə arxada qalıb, deməli, O inkişafının yeni mərhələsinə - fetal dövrünə daxil olur. Həyati əhəmiyyət daşıyan orqanlar formalaşıb və inkişaf etməyə başlayıb. Onuncu həftədən etibarən O, rəsmi olaraq rüşeym adlanır. Rüşeymin çəkisi 5 qram, uzunluğu isə mm-dir. Dirsək sümükləri, əl və ayaq barmaqları, üst dodağı formalaşıb. Sinə nahiyyəsini qarın nahiyyəsindən ayıran arakəsmə diafraqma demək olar ki, hazırdır. Xarici cinsiyyət orqanları formalaşmağa, səni 27

28 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ qorxudan quyruq çəkilməyə başlayır. Onun birinci yaşında çıxmağa başlayacaq süd dişləri yenicə inkişafa başlayıb. Onuncu həftə yetişib, demək, səninlə dərmanlar haqda danışmağın əsl vaxtıdır. Statistikaya görə, gələcək anaların 80%i doqquz ay ərzində heç olmasa bir dəfə dərman qəbul edir. Bütün dünyada qəbul edilmiş qayda budur ki, hamiləlik müddətində mümkün qədər az dərman qəbul etmək lazımdır. Xroniki xəstəliyi olan və həmişə dərmanların köməyinə ehtiyac duyan, məsələn şəkərli diabetdən əziyyət çəkən hamilələr istisnadır. Ancaq həyatının bu mühim və həlledici mərhələsində gələcək ana bu dərmanları qəbul edərkən həkim nəzarətində olsa daha yaxşıdır. Ürəkbulanma, baş ağrısı, ya da adi halsızlıq zamanı dərhal dərman qutusuna əl atma, yadda saxla ki, həb, toz və ya sirop içməzdən əvvəl həkimlə məsləhətləşmək mütləqdir. Axı tamamilə ziyansız dərman olmur. Bu təkcə körpə üçün yox, həm də sənin səhhətindəki dəyişikliklər baxımından vacibdir. Hamiləlik zamanı orqanizmində baş verən yeniliklərə görə dərman vasitələrinin həzmi və xaric olunmasına cavabdeh olan qaraciyər və böyrəklər başqa rejimlə işləməyə başlayır. Nəticədə dərmanlara qarşı həssaslıq artır və allergiya baş qaldırır. Dərman vasitələri orqanları hələ yenicə inkişaf etməyə başlayan və özünü qorumaq iqtidarında olmayan balaca orqanizm üçün ilk on həftədə xüsusilə təhlükəlidir. Özünü müalicə fikrini birdəfəlik yadından çıxart, bu işi mütəxəssislərə həvalə et, hansı dərmanın ziyanlı, hansılarının ziyansız olduğunu yalnız həkimlər bilir. 28

29 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON BИRИNCИ hяftя Hamiləliyin ilk rübü başa çatmaq üzrədir, toksikoz geri çəkilmə yə başlayır. Xarici görünüşündə böyük dəyişikliklər baş verməsə də, daxilən sən bu böyük hadisəyə hazırsan. İlk həftələrin həyəcanı və qorxusu müəyyən mənada geridə qalıb, sən isə əziz dost, emossional baxımdan kifayət qədər möhkəmsən. Bu dövrdə bir çox qadınlar kimi səndə də əhval-ruhiyyə dəyişikliyi ola bilər. Bu dəyişkənlik aybaşı öncəsi olan narahatlığa bənzəyir: əsəbilik, gərginlik və izah olunmayan həyəcan, səbəbsiz ağlamaq istəyi. Bütün bunların səbəbkarı orqanizmdə baş verən hormonal dəyişmələrdir. Hər bir qadın bu emossional üsyanla öz bildiyi kimi mübarizə aparır. Kimisi başını təsərrüfat qayğıları ilə qatır, kimisi də diqqətini hobbiləri üzərində cəmləyir, meditasiyanın ən yaxşı çıxış yolu olduğunu deyənlər də var. Və əlbəttə sənin dəyişkən əhval-ruhiyyənin ağırlığı həyat yoldaşının çiyinlərinə düşür. Sevdiyin adam bu günlərdə özündə güc tapmalı və sənə dəstək olmalıdır. Bu dəstək çox zaman sadəcə səni başa düşməkdən, səbirdən və ya heç bir səbəb olmadan başını qoyub ağlayacağın güclü kişi çiyni təklif etməkdən ibarətdir. Sən də öz növbəndə ona təşəkkür etməyi unutma, ona görə ki, bu mürəkkəb zamanda biz qadınlara belə dəstək olmaq kişidən bütün səbr və qüvvəsini toplamağı tələb edir. 29

30 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Onun çəkisi artıq 7 qrama yaxındır, hər şey yolunda gedir. Rüşeymin xarici görünüşü hələ də qeyri-adidir; əllər ayaqlara nisbətən bir az uzun görünür, başının böyüklüyü səni qorxudur, amma narahat olmağa dəyməz, doğuşa qədər bu qeyri-adi ölçülər yox olacaq. İllər əvvəl sən də ananın bətnində belə qəribə görünürdün. Pəncə və əl barmaqlarının inkişafı öz axarında gedir. Gələcək körpənin gözlərinin rəngini müəyyən edəcək kiçik göy qurşağı yaranmağa başlayır. Balanslaşdırılmış və vitaminlərlə zəngin menyuya bu günlərdə də əməl etməlisən. Gündəlik qida rasionuna sıyıq, kəsmik, bolluca meyvə və tərəvəz, göyərti, qoz-fındıq əlavə etmək yerinə düşər. Balaca porsiyalarla 3-4 saatdan bir yeməyə çalış, yağlı, ədviyyatlı, hisə verilmiş və qızardılmış qidalardan uzaq olmaqda fayda var. On bir və ya on ikinci həftə ilk skrinninq müayinəsi üçün ideal vaxtdır. Skrinninq üçqat ultrasəs müayinəsi və qanın biokimyəvi analizindən ibarətdir, məqsədi rüşeymin inkişaf prosesini izləmək və inkişaf zamanı yaranan problemləri üzə çıxarmaqdır. Skrinninq zamanı uşaqlıq boşluğuna heç bir müdaxilə olmadığından müayinələrin hamiləyə və dölə mənfi təsiri yoxdur. On birinci həftə boyunca dırnaqların qopması, güclü saş tökülməsi normaldır. Bununla mübarizə aparmaq demək olar ki, mənasızdır, doğuşdan sonra hər şey öz qaydasına düşəcək. Çox zaman əksi də müşahidə olunur, saçlar qalınlaşır, dırnaqlar sürətlə uzanır. Kimyəvi tərkibini nəzərə alsaq, saç boyalarından istifadə etmək saç rənglənməsini təxirə salmaq daha yaxşı olar. Bu həftədən başlayaraq dəri dartınmaları ilə mübarizəyə başlaya bilərsən, zeytun və acı badam yağı kimi təbii yağlardan istifadə etsən sonrakı həftələrdə itirdiyin vaxta görə heyfslənməzsən. 30

31 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON ИKИNCИ hяftя Körpənin kənar faktorlara qarşı həssas olduğu o narahat dövr artıq arxada qalıb. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, viruslardan ehtiyatlanmamaq və ya diqqətsizlik etmək olar, ancaq körpənin bütün orqan və toxumalarının formalaşması başa çatıb, artıq çift rüşeymi qidalandırır, deməli bətnindəki balaca həyat artıq təhlükədə deyil. Hamilələrin çoxu üçün bu həftə əhval-ruhiyyənin kökündən yaxşılaşmağa başlaması ilə əlamətdardır. Ümid edirəm ki, sən də bu çoxluğa aidsən və erkən toksikoz artıq öz tutmalarını buraxıb. Bu həftə plasenta hamiləliyin qorunması üçün vacib olan hormonların yaranmasında əsas yükü öz üzərinə götürüb. Əvvəllər bu işi yetişmiş yumurtalığın yerində yaranan sarı maddə görürdü və bu üç ay ərzində səni bezdirən də o idi. İndi özünü təbrik edə bilərsən, sarı kütlə solmağa başlayır. Bu həftə çəkində də dəyişiklik hiss edə biləcəksən. Hamiləlik başlayan andan 1,5-3 kq əlavə çəkinin olması normaldır. Hazırda həftəlik qram artım kifayət qədər qənaətbəxşdir. Körpənin inkişafı öz tempi ilə davam edir. Onun qaraciyəri artıq öd ifraz etməyə başlayır, bu, qida yağlarının həzm olunması üçün lazım olacaq. Bağırsaqlar öz qüvvəsini yoxlamağa başlayacaq bu həftə vaxtaşırı ixtisarlar gözlənilir. Petistaltik ixtisarlar adlanan bu cür ixti- 31

32 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ sarlar udulmuş qidanı ağız boşluğundan arxa çıxacağa doğru itələyir. İndi bu cür qida yoxdur, amma kifayət qədər dölqabağı sular var. Kəllə beyninin inkişafı da davam edir, artıq o böyük adamın kəllə beyninə bənzəyir. Burada təəccüblü heç nə yoxdur, körpənin çəkisi qram, uzunluğu isə 9 sm-dir. Təbiət bətnindəki körpənin oğlan, yoxsa qız olduğunu çoxdan bilir. İndi sən də bunu öyrənə bilərsən, belə ki, on ikinci həftə körpənin cinsiyyəti ultrasəs müayinəsi zamanı aydın görünür. Bundan başqa 12- ci həftədə təyin olunan müayinə sayəsində rüşeymin ölçülərini, ciftin vəziyyətini, inkişaf zamanı ortaya çıxan problemləri öyrənmək, analığın tonusunu və doğuşun təxmini vaxtını təyin etmək mümkündür. Gələcək ananın düzgün qidalanması körpənin sağlamlığının təminatıdır. İlk aylar müşahidə olunan B9 vitamin çatışmazlığı iştah azalmasına, yuxusuzluğa, süstlüyə və ya kəskin əhval dəyişməsinə səbəb ola bilər. B9 vitamini və ya fol turşusunu həb şəklində qəbul etmək və ya mətbəxdə tapmaq olar. Kələm, yumurtanın sarısı, yaşıl soğan, lobya, pendir, pomidor, kök fol turşusuyla zəngin qida mənbələridir. Məhz bu günlərdə sən iştah qəribəlikləriylə tanış olacaqsan. Gecənin bir aləmi ürəyin hansısa ekzotik meyvəni arzulayacaq, ya da mətbəxə qaçıb duzlu xiyar bankası axtarışına çıxacaqsan. Həkimlər hamilə qadınlarda bu dad həvəsinin nəyə görə baş verməsini bir sıra faktorlarla əlaqələndirirlər: hormonal, tibbi, psixoloji, hətta etnik. Məsələn, rus qadınlar hamiləlik zamanı dəli kimi duzlu xiyar yeyirsə, Avropalı ana namizədləri şirin və yağlı qidalara meyl edirlər. Həkimlər bir şeydə əmindirlər ki, hamilələr bütün şıltaqlıqlarını həyata keçirməməlidir. Çünki bəzən bu qəribə və qeyri-adi qida məhsullarına və hətta kimyəvi qoxulara və maddələrə qarşı yaranan iştah orqanizmdəki hər hansı vitamin çatışmazlığından, dəmir qıtlığından və ya hemoqlobin səviyyəsinin aşağı olmasından xəbər verir. 32

33 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON ЦЧЦNCЦ hяftя Bütün qorxu və həyəcanları ilə hamiləliyin ilk rübü, ilk skrinninq və cinsiyyətin müəyyən edilməsi sevinci artıq arxadadır. On üçüncü həftə kifayət qədər sakit və rahat keçməlidir, körpən, onun gələcək otağı və ya oyuncaqları haqda düşünməyin, xoş xəyallar qurmağın əsl vaxtıdır. On üçüncü həftədə qarnın hələ də görünməz ola bilər, amma qarderobu dəyişmək və dikdabanlardan imtina etmək yerinə düşər. Hormonlar geri çəkilməyə başlayır, əhvalındakı kəskin dəyişmələrin, ürəkbulanma və tez-tez sidiyə getmələrin azaldığını hiss edə bilirsən. Amma bu həftədə hamiləliyin qadınlara bəxş etdiyi daha bir xoşagəlməz sürpriz qəbizlik haqda danışmaq lazımdır. Qəbizliyin əsas səbəbi bağırsaqlardakı peristalların zəifləməsidir, qida kütləsi onun üzəriylə istəksiz hərəkət edir, öləngiyir və sıxlaşır. Peristallığın zəifləməsinə səbəb isə orqanizmində gedən hormonal dəyişikliklərdir, əlbəttə, günbəgün böyüyən uşaqlıq da öz təsirini göstərməyə bilməz. İlkin mərhələdə qəbizliklə mübarizə üçün pəhriz saxlamaq, qida rasionuna diqqət etmək vacibdir. Pəhrizini tərkibində sellüoz olan məhsullarla zənginləşdir, sellüoz tam həzm olunmur və bağırsaqları işləməyə məcbur edir. Təbii yumşaldıcı effektə malik ərzaqlara üstünlük ver, sürtgəcdən keçirilmiş və ya şirə halında çuğundurdan istifadə edə bilərsən. Acqarnına içilən bir stəkan ilıq su və bir çay qaşığı bal qarışımı 33

34 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ da illərin sınağından keçmiş üsuldur. Hamiləliyin ilk həftələrində üzə çıxan digər xoşagəlməz hal olan köp zamanı da bir-iki fincan çobanyastığı çayı və ya 2-3 həb aktivləşdirilmiş kömür içmək sənə yardımçı ola bilər. Bunların körpəyə zərər verməyəcəyi də dəqiqdir. Bu həftə Onun həyatında bir sıra əlamətdar hadisələrlə yadda qalacaq. Bütün iyirmi süd dişi formalaşıb və səbirsizliklə çıxmaq anını gözləyir. Rüşeymin bağırsaqları qarın boşluğunda yerləşir və onlarda qidanın həzmində böyük rol oynayan xovlar formalaşır. Körpənin mədəaltı vəzisi insulin hazırlamağa başlayır. Ayaqlar, demək olar ki, tam formalaşıb. Onun çəkisi təxminən 28 qramdır. Toksikoz səninlə sağollaşan kimi mətbəxə qaçıb hər şeyi yemək istəyi yaranacaq. Ancaq qida rejimini qaydaya salmaq mütləqdir, yoxsa vaxtından əvvəl artıq çəkiylə mübarizə aparmalı olacaqsan. Şirniyyat, un məmulatları, duzlu və yağda qızardılmış qidalara qarşı da diqqətli olmalısan. Qeyd etdiyim kimi bu həftə toksikozun yerini qəbizlik, köpmə və ya qıcqırma alır, odur ki, düzgün qidalanmaq indi daha mühim və vacibdir. Market səbətinə ilk növbədə kəpək çörəyi, kəsmik, meyvə və tərəvəz, yağsız ət, qarabaşaq kimi qida məhsullarını qoymağı unutma. Döşlərin hələ də həssasdır və buna görə də ölçüsünün tez-tez dəyişməsi normaldır. Əzilmə hissini azaltmaq üçün büsthalterini dəyişməkdə fayda var. Döşdən süd gəlməsi hələ on üçüncü həftədən başlaya bilər, bu səni qorxutmasın. Bədəndə piqmentasiya başlayacaq: üzündə açıq qəhvəyi rəngli ləkələr peyda olacaq, döş ucunda - əmcəklərdə tündləşmə müşahidə edəcəksən. Hamısı hormonal dəyişikliklərlə bağlıdır və doğuşdan sonra bu zahiri qüsurlar yoxa çıxacaq. 34

35 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON DЮRDЦNCЦ hяftя Hamiləliyin ikinci rübünün başlaması münasibətilə səni təbrik etmək olar. Qadınların çoxu hamiləliyi məhz bu zaman anlayır və qəbul edir. Toksikoz azalıb və ya tamamilə yoxa çıxıb, yaxınlaşan analıq hissi hamiləliyin ikinci və üçüncü rübündə daha çox hiss olunmağa başlayır. Günbəgün güclənən bu hiss keçirdiyin hisslərin ən qiymətlisidir, ondan zövq almağı bacar. Bu hisslər səni heç bir hamiləliyin yan keçmədiyi irili-xırdalı çətinliklərdən, tibbi vasitələrdən qat-qat yaxşı qoruyacaq. Hələ o qədər də kökəlməmisən, çoxlu gəzməyi, idmanla məşğul olmağı, teatra və sərgilərə getməyi davam etdirirsən. Artıq çəki almasan da fiquran yumrulaşıb, belin də böyüyüb. Çünki uşaqlıq kiçik çanaq nahiyyəsini tərk edib qasıq birləşməsinin yuxarı hissəsinə köç edir və balaca təpəciyi xatırladır. Sinə hormonlarının təsirilə döşlərin ölçüsü böyüyür, əmcəklərdən gələn azacıq bulama ifraz olunmağa davam edir. Süd vəzilərini körpəni əmizdirməyə hazırlamaq üçün onlara qulluq etmək lazımdır. Bu həftədən etibarən yerişin də dəyişəcək, odur ki, dikdabanları gizlətməyin vaxtıdır. Hamiləlik gözəl görünməkdən imtina etmək deyil, əksinə indi daxili işıltın səni daha şarmlı göstərir. Səliqəli saç düzümü, yüngül makiyaj, rahat və zövqlü geyim və budur indi sən ən 35

36 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ gözəl qadınsan. Bu günlərdə rüşeym sürətlə böyüyür, çəkisi artır, uzunluğu artıq 12,5 sm-dir. Əgər Onu görmək imkanın olsaydı, yeni doğulmuş körpəyə necə bənzədiyini bilərdin. Körpə artıq sidik ifraz edir və onu doğuşqabağı sulara ötürür. Doğuşqabağı suyu ciyərlərinə çəkib geri qaytarmaqla O, nəfəs almağı öyrənmək üçün məşq edir. Körpənin qaşları və kirpikləri var, mimikası kifayət qədər inkişaf edib. O artıq əlini əmir və deyəsən, bu onun xoşuna gəlir. Mədəaltı vəzi maddələr mübadiləsi və böyümək üçün mühim olan insulin hazırlanır. Körpənin əzələ sistemi inkişaf etməyə başladığı üçün O daha çox hərəkət edir və təbii olaraq sənin orqanizmin daha çox ağartı məhsulu tələb edir. Qaynadılmış mal əti və lobya indi sənin masandan və soyuducundan əskik olmamalıdır. Şirniyyat və unlu qidaları mümkün olduğu qədər məhdudlaşdır. İki nəfərin əvəzinə yemək lazım deyil, artıq çəki indi sənin işini ancaq çətinləşdirə bilər. Bəlkə də elə 14-cü həftədə həkim sənə vitamin kompleksi qəbul etməyi tapşıracaq. Çünki körpənin aktiv inkişafı fonunda qida orqanizmi lazımi vitaminlərlə təmin etməkdə əməlli-başlı çətinlik çəkir. 36

37 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON BEШИNCИ hяftя Artıq ətrafdakılar bir az böyümüş qarnının fərqindədir. Onu gizlətmək lazım deyil, gələcək ana rütbəsini fəxrlə daşımağın kifayətdir. Bu günlərdə ailənin dəstəyi çox önəmlidir, bu dəstəyi hiss et və unutma ki, ortaq qayğı və həyəcanlar ailəni yaxınlaşdırır və möhkəmləndirir. Güzgüyə baxanda qarının ortası ilə qasıqdan göbəyə qədər uzanan qonur rəngli xətt səni qorxutmasın. Onun yaranma səbəbi melanin adlanan xüsusi piqmentin ayrılmasıdır və doğuşdan sonra yox olacağına əmin ol. Məhz bu dövrdə hamilə qadınlar dərinin hədsiz quruduğunu hiss edir, dırnaqların tez qırılmasından və saç tökülməsindən şikayət edirlər. Qadın orqanizminin kalsiuma olan tələbatı bu günlərdə birə-beş artır. Vitaminlərə arxayın olma, qəbul etdiyin qidalar da kalsium ehtiyacını qarşılamağa kömək etməlidir. Kalsium çatışmazlığı ilə mübarizədə ən yaxşı silah səhər yeməyində yediyin kəsmikdir. Gün boyunca iki litrə yaxın su içmək çox vacibdir. Havalar soyuyanda evdə hazırlanan giləmeyvə şərbətlərini qida rasionuna əlavə et. Bu həm gündəlik maye ehtiyacını qarşılayacaq, həm də soyuqdəyməyə qarşı ən yaxşı profilaktik tədbirdir. 37

38 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Əgər gecələr boğulma hiss edib oyanırsansa, panikaya qapılma, bu çox normaldır. Burundan qan açılması da mümkündür, çünki ana orqanizmindəki qan dövranı sürətlənir. Bu həftə körpənin başında tük yaranmağa başlayıb. Əlbəttə ki, bu sizin sonralar darayacağınız, hörəcəyiniz, ya da rəngbərəng lentlərlə bəzəyəcəyiniz saçlar deyil. Dəri hələ çox nazikdir, rəngi isə çəhrayıdan çox qırmızıya yaxındır. Rüşeymin formalaşan orqanlarının çoxu işləyir. O çox aktivləşib, tezliklə sən onun ayaq səslərini eşidə biləcəksən. Döl vaxtaşırı sidik kisəsini boşaldır. Hələ ki körpənin sidiyi dölqabağı suların əsas komponenti deyil. Bu sular döl qovuqcuğunun hüceyrələrindən yaranır və gün ərzində 8-10 dəfə yenilənir. Sular həmçinin saxlanan lazımi kimyəvi maddələrin suyun, mineralların və üzvi maddələrin sterilliyini təmin edir. Əgər hamiləliyin öz axarıyla gedirsə, bu həftə heç bir xüsusi analiz və ya müayinə təyin olunmayacaq. Bu vaxtdan səmərəli istifadə et və stomatoloqa baş çək. Artıq toksikoz səni incitmir, anesteziya da qorxulu deyil, dişlərinin isə qulluğa ehtiyacı var. Dişlə bağlı problemlərini ikinci rüb ərzində həll etməyə çalış. 12-ci həftədə ikili tarama testindən keçmək vacibdir. Bu, genetik xəstəliklərin (daun, edvard sindromu və s.) olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçündür. 38

39 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON ALTINCI hяftя Hamiləliyin dördüncü ayı sona çatmaq üzrədir. Hamiləliyin bu dövrü kifayət qədər qayğısız keçir, ilk rüblə müqayisədə indi özünü daha yaxşı hiss edirsən, əhvalın və iştahın yaxşılaşıb, qoxulara qarşı həssaslığın azalıb. Bu həftə həm onunla əlamətdardır ki, bu günlərdə sən ilk dəfə Onun tərpənişlərini hiss edəcəksən. Əgər bu sənin ilk hamiləliyin deyilsə, ya da arıq bədən quruluşuna sahibsənsə bu, daha çox mümkündür. Çünki təkrar hamiləlikdə qadınlar bunu ilk hamiləliklə müqayisədə daha tez hiss edirlər, həm də bu hiss artıq onlara tanışdır. Əgər sən rüşeymin ilk tərpənişini birinci hamiləliyin cü həftəsində hiss etmirsənsə bu normaldır. İlk tərpənmələr körpənin sonrakı təpikləmələrindən daha sakit və nəzakətlidir. Bu həftə həkimin böyük ehtimalla üçlü tarama üçün səndən qan analizi verməni istəyəcək. Şikəstliyə gətirib çıxaran bəzi ağır xəstəliklərə də, məsələn, Daun sindromunda, kəllə-beyin yırtığında, rüşeymin ön qarın divarının yarılması zamanı bu maddələrin səviyyəsi normadan uzaqlaşır. Buna görə də yaxşı olar ki, hamiləliyin 15-ci və 20-ci həftələr arasında iki dəfə qan verməyi unutmayasan. Körpə indi təxminən bir avokado böyüklüyündədir, ölçüsü də qrama yaxınlaşır. O yorulmadan özünü təkmilləşdirməyə davam edir. O artıq başını düz saxlamağı öyrənib, boyun əzələləri kifayət qədər inkişaf etdiyi üçün onu müxtəlif tərəflərə döndərə bilir. Bu həftə 39

40 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ körpənin dırnaqları da formalaşıb. Böyrəklər və sidik kisəsində də inkişaf hiss olunur: körpə hər 45 dəqiqədən bir dölətrafı sulara sidik ifraz edir. Əl və ayaq hərəkətlərinin də istiqaməti dəyişib. İndi O boyca artıb, körpənin uzunluğu demək olar ki, 16 sm-dir. Bu həftədən etibarən artıq üzü üstə yatmaq olmaz. Arxası üstə uzun müddət qalmaq da məsləhət görülmür, bu zaman ürək əzələlərini qanla təmin edən boş venalara güc düşür. Ən optimal variant sol böyrü üstə uzanmaqdır, bu pozada qan dövranı sürətlənir. Ancaq bəzi kardioloqların fikrincə bu zaman ürəyin oksigen təchizatı zəifləyir. Ona görə ən yaxşısı özünü ən rahat hiss etdiyin pozada, tərəfdə uzanmaq və tez-tez yerdəyişmə etməkdir. On altıncı həftə boyunca açıq havada daha çox vaxt keçirməyə çalış. Özünü çox rahat hiss etdiyin idman ayaqqabılarını geyin, rahat tempdə gəz və bolluca oksigeni ciyərlərinə çək. Unutma ki, indi oksigen gələcək körpənin formalaşan hər bir orqanı, hər bir toxuması üçün çox vacibdir. Hamam və sauna həvəskarları diqqətli olsa yaxşıdır, çünki bu həftələr ərzində isti su prosedurlarından uzaq olmaqda fayda var. Suyun tempraturu kəskin dəyişir və rüşeym üçün bu çox təhlükəlidir. 40

41 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON YEDDИNCИ hяftя Təbriklər, artıq hamiləliyin beşinci ayına qədəm qoymusan. Bu günlərdə yaxşıca dincəl, vaxtında yatmağa çalış, özünü yorma və beləcə hamiləliyin beşinci ayı sənin üçün çox gözəl başlayacaq. On yeddinci həftə ərzində uşaqlıq yanlara deyil, yuxarıya doğru böyüməyə başlayır. Bu proses özü ilə bəzi xoşagəlməz hisslər gətirə bilir. Mədədə hiss olunan yüngülvari yanma, təngənəfəslik və tez-tez sidiyə çıxmağa hazır ol. Belə olan halda düzgün və sağlam qidalanmanın əhəmiyyətini xatırlatmaq yerinə düşər. 17-ci həftədə qarnın kifayət qədər sürətlə böyüyür, artıq onu gizlətmək mümkün deyil. Bəzən Onun tərpənişlərini qarına toxunmadan da hiss etmək olar. Yalnız rahat paltarlar geyinməyə çalış, yoxsa boğulma hissi səni əməlli-başlı narahat edə bilər. Orqanizmin qan dövranının həcmi də artır. Bu, körpənin oksigenə və qida maddələrinə artan tələbatını ödəmək üçün vacibdir. Ürəyin də işi çətinləşib, bu günlərdə ürək döyüntülərinin sürətlənməsi çox normaldır. Bu ona görə baş verir ki, cift damarlardan qida maddələrinin daşınması üçün istifadə edir. Ürəyin normadan artıq aktivliyi diş əti qanamalarına səbəb ola bilər, stomatoloqa baş çəkməyə ehtiyac var. Bu həftə yəqin ki, tər ifrazı və uşaqlıq yolu sekresiyası, yəni cinsiyyət yollarından ifrazat güclənəcək. Narahatlığa əsas yoxdur, sadəcə şəxsi 41

42 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ gigiyenaya ciddi riayət etməyə çalış; tez-tez duş qəbul et, kəskin qoxusu olmayan dezodorantlara üstünlük ver. Bu həftə Onda heç bir yeni struktur formalaşmır, bunun əvəzinə körpə olanlardan istifadə etməyi öyrənir. Yaxınlığında olan bərk səslərə qatarın və ya təyyarənin səsinə reaksiya verməyi öyrənir. İndi O sənə diqqətlə qulaq asır. Odur ki, pleylistini təzələ, ya da gitarada çalmaq vərdişini yadına salmağa çalış. Müşaiyətlə, ya da müşaiyətsiz oxu, xalq mahnıları, laylalar, sevdiyin populyar parçalar köməyinə çatacaq. Atanı da bu işə cəlb et, səsim pisdir desə eyb etməz, şeir oxusun, ya da sadəcə Onunla danışsın. Hamiləlik zamanı qadının yalnız bədəni deyil, psixoloji durumu da tez-tez dəyişir. Təəssüf ki, bu dəyişikliklərin heç də hamısı ürəkaçan deyil. Bu mənada daha çox qarşılaşacağın problemlər - əsəbilik, tənhalıq, anlaşılmazlıq, təəssüratlılıq və həyəcandır. Hamiləlik səni emosional cəhətdən tez təsirlənən, narahatlığa meyilli və neqativ hallara qarşı daha həssas insana çevirir. Narahatlıq üçün heç bir səbəb yoxdur, varsa da çox kiçikdir, amma sənin gözünün yaşı ovcundadır. Çox vaxt sənə elə gəlir ki, bu ürəkbulanma, mədədəki yanma hissi və ya yorğunluq heç vaxt bitməyəcək. Bütün bu təlatümlər orqanizmdə baş verən hormonal dəyişikliyin nəticəsidir. Bu mənada hamiləlik həm də imtahandır, sənə təmkinli, səbrli və möhkəm olmağı öyrədən bir imtahan. Təmkinli olmaq sənə yalnız hamiləlik ya da doğuş zamanı deyil, bütün həyatın boyunca kömək edəcək. Sakitləşməyin ən yaxşı yolu sakit musiqi, rahat yerdə uzanıb tələsmədən nəfəs almaq. Dərindən və sakit nəfəs al, asta-asta nəfəsini burax, təsəvvür et ki, hər dəfə nəfəsini buraxanda rahatlıq və sakitlik səni öz ağuşuna alır. 42

43 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON SЯKKИZИNCИ hяftя Beşinci ay davam edir, sən artıq hamiləliyin 18-ci həftəsindəsən. Körpənin tərpənişlərini aydın hiss edirsən, bu günlərdə bu sənin ən böyük səadətindi. On səkkizinci həftədə qarnın kifayət qədər böyükdür, onu gizlətmək olmaz, heç buna ehtiyac da yoxdur. Qadın gözəlliyinin bu ən yüksək pilləsini, sənin analıq həyəcanını hamı görməli, bu həyəcanı səninlə paylaşmalıdır. Onun ilk tərpənişləri səni elə həyəcanlandırıb ki, onlarsız darıxır, hətta yaşaya bilmirsən. Bu, əhval-ruhiyyənə də öz müsbət təsirini göstərir, sən artıq öz statusuna alışmısan, lazımsız qorxular geridə qalıb, analıq instikti işə düşüb. Buna görə də gözəlliklərlə təmasda olmağa çalış, romantik komediyalar izlə, sakit musiqi dinlə və hobbilərindən zövq almağa çalış. Bu müddət ərzində çəkin 4,5-6 kq-a qədər arta bilər, qarın balaca olsa da fiquranda əhəmiyyətli dəyişikliklər hiss olunur. Odur ki, bütün bu gözəlliyi rəngli paltarlar, gen ətəklər, parlaq köynəklər və ya zərif kostyumlarla vurğulamağa çalış. Bu həftə uşaqlıq sürətlə böyüdüyü və daha çox yer tələb etdiyi üçün bir çox hamilələr qarındakı ağrıdan, daha doğrusu, təzyiqdən şikayətlənirlər. Buna görə yuxu və istirahət zamanı arxası üstə uzanmaq da səni narahat edə bilir. Ayaqlarının, döş qəfəsinin, başının altına iri- 43

44 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ li-xırdalı yastıqlar qoymaqla istirahət üçün daha optimal variantlar tapmağa çalış. Tez-tez sidiyə getməyi unutma, indi qarnında yer azdır və dolu sidik kisəsi də narahatlıq hissini artıra bilər. Bu həftə Onun çəkisi 200 qrama yaxınlaşır, uzunluğu təxminən sm-dir. Baş-beyin inkişaf edir. Gözlər bağlıdır, ancaq körpə artıq işığa reaksiya verə bilir. Səslərə qarşı həssasdır, odur ki, Ona xoş sözlər deməyə, laylalar oxumağa tələs. Dölün sümüklərinin möhkəmlənməsi davam edir. Ayaq və əl barmaqlarının sümükləri formalaşıb, hətta barmaqlarda naxışlar da yaranıb. Bu naxışlar barmaq izlərinin təkrarolunmazlığını təmin edəcək ci həftələr arasında növbəti ultrasəs müayinəsinə baş çəkməyi unutma. Bu müayinə sənə körpənin inkişafını izləməyə, ciftin və göbəkbağının vəziyyətinə nəzarət etməyə kömək edəcək. Bu müayinəyə tək yox, həyat yoldaşınla getməyə çalış. Ultrasəs cihazında böyüyən körpəni görəndən sonra o, bu gözəl və əlamətdar hadisəyə başqa cür, daha həssas yanaşmağa başlayacaq. Onunla tanış olduqdan sonra ata da səninlə birlikdə onun gəlişini gözləyəcək, tərpənişlərini sayacaq. Hamiləlik dövründə sənin orqanizmində bir sıra mühim fizioloji dəyişikliklər müşahidə olunur və bu dəyişikliklər düzgün inkişafını təmin etməklə yanaşı orqanizmi gözlənilən doğuşa və körpəni qidalandırmağa hazırlayır. Bu mürəkkəb dövrdə orqanizmin üzərinə düşən bu ağır yükdən bütün orqanlar və sistem ürək, ağciyərlər, böyrəklər, həzm orqanları - kifayət qədər böyüyür və bu da öz növbəsində xroniki xəstəliklərə gətirib çıxara bilir. Buna görə də qadın məsləhətxanasında qeydiyyatdan, bütün lazımi müayinələrdən və analizlərdən keçmək, mütəxəssislə danışmaq vacibdir. Bu mütəmadi müayinələr və həkim nəzarəti profilaktik tədbirlər görməyə və səni doğuşa düzgün şəkildə hazırlamağa xidmət edir. 44

45 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ON DOQQUZUNCU hяftя On doqquzuncu həftədə çəkin artır, çanaqların isə genişlənir. Balaca da səninlə birgə çəkisini artırır, yadplanetlilərə yox, balaca insana bənzəyir. Hamiləlik öz ekvatoruna yaxınlaşır və bu səni ancaq sevindirə bilər, əziz dost. Doğrudur, indi yatmaq üçün rahat poza seçmək çətinləşib. Qarnı üstə yatmaq qəti qadağandır və qətiyyən rahat deyil. Arxası üstə yatmaq da məsləhət görülmür: uşaqlıq boş venanı sıxışdıra bilər və bu olduqca təhlükəlidir. Çıxış yolu yana uzanmaq və yastıqlardan dəstək almaqdır. Uşaqlıq böyüdüyü üçün çanaqda və bel qurşağında baş qaldıran ağrıları normal qarşılamalısan. Çanaq sümükləri aralanmağa başlayır və bu heç də həmişə ağrısız ötüşmür. Qarnın aşağı hissəsində doğuş sancısına bənzər ağrılar-tutmalar narahatlıq yaratmalıdır, yüngül və keçici ağrılar isə bu günlərdə olduqca normaldır. Bu günlərdə Onun ağırlığı artıq 230 qramdır. İnkişaf tam sürətlə davam edir. Boyun əzələləri kifayət qədər möhkəmdir və indi körpə 180 dərəcə bucaq altında dönə bilir. Əgər bətnindəki qızdırsa, artıq o, primitiv yumurta hüceyrələrinə malikdir. Süd dişlərindən dərində yerləşən daimi dişlərin mayalanması da öz axarı ilə davam edir. 45

46 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Rüşeymin bədənində lanuqo adlanan yumşaq tüklər yaranmağa başlayıb. Körpənin bütün bədəni indi bu tüklə örtülüdür və yalnız doğuşa az qalmış onlar yoxa çıxacaq. Hərdən yeni doğulan balacanın qulaqlarında və üzünün başqa yerlərində belə tüklər qala bilir. Adətən həkimlər hamiləlik zamanı mümkün qədər az dərman preparatı qəbul etməyi məsləhət görürlər. Lakin bəzi hallarda dərmanların, xüsusən də antibiotiklərin qəbulu qaçılmaz olur və bu zaman gələcək analarda çoxlu suallar yaranır. Əvvəlcə onu deyim ki, gələcək körpəyə zərər verməmək üçün antibiotiki həkim təyin etməlidir. Ginekoloqun uşağa təsiri nəzərə almaqla ən effektiv preparatı seçəcək, buna əmin ol. Hamiləlik zamanı antibiotiklərin dozası adi vaxtlarda olduğu kimi qalmalıdır. Dərmanın dozasını azaltmaq həm də onun təsir gücünü azaltmaq deməkdir. Təyin olunan doza mikrobu öldürməyə xidmət edir, əks halda onu qəbul etmək axmaqlıqdır. Antibiotikləri yalnız bakterial yoluxucu xəstəliklərlə mübarizə zamanı qəbul etmək effektlidir. Digər hallarda, məsələn, qrip, yüksək hərarət, iltihablanma, öskürək və ya bağırsaq pozğunluğunda nəinki mənasız, hətta ziyanlıdır. 46

47 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИNCИ hяftя Hamiləliyin 20-ci həftəsindəsən, təbriklər, yolun tən yarısı geridə qalıb. Psixoloji olaraq ikinci yarının öhdəsindən daha asanlıqla gələcəksən, çünki artıq tərpənişlərini hiss etdiyin o balaca möcüzəylə yaşamağa alışmısan. Uşaqlıq bir az da yuxarıya qalxır və qarnın artıq göz önündədir. Bu göz önündə olma hamiləliyin müddəti ilə birlikdə böyüyəcək. Bəzi qadınlarda bu həftə süd vəzilərindən yarımşəffaf sarımtıl maye axmağa başlayır, bu zaman döşləri sıxmaq lazım deyil, onları nəm salfetlə silmək kifayətdir. Uşaqlıq böyüdüyü üçün qarnın dərisi də dartınır. Bu səbəbdən yüngül göynəmə və ya qaşınma hiss edə bilərsən, bu zaman xüsusi krem və lasyonlardan istifadə etmək kifayətdir. Ölçülərinə uyğun paltarlar seçməyə çalış, dar modellərdən uzaq olmaq məsləhətdir. Açıq hava gəzintiləri zamanı ayaqqabıların da rahat olmalıdır, dabanların hündürlüyü 3-5 sm-dən çox olmamalıdır. Qarın nahiyyəsindəki daxili orqanların diafraqmanı yuxarı qaldırması və ağciyərlərin sərbəst hərəkətinin sıxılması onunla nəticələnir ki, nəfəsalmada bəzi çətinliklər yaranır. Bu hal adətən rüşeymin çanaq boşluğunun dərinliyinə endiyi vaxta qədər davam edir. 47

48 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Əgər körpə çox tez-tez və möhkəm tərpənirsə ola bilsin, oksigen çatışmazlığından şikayətlənir. Odur ki, açıq havada olmaq, mütəmadi gəzintilərə çıxmaq, təbiətlə təmasda olmaqda fayda var. İyirminci həftədə körpənin çəkisi təxminən 280 qram, uzunluğu isə 25 sm-dir. Demək olar ki, bütün orqanlar və sistemlər artıq formalaşıb, ancaq onların təkmilləşməsi və ana bətnindən kənarda da fəaliyyəti üçün xeyli vaxt lazımdır. O artıq eşidir, rəngləri seçir, barmağını əmir və başını döndərə bilir. Bu günlərdə O ilk dəfə gözlərini açır: axı indi körpənin təkcə göz qapaqları yox, kirpikləri də formalaşıb. Günün əksər hissəsini körpə yataraq keçirir, ancaq oynamağı da unutmur. Sən artıq hərəkət aktivliyinin dərəcəsindən asılı olaraq körpənin mürgülədiyini, ya da gümrah olduğunu müəyyən edə bilərsən. Bu günlərdə tökülən yumşaq tüklərdən və dəri hüceyrələrindən dölün doğuşu üçün sürtgü yağı formalaşır. Bu krem rəngli maddə körpənin bədən qatlarını və digər yerlərini örtür. Bəzən bu sürtgü doğuşun özünə qədər saxlanılır və Onun ilk tualeti zamanı steril salfetlə silinir. Hamiləlik öz ekvatorunu keçdiyi üçün çəki artımı özünü çox gözlətməyəcək. Xüsusən düzgün sağlam qidalanmayan gələcək analar artıq çəkidən əziyyət çəkəcək. Soyuducunu bəzəməyin əsl vaxtıdır, qoy yağlı kəsmik və ya pendiri meyvə-tərəvəz, dükandan aldığın meyvə şirələrini isə evdə hazırladığın giləmeyvə şərbətləri əvəzləsin. Dəmirlə zəngin qarabaşaq və yulaf sıyıqları gündəlik qida rasionunda öz yerini almalıdır. Quru meyvə və ya giləmeyvə ilə bəzədiyin kəsmik, buğda bişirilən balıq və mal əti də əvəzsizdir. Bu həftə skrinninq ultrasəs müayinəsi təyin olunacaq, qan və sidik analizi verəcəksən. Ultrasəs müayinəsindən qorxmaq lazım deyil, körpənin ürək döyüntülərini eşidib, necə hərəkət etdiyini görmək səni sadəcə xoşbəxt edəcək. 48

49 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ BИRИNCИ hяftя Hamiləliyin beşinci ayı demək olar ki, geridə qalıb. Doğuşa cəmi dörd ay vaxt var, sən isə artıq özünü bu əlamətdar hadisəyə hazır hiss edirsən. İyirmi birinci həftədə təxminən 4 kq çəki artımı müşahidə edə bilərsən, gələcək həftələrdə bu daha sürətlə baş verəcək. İndi isə sən hamiləliyin çiçəklənmə dövrünü yaşayırsan: dik və dolğun sinə, səliqəli və hələ ki, balaca qarın. Saçların və dərin də kifayət qədər canlı görünür. Yeganə narahatlıq yaradan məqam piqment ləkələridir, ancaq heç də hamilələrin hamısı bu problemlə rastlaşmır. Bu müddətdə bel ağrıları arta bilər, ancaq bir yerdə çox oturmasan, tez-tez rahat pozaya keçsən, bu problem də səni incitməyəcək. Orqanizmini dinləməyə çalış və özünə istirahət ver. Yuxu saatlarını dəqiqliklə izləməyə çalış, telefondan və digər elektron cihazlardan uzaq, tam qaranlıq və yaxşı havalandırılmış otaqda 8-10 saatlıq yuxundan həzz almağa çalış. Döl uşaqlığın içərisində istədiyi kimi yerini dəyişir. Bu, o deməkdir ki, gün ərzində səhər körpə istəsə başıaşağı sallana bilər, nahar vaxtı köndələn yata, axşam vaxtı isə başını uşaqlığın dibinə söykəyər. Bu zaman sənin keçirdiyin hisslər Onu qətiyyən narahat etmir. Adətən döl hamiləliyin ikinci rübünün sonunda bu vəziyyətlərdən birini seçir və dayanır. Ancaq bəzi körpələr bu gəzintiləri sərbəst yerdəyişməni sonrakı vaxt- 49

50 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ larda da davam etdirirlər. Bu həftə körpənin ölçüləri təxminən doğuş ölçülərinin yarısına çatır. Çəkisi isə yeni doğulmuş körpəylə müqayisədə dəfələrlə azdır, indi o təxminən qreyfrut böyüklüyündə, 360 qr-dır. İndi sənin analıq hisslərin kifayət qədər möhkəmdir, körpəni hər dəqiqə hiss edə bilirsən. Artıq uşağın tərbiyəsi ilə məşğul olmağa başlamalısan: Onunla söhbət etməyin əsl vaxtıdır. Səbrlə, sevgi dolu, isti sözcüklər seçmək və Onunla bir fərd kimi davranmaq yerinə düşər. Bu məqamda kitab və musiqini də unutmamalısan. Onun da ruhi qidaya ehtiyacı ola bilər. Bu günlərdə iştaha nəzarət etmək getdikcə çətinləşir. İndi daha diqqətli olmalısan, çünki bircə dilim alma piroqu və ya bir stəkan qazlı su kökəlmə prosesini ikiqat sürətləndirə bilər. Əgər özünə xüsusi və gündəlik rejim yarada bilsən doğuşa qədər əla formada qala bilərsən. Bunun üçün planlı qrafiklə yeməkdə fayda var. Yaxşı, doyumlu səhər yeməyi + ikinci və yüngül səhər yeməyi + çox böyük olmayan porsiyalarla nahar + faydalı günarası + yüngül şam yeməyi. Bu şərti yemək qrafikini bir vərəqə yaz və soyuducunun üstünə yapışdır, əməl etməyə çalış. 50

51 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ ИKИNCИ hяftя Yəqin ki, özünü əvvəlki kimi yaxşı hiss edirsən. Bəlkə də uzun müddət ayaq üstə durmaq əvvəlki kimi rahat deyil, ancaq sən artıq özünə qulluq etməyi, özünə və körpənin orqanizminə həssaslıqla yanaşmağı yaxşı bilirsən. Bu günlərdə vaxtı boşa xərcləmə, hamiləliyin ikinci rübündə rahatlıqla görə biləcəyin işləri üçüncü rübdə çətin ki, davam etdirə biləsən. Ona görə də bolluca piyada gəz, muzeylərə, sərgilərə baş çək, təbiətlə ünsiyyəti qırma. Çünki gələcək həftələrdə qarnın böyüyəcək, belin və ayaqların işi çətinləşəcək. Bir çox qadınlar bu günlərdə yerişlərində, bədənlərindəki dəyişikliyi görür, sərbəst hərəkətdə çətinlik çəkirlər. Bu yeniliklərlə barışmayan qadınlar yeni komplekslər qazanırlar. Bu anda ailənin, həyat yoldaşının dəstəyi çox önəmlidir. Hər şeyi onların üstünə atmaq, çiyninə yükləmək də olmaz, axı sən güclüsən, əziz dost, bu yenilikləri anlamağa və qəbul etməyə hazır olmalısan. Özünü yeni paltarlarla sevindir, yeni saç düzümlərini sınaqdan keçir, güzgüdəki gələcək və gözəl anaya tez-tez gülümsə. Döl inkişaf etməkdə və özünü ana bətnindən kənar həyata hazırlamaqda davam edir. Bu həftə körpə gün ərzində 200-ə qədər müxtəlif hərəkətlər edir, əlbəttə sən bunların hamısını eşitmirsən. Ancaq indi sən 51

52 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ asanlıqla onun yatdığını, yoxsa hərəkətdə olduğunu ayırd edə bilirsən. İyirminci həftə körpə toxunmaqla dərk etməyə çalışır; üzünü sığallayır, əlləriylə nəsə tutmağa çalışır, ya da analıq divarını taqqıldadır. İndi onun çəkisi təxminən 420 qram, uzunluğu isə 27,5 sm-dir. Hamiləlik zamanı cinsi həyat problemləri ərlə arvad arasında çox müzakirə olunmur. Bu dövrdə cütlüklərin seks haqda düzgün təsəvvürü olmur. Ümumiyyətlə, hamiləliyin birinci rübündə yüksək toksikoz ucbatından qadınlarda seksual istək aşağı olur. Kişilərdə isə istək əvvəlki səviyyədə qalır. Buna görə də hamiləliyin dördüncü həftəsində on dördüncü həftəsinə qədər cinsi yaxınlıq alternativ formalarda davam edə bilər (bu haqda daha ətraflı OLAR-OLMAZLAR bölməsində). 52

53 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ ЦЧЦNCЦ hяftя Sənin üçün bu həftə kifayət qədər sakit və rahat keçməlidir. Erkən toksikoz çox uzaqlarda qalıb, sən körpənin varlığını hiss edir və bu ünsiyyətdən zövq alırsan. İndi Onun tərpənişlərini saymaq üçün tezdir, amma onun salamlamaları kifayət qədər hissolunandır. Üstəlik qarnın da hələ gündəlik həyat ritmini ləngidəcək ölçüdə deyil. Bu həftənin narahatlıqlarından danışanda mədədə hiss olunan yüngül yanma hissi, yorğunluq, baş ağrıları, aşağı ətraf damarlarından varikozu qeyd etmək lazımdır. Bütün bu narahatlıqları həkiminlə müzakirə etməyin vacibdir. Özünü müalicə yolverilməzdir, hamiləlik zamanı bu barədə düşünmək belə olmaz. İyirimi üçüncü həftədə qarnın böyüklüyü təxminən santimetrə yaxınlaşır. Qəbul zamanı ginekoloq sənin qarnını əli ilə yoxlayır. Bu, qarnın mövqeyini və yerləşməsini müəyyən etmək üçündür. Dölün qarın nahiyyəsində yerləşməsini müəyyənləşdirmək üsullarından biridir. Bundan əlavə, uşaqlığın aşağı hissəsinin hündürlüyünü lentlə ölçür. Bu santimetrlik göstəricilər dölün inkişaf tempi haqda məlumat almağa imkan verir. Göstəricilərin çox böyük və ya çox kiçik olması səni narahat etməməlidir, çünki bu ölçülər individualdır, hamilənin boyu və çəkisi də burada mühim rol oynayır. Normadan kənar və ya qəbul olunmayan hallar barədə sənə həkimin mütləq məlumat verəcək. Bu yoxlamalar zamanı sən də aktiv olmağa, səni narahat edən, 53

54 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ düşündürən suallara cavab tapmağa çalış. Axı bu günlər, həftələr ərzində ginekoloq həkimin sənin yol yoldaşın, ən yaxın məsləhətçindir. Dölün hərəkət fəallığı xeyli artıb. O yalnız tərpənmir, əllərini və ayaqlarını da aktiv hərəkət etdirir, bədəninə və üzünə toxunur, göbəkbağını tərpədir, ya da analıq divarından uzaqlaşır. Ancaq günün xeyli hissəsini O əsasən yatır. Körpənin dırnaqları praktik olaraq tam formalaşıb. Xırda yumşaq tüklər artıq tündləşməyə başlayıb. Bağırsaqlarda mekoni adlanan ilk nəcis yaranır. Bu həftə dölün çəkisi təxminən 510 qramdır. Tənəffüs sistemi təkmilləşir, körpə dəqiqədə dəfə nəfəs alıb, verir. Körpənin üzündə aydın seçilən burnu görmək olar, qulaqlar da tədricən öz yerini alıb. Kirpikləri tam formalaşıb, gözlərini açıb-yumanda qaşları da aydın nəzərə çarpır. Doğuşa hələ həftələr var, amma sən artıq onu özünə, ya da atasına oxşatmağa başlamısan. 54

55 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ DЮRDЦNCЦ hяftя İyirmi dördüncü həftə gələcək ana üçün yeni hiss və həyəcanlar zamanıdır. Sən çox yaxşı görünürsən və güman ki, yaxşı da hiss edirsən. Körpə çox sürətlə böyüyür artıq və sən bunu aydın sezirsən. Onun tərpənişləri də daha hiss olunandır və sən bu xoş siqnallara alışırsan. Əgər bu vaxta qədər az-az kökəlirdinsə, bu günlərdə tez bir zamanda kilo almaq riskin var. Orqanizmin çox su saxladığı üçün üzün adi günlərlə müqayisədə daha şişkin görünə bilər. Bu çox rahat keçirdiyin günlərdə ayaqlardakı ağırlıq, mədədəki diskomfort hissi və sidik kisəsindəki sıxılma səni incidə bilər. Bu günlərdə ananın orqanizmi körpənin ehtiyaclarına uyğun qurulur. İndi əsas məsələ odur ki, döl özünü rahat hiss etsin, ana bətnində normal inkişaf etsin və böyüsün. Buna görə də beldə və qurşaqda ağrı hiss etməyin adi haldır. Qarnın bu həftə də böyüməyə davam edir və ağırlıq mərkəzi yer dəyişdirdiyi üçün hər şey elə də asan deyil. Bu dəyişikliklər hamiləliyə qədər idmanla məşğul olan, formasını qoruyan analar üçün qorxulu deyil. Onlar bəzən heç bir ağrı hiss etməyə də bilirlər. Sən də hamilələr üçün fitneslə məşğul olsan, bu ağrıların öhdəsindən daha asanlıqla gələrsən. Körpənin bütün sistem və orqanları formalaşmaq üzrədir. İndi onların inkişafı və təkmilləşməsi dövrü başlayır. Onun refleksləri və hiss 55

56 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ orqanları daha aktiv şəkildə irəliləyir, indi döl işığa reaksiya verə, dölətrafı suların dadını hiss edə, ananın əhval-ruhiyyəsini, onun necə dəyişməsini ayırd edə bilir. Gün ərzində saat yatır və onun rejimi çox vaxt səninki ilə üstüstə düşməyə bilər. Çox az 600 qram çəkiyə, 30 sm uzunluğa malik olsa da, körpənin tərpənişləri hərəkətləri kifayət qədər sərt ola bilir. İndi ana bətnindəki yeri Ona darlıq edir, buna görə də bu həftə sən onun tərpənişlərini narazılıqlarını aydın hiss edəcəksən. Bu tərpənişlər bir növ həyəcan siqnalı rolunu oynayacaq: bu poza mənim xoşuma gəlir, ya da əksinə və ya anacan, sən çox möhkəm danışırsan, ya da ana, yaman çox həyəcanlanırsan və s. İyirmi dördüncü həftə qida rasionunda heç bir xüsusi dəyişiklik etməyə ehtiyac yoxdur. Bu günlərdə dənli bitkilərə, pörtlədilmiş tərəvəzlərə, süd məhsullarına, dietik ət və meyvə salatına üstünlük verməlisən. Un məmulatları və şirniyyatdan, yağlı və qızardılmış yeməklərdən uzaq olmağa çalış, unutma ki, bu həftələrdə aldığın hər artıq qram doğuşdan sonra əsl işgəncəyə çevriləcək. İyirmi dördüncü həftədə qram çəki artımı normaldır, evdə elektron tərəzi varsa, bu çox yaxşıdır, beləliklə, vəziyyəti nəzarət altında saxlamaq asanlaşır. Saçlarının və dırnaqlarının vəziyyəti çox yaxşıdır, dərin də narahatlığa səbəb olmadığını deyir. Üzün gülür, güzgülər də sənə gülümsəyir. Bu tempdə davam etmək istəyirsənsə, daha çox piyada gəzməli və soyuducudan uzaq durmalısan. 56

57 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ BEШИNCИ hяftя Mütəxəssislər hesab edir ki, 25-ci həftədən sonra uşaqsalma təhlükəsiz ötüşür. Buna görə də bu həftə psixoloji baxımdan gələcək analar üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bu həftə özünü hissetmə adətən, yaxşı olaraq qalır. Tezliklə sən mama-ginekoloqla tez-tez görüşməli olacaqsan. Körpənin harada yatacağı haqda düşünməyin vaxtıdır. İlk aylar valideynlərin çoxu bu müddəti körpə ilə bir otaqda keçirir. Bu, uşağı gecələr yedizdirməyi, altını dəyişdirməyi və ona qulluğu, həm də uyğunlaşma prossesini asanlaşdırır. Əgər yataq otağınızın qonşuluğunda uşaq otağı varsa və siz körpənin həmişə orada olmasına qərar vermisinizsə, bu halda onu izləmək üçün xüsusi aparatlar monitorlar, taymerlər, mikrofonlar alın. Bu elektron variantın üstünlüyü ondadır ki, körpə tək yatmağa vərdiş edir və nəticədə valideynlərini daha az incidir. Körpə günlə deyil, saatla böyüyür. İndi Onun ağırlığı 700 qrama yaxındır, artıq 30 sm-ə qədər uzanıb. O artıq qaşqabağını tökür, gözlərini oynadır, yanaqlarını şişirdir, ağzını açır. Körpə təkan verə, aşa, yumruqlarını sıxa və baş barmağını sora bilir. Əzələ-sümük sistemi intensiv şəkildə möhkəmlənir. Sən körpənin bətnində necə hıçqırdığını hiss edə bilərsən. O, çox vaxt dölətrafı suları udur, mədə suyla dolur və diafraqma qıcıqlanır. Körpənin hıçqırmaları narahatlıq üçün elə də böyük sə- 57

58 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ bəb deyil, amma istənilən halda həkimlə məsləhətləşmək yaxşı olardı. Həmişə olduğu kimi növbəti həkim yoxlanışı zamanı da qan və sidik analizi verəcəksən. Həkim hansısa əlavə ultrasəs müayinəsi də təyin edə bilər, iyirmi beşinci həftədə belə müayinənin məqsədi dölətrafı suların həcmini müəyyənləşdirmək, körpənin onurğasının inkişafını izləmək və cinsiyyətini bir daha dəqiqləşdirməkdir. Həkimlə mütləq şəkildə səni narahat edən məsələlər barədə danış, heç nəyi danışmaqdan sıxılma. Digər bir mühim məsələ də ondadır ki, gələcək anaların çoxu teztez analiz versələr də, çox vaxt nəticələrlə maraqlanmırlar. Çox nahaq, əgər sən indi öz vəziyyətinə nəzarət etməyə alışsan, bəzi terminləri başa düşsən, çox yaxşı, savadlı və diqqətli ana olacaqsan, əziz dost. Hər həftə sən 350 qram kökəlirsən, bu həddi keçməməyə çalış, çəkiyə nəzarət çox önəmlidir. Bu günlərdə duzdan çox istifadə edən hamilələr şişdən əziyyət çəkməyə hazır olsunlar. Bu təkcə narahatlıq və diskomfort yaratmır, həm də ananı gecikmiş hestoz təhlükəsiylə üzüzə qoyur. İki həftə kifayətdir ki, yeməklərin yeni dadına alışasan. Buna görə də yeməyi az duzlamağa, ya da heç duzlamamağa çalış. Duzdan minimum, mayedən maksimum istifadə etməyə çalış. Özünü yormamağa çalış, hər işə çatdırmağa can atma. Özünü çox yaxşı hiss etsən belə qədərindən artıq iş ziyandır. Uzunmüddətli layihələrə başlamaq üçün uğursuz vaxtdı, qarşıda səni analıq məzuniyyəti və yeni həyəcan və qayğılar gözləyir. İndi sənə daha çox istirahət etmək, yaxşıca yatmaq və müsbət emossiyalara köklənmək lazımdır. Yaxınlarının istənilən köməyini gülərüzlə qəbul et və onlardan nəsə istməyə utanma. Hamiləlik hormonlarının saçlarını necə gözəlləşdirdiyinə fikir ver, belə gözəl saçları rəngləmək məsləhət deyil. Hətta saç boyası amonyaksız olsa belə nəticənin ideal olacağına heç kim zəmanət verə bilməz. Hormonal yenidənqurma səbəbindən nəticəni əvvəlcədən demək çətindir. 58

59 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ ALTINCI hяftя Körpənin tərpənişlərini indi digər ailə üzvlərin, yaxınların da hiss edə bilər. Onunla həmsöhbət olmaq istəyənlərin sayı çoxalıb və bu, balacanı sevindirməyə bilməz. Hamiləliyin ikinci rübü yekunlaşmaq üzrədir, iyirmi altıncı həftə yetişdi. İndi qarnın göbəyindən 6 sm yuxarıdadır, uşaqlığın ölçüsü balaca qarpız böyüklüyündədir. Bu müddətdə 9 kq çəki artımı da normaldır. İndi belindəki ağrılar və ayaqlarındakı ağırlıq da artacaq. Daha çox istirahət etməyə çalış, uzun gəzintilərdən uzaq dur, ayaqüstə çox dayanma. Xüsusi bandajlardan istifadə etməyə, dəri dartınmalarıyla mübarizə üçün gündəlik kremlənməyə çalış. Artıq əvvəlki paltarlarına yerləşməkdə çətinlik çəkirsən, hətta ayaqqabıların da bu günlərdə sıxmağa başlayır. Bu o demək deyil ki, sən cazibədarlığını və ya gözəlliyini itirirsən. İndiki formanın gözəlliyini zövqlə seçdiyin, rəng ahəngi yaratdığın rahat paltarlar, köynəklər, ya da enli şalvar və kombinzonlarla da vurğulaya bilərsən. Balaca ana bətnində və ətrafda olanların hamısını eşidir. Əvvəllər o yalnız sənin ürəyinin döyümtüsünü və bağırsaqların gurultusunu eşidirdi. Məişət səslərindən vanna otağındakı suyun səsi, tozsoranın uğultusu, hərdən danışıqlar, musiqi, ya da reklam qəhrəmanlarının dialoqları yeganə əyləncəsi idi. İndi O, dünyanı kəşfə çıxıb, odur ki, birlik- 59

60 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ də Motsart və Vivaldini dinləməyin, Hacıbəyovun operaları, ya da Vaqif Mustafazadənin caz kompozisiyaları ilə tanış olmağın əsl zamanıdır. Təbiətdəki səslər də onun xoşuna gələ bilər. Ananın ürək döyüntüləri körpənin ilk eşitdiyi və ən sevdiyi səsdir. Bunu unutma və ilk aylarda balaca ağlayıb, kürlük edəndə onu sinənə, ürəyinin üstünə qoy. Sənin ürək döyüntülərini doğma səsi eşitmək onu sakitləşdirəcək. Bu həftə körpənin çəkisi 800 qrama çatıb, indi onun uzunluğu 33 sm-ə qədərdir. Ürəkbulanma və mədədəki yanma hissi səni tez-tez müşayiət edir. Burada təəccüblü heç nə yoxdur, uşaqlıq digər orqanları sıxır, təzyiq göstərir və həzm sistemi də istisna deyil. Belə olan halda sənin yeganə köməkçin özünçün hazırladığın düzgün qida rasionu ola bilər. Balaca porsiyalarla tez-tez yeməyə çalış. 60

61 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ YEDDИNCИ hяftя Təbriklər, körpən və sən hamiləliyin yeddinci ayına qədəm qoyursunuz. Artıq əvvəlki kimi cəld və istədiyin qədər hərəkət edə bilmirsən. Nəfəs almaq, oturmaq, yatmaq, hətta tərpənmək də çətinləşib. əgər əvvəlki aylarda idmanla məşğul olmusansa, üzgüçülüyə getmisənsə, bədəninə nəzarət etmək nisbətən asan olacaq. İyirmi yeddi və sonrakı həftələrdə körpənin nə qədər aktivləşdiyini görə biləcəksən, qarnına baxan kimi səni necə salamladığı aydın görünəcək. Kifayət qədər həssas həftədir, daha əvvəl allergiya olduğun qidalardan uzaq olmaqda fayda var. Bu həftə həm də dölün yerləşməsi baxımından mühimdir. Əgər həkimin körpənin başı aşağı durduğunu desə, narahat olmağa dəyməz, çünki vəziyyətini və yerini dəyişmək üçün onun hələ çox vaxtı olacaq. Bəlkə də həkimin məsləhətilə xüsusi gimnastika ilə məşğul olacaqsan. İyirmi yeddinci həftədə körpə az da olsa özü bəzi viruslarla mübarizə aparmağı öyrənir, bu günlərdə onun immun sistemi aktiv çalışmağa başlayır. Onun immuniteti bəzi zərərli maddələrə allergenlərə reaksiya verə bilir, buna görə də indi ikiqat ehtiyatlı olmalısan. Günün əksər hissəsini 20 saatını yataraq keçirən balaca hər bir saatdan bir oyanır. Daimi su mühitində olduğu üçün onun dərisi çox 61

62 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ qırışlı görünə bilər. Bu, doğuşa bir neçə həftə qalmış yox olacaq. Bu həftə körpənin çəkisi 900 qramdır. Bəs sənin? Bu həftələrdə sənin çəkin nəzərə çarpacaq dərəcədə arta bilər, 9 kq-a qədər kökəlməyin normal haldır. Çəki haqda müxtəlif fikirlər səslənsə də bilməlisən ki, hamiləlik zamanı nizamla artan çəki təhlükəli deyil. Hamilələrin hamısında süd vəzlərinin böyüməsi müşahidə olunur, vəzlərin çəkisi normal vaxtla müqayisədə qram arta bilir. Artan çəkinin də xeyli hissəsini dölqabağı sular və qanın həcminin artması təşkil edir. Əlbəttə, körpəni və plasentanı da unutmaq olmaz. Burdan belə nəticəyə gəlirik ki, yığdığın çəkinin çox az hissəsi piyin payına düşür. Hamiləlik zamanı arıqlamaq üçün müxtəlif pəhrizləri davam etdirmək təhlükəlidir. Çəkin normadan artıq olsa da, həkimlə məsləhətləşmədən hər hansı pəhrizə başlamay, bu, döl üçün risklidir. Pəhriz əvəzinə özünçün xüsusi menyu tərtib etməyə çalış. Mətbəxində müxtəlif sıyıqlara, yağsız kəsmik və yoqurtlara, təzə meyvə-tərəvəzlərə, zülal mənbəyi olan balığa və ətə xüsusi yer ayır. Arterial təzyiqi artıran kofe və şokoladdan, duzdan, qızarmış, hisə verilmiş və yağlı xörəklərdən sadəcə uzaq durmağa çalış. 62

63 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ИYИRMИ SЯKKИZИNCИ hяftя İndi sən bir çox hallarda əvvəlki həyat tərzinə davam edirsən, ancaq köməyə də ehtiyacın var. İyirmi səkkizinci həftə kəskin hərəkətlər etmək, ağırlıq qaldırmaq, pərdə və ya paltar asmaq, yorucu işlərlə məşğul olmaq qəti qadağandır. Bu həftə qadınların bir çoxu vaxtından əvvəl doğuş qorxusundan xilas olur. Yolun yarısı geridə qalıb və gələcək ana özünü ən yaxşı nəticəyə hazırlamağa başlayıb. Analıq məzuniyyətinin yaxınlaşması fikri də sənə ayrıca stimul verir. Psixoloqun qəbuluna yazılmaq da yerinə düşər. Onunla söhbət sənə qorxu və həyəcanlarınla mübarizədə kömək ola bilər. Doğuma təxminən 10 həfətəyə qədər vaxt var, amma bu əlamətdar hadisəyə qabaqcadan hazırlaşmağın böyük şərtdir. Ona görə bu günlərdə mama-ginekoloqla daha tez-tez məsləhətləşirsən. Qarşıdakı doğuşun perspektivlərini mütəxəssislə müzakirə etməyin vaxtı çatıb. Doğuşun ağrısız keçməsi, epiziotomiya və doğuş fəaliyyətinin stimullaşdırılması kimi hallarla indi tanış olmaq çox vacibdir. Doğuş zamanı belə hallarla qarşılaşmalı olacaqsan və bu halların məzmununu, təyinatını, hansı üsullarla necə reallaşdığını, sənin və körpən üçün hansı mənfi və müsbət cəhətləri olduğunu indidən öyrənməlisən. Əgər bətnindəki oğlandırsa, bu həftə onun yumurtaları qarın na- 63

64 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ hiyəsindən kisəciyə enəcək. Körpənin dilində dad əmzikləri yaranır, iyirmi səkkizinci həftəyə yaxın O, şirin, duzlu və acını fərqləndirə bilir. Bu həftə vaxtından əvvəl doğulmuş uşağa müasir texnologiyalar tətbiq edilsə, yaşamaq şansı böyükdür. Bu həftə dölün çəkisi kiloqramdan azca çox, uzunluğu isə 35 sm-dir. Hamiləlik dövründə orqanizmində zülallara, karbohidratlara, yağlara, vitaminlərə, makro və mikroelementlərə tələbat birə-beş artır, kolorilik də dəyişir. Bu göstəricilər daha çox ZKY-ViMiKo formulu kimi birləş- 64

65 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK dirilir zülallar, karbohidratlar, yağlar və vitaminlər, mikroorqanizmlər, kolorilik. Dölün normal inkişafı və hamiləliyin öz axarı ilə getməsi üçün hamilənin düzgün, tarazlaşdırılmış şəkildə qidalanmağın əhəmiyyəti çoxsaylı tədqiqatlarla sübut edilib. Gələcək ananın yetərincə qidalanmaması təkcə dölün kütləsinə deyil, həm də onun inkişafına mənfi təsir göstərir. Az kolorili yeməklərlə daimi pəhriz saxlayan qadınlarda sonsuzluq riski artır. Bədən çəkisi az olan qadınlar hamiləlik zamanı ürək-damar və nəfəs yolları sisteminin pozulmasından əziyyət çəkirlər. 65

66 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ ИYИRMИ DOQQUZUNCU hяftя Üçüncü rübə xoş gəlmisən. Nə qədər ki, uşağın böyüməyi davam edir, sən də narahatlığın artdığını hiss edə bilirsən. Bu təbii haldır, çünki böyüyən uşaqlıqla qonşuluq sənin daxili orqanlarını getdikcə sıxışdırır. Xoşagəlməz hissiyatları azaltmaq üçün qamətini düz tutmağa, düzgün qidalanmağa çalış, bağırsaqlarında qaz yaranmasına səbəb ola biləcək qida məhsullarının miqdarını azalt. Fiziki aktivliyi və istirahəti də unutma. Buna baxmayaraq, qarın nahiyəndə və ayaqlarında, eyni zamanda nəfəs almada ağırlıq və xoşagəlməz hisslər qalacaqdır. Qıcqırma, ürəkbulanma, bel ağrıları, yuxusuzluq bunlar da iyirmi doqquzuncu həftənin gözəllikləri dir. Ancaq onların öhdəsindən gəlmək də sənin əlindədir. Balaca porsiyalarla yemək qıcqırma riskini azaldacaq. Narahat pozalarda uzanma, rahat ayaqqabılar geyin, o zaman bel ağrıları bu qədər incitməyəcək. Eyni vaxtda və yaxşı havalandırılmış otaqda yatmağa çalış. Döl doğuşa və ana bətnindən kənardakı həyata hazırlaşmaqla məşğuldur. O, artıq bədəninin hərarətini az-çox nizamlamağı öyrənib. Körpənin orqanizmindəki qırmızı qan kürəciklərini hazırlamaq üçün ilik tam cavabdehdir. Balaca dölətrafı sulara hər gün demək olar ki, yarım litr sidik ifraz edir. Bu günlərdə dölün tərpənməsi bir qədər fərqli xarakter alıb. Nizamsız hərəkətlərin yerini dirsəklər və dizlərlə itələmələr, döyəcləmələr əvəz edib. Bu da təsadüfi deyil, O kifayət qədər böyü- 66

67 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK yüb və uşaqlıq indi ona darlıq edir. Bu həftə dölün çəkisi təqribən 1150 qramdır. İyirmi doqquzuncu həftə həm də analıq məzuniyyətinin başlaması ilə əlamətdardır. Bu, yeni həyatının başlanğıcıdır, indi diqqətinin, qayğının və hisslərinin əsas mərkəzi O olacaq. Bu günlər körpənin gələcək təlim-tərbiyəsi haqda yaxşı kitablar oxumaq üçün ideal vaxtdır. Məzuniyyətə çıxmışkən qida rasionunu yeniləməyin əsl vaxtıdır. Əziz dost, gəl faydalı qidaların reytinqi ilə tanış olaq: Buxarda bişirmə və sobada qızartma yemək hazırlamağın ən xeyirli üsulu. Praktiki olaraq hər şeyi - əti və balığı, tərəvəzi və meyvəni qızartmaq olar. Buğda bişirmə bu üsul ərzağın uzun zaman aşağı odda və yastı qabda qapaq altında az su əlavə etməklə saxlanmasıdır. Bu üsulla mal əti, qoyun əti və kartof daha dadlı alınır. Qaynatma ərzaq qaynayan bol suyun içinə atılır və aşağı odda bişirilir. Bu üsulla daha çox şorbalar hazırlamaq faydalıdır. Qızartma qidanın faydalılığını azaltmamaq üçün onu kiçik dilimlərə ayıraraq bir neçə dəqiqə yağ əlavə etmədən bişirmək lazımdır. Bunu xüsusi tavada etmək məsləhətdir. 67

68 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZUNCU hяftя Hamiləliyin otuzuncu həftəsində də diskomfort hissini azaltmaq üçün necə oturduğun çox vacibdir. Bədəninin ağırlıq mərkəzi dəyişməkdə davam edir, buna görə də onun vəziyyətinə nəzarət etməyə, rahat geyinməyə və rahat hiss etməyə çalış. Fiziki hərəkətlər də əhvalının yaxşı olmasında və enerjini qorumaqda böyük rol oynayır. Bu aktivlik doğuşa lazımi şəkildə hazırlaşmağa da yardımçı olur. Bu məqamda ən əsası canfəşanlıq etməməkdir. Enerjini daim yüksək saxlamağın digər əsas mənbəyi də piyada gəzmək və ya üzməkdir. Körpə indi necə görünür? Ultrasəs müayinəsi zamanı onun insana bənzəyən dəqiq cizgilərilə yanaşı, necə nəfəs aldığına qulaq asmaq, sənin hər gün hiss etdiyin tərpənişləri necə etdiyini görmək şansın olacaq. Artıq yetkin hamiləliyin vaxtı gəlib çatıb. Körpə artıq yumruğunu sıxa, çiyinlərini çəkə, üz-gözünü turşuda, dartına bilir. O səni anlayır, razılığını və ya narazılığını biruzə verir. Məsələn, balaca qarnını sığallayıb xoş sözlər deyəndə də, narahat oturub onu sıxışdıranda da reaksiya verir. Çünki körpə onu əhatə edən mühit haqda xeyli məlumat toplayıb. Biz uşaqlığın qaranlıq yer olduğunu düşünürük, amma əslində uşaqlığın işıqlanma səviyyəsi hamilə qadının olduğu yerdəki işığın parlaqlığından çox asılıdır. Beləliklə, körpən aydın, günəşli günlə gecə qaranlığı hissi ilə tanışdır. Bu həftə dölün çəkisi demək olar ki, 1400 qram, uzunluğu isə 37,5 sm yaxındır. 68

69 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK Gələcək ana namizədinin neçə kiloqram artmalı olduğunu müəyyənləşdirmək üçün onun hamiləliyə qədər olan çəkisini bilmək mütləqdir. Belə ki, kök qadınlar daha az 7-8 kiloqrama yaxın, arıq qadınlar isə bir qədər çox kiloqrama qədər kökəlirlər. Arıq qadınlara xüsusi normalar lazımdır, çünki onlar lazım olan çəkini yığmasalar, zəif uşaq doğmaq riski ilə üzləşəcəklər. Buna görə də həkimlər arıq qadınlara çox yeməyi məsləhət görürlər, yeməkarası qəlyanaltılar, şirin meyvə və yağlı yeməklərə icazə verirlər. Normal bədən quruluşuna malik ana namizədləri daha şanslıdırlar, qidalanmalarına fikir versələr, onlar asanlıqla körpəyə və özünə lazım olan çəkini yığa bilərlər. Onu da qeyd edim ki, kök və ya çox kök qadının uşağının heç nəyə ehtiyacı olmayacaq, amma ananın işi o qədər də asan olmayacaq. Artıq çəki yığmaması üçün həkim ona ciddi nəzarət edəcək, iri uşaqlar doğuş zamanı da bəzi problemlərlə üzləşirlər. 69

70 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ BИRИNCИ hяftя Qarnın böyüməkdə davam edir, döş qəfəsində və çanaq nahiyəsindəki xoşagəlməz hisslər səni narahat edir. Bu təbiidir, böyüməkdə olan uşaq özü üçün daha çox yer tələb edir. Əvvəllər seyrək müşahidə edilən qıcqırmalar davamedici olur. Daxili orqanların yerini dəyişən uşaqlıq öd kisəsinin də işində çətinlik yaradır. Yeməkdən sonra yarımoturaq vəziyyətdə olmaq da qıcqırmanın qarşısını almağa yardımçı ola bilir. Hamiləlik boyunca ən çox eşidilən şikayətlərdən biri də beldə olan ağrılardır. Bu ağrılar demək olar ki, hamiləliyin bütün mərhələlərində hiss olunur və bəzən hətta doğuşdan bir neçə ay sonra da səni müşayiət edir. Düzgün oturuş və fiziki hərəkətlər bu ağrı hissini azaltmağa kömək ola bilər. Həyat yoldaşına xatırlat ki, belini sığallamaq onun gündəlik vəzifəsidir. Hamiləlik müddətində orqanizmin relaksin adlı hormon hasil edir. Bu hormon çanaq dairəsini genişləndirməklə yanaşı, onun sümük birləşmələrini də yumşaldır. Çanaq dairəsi nə qədər elastik olsa, doğuş bir o qədər rahat keçər. Lakin relaksin in nəticəsi o qədər də ürəkaçan olmur, sənin yerişin ördək yerişini xatırlatmağa başlayır. Amma narahat olmağa dəyməz, doğuşdan sonra o yan-bu yana əyilməyin keçəcək. Bəzi hamilələr bu mərhələni heç bir narahatlıq olmadan keçirirlər, çünki hamıda hər şey fərdidir. 70

71 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK Bu həftə döl işığa və qaranlığa demək olar, biz böyüklər kimi reaksiya verir. Dəri altında ağ piy toxuması kənara yığılır və nəticədə dərinin özü qırmızı rəng alır. Dırnaqlar demək olar ki, barmaqların ucuna çatır. Körpənin çəkisi təxminən bir kilo yarımdır. Doğuşa sayılı həftələr qala həkimlə təmasda olmaq, fövqaladə vəziyyətlərdə onun dəstəyini almaq çox vacibdir. Bu fövqaladə vəziyyətləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Ayaqlarında, əllərində, qarnında və üzündəki şişlər hidropsun və ya eklampsiyanın əlamətləridir. Bu əlamətləri hiss edən kimi həkimə müraciət et, vaxtında onunla hesablaşmasan, güclənə bilər. Yüksək təzyiq və sidiyin tərkibindəki zülalın artması da şişə əlavə olunub riski artıra bilər. Qəfil yaranmış al rəngli qan sızıntısı plasentanın səhv yerləşməsi, ya da vaxtından qabaq doğuş təhlükəsi ilə əlaqədar ola bilər. Həkimlə danışmağa tələs. 37-ci həftəyə qədər qarın nahiyəsində ağrılar ola bilər. Rahat uzan, gərginliyi azalt və sakitləşməyə çalış. Əgər xoşagəlməz ağrı keçsə deməli, bu, uşaqlığın inkişafı ilə bağlıdır və qorxmağa dəyməz. Yox əgər ağrı davam edirsə, yaxşısı budur Təcili yardım çağır. Uşaq tərpənmirsə həkim-ginekoloqla əlaqə saxla və ultrasəs müayinəsindən keç. Uzun gəzintidən sonra ayaqların ağrıyır, ya da damarların şişibsə, bu, varikoz genişlənmənin əlaməti ola bilər. Evdə böyrüüstə uzan, istirahət etməyə çalış ki, qanın çəkilməsi sürətlənsin. Hamiləliyin 30 həftəsi arxada qaldısa, pasportunu, tibbi sığorta kartını, mübadilə kartını və başqa sənədlərini çantanda saxlamağa çalış. 71

72 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ ИKИNCИ hяftя Bətnindəki körpə indi daha canlı və aktivdir. Doğuşa barmaqla sayılası günlər qalıb. Odur ki, bu həftə uşaqlığın yığılması daha tez-tez baş verə bilər. Qadın məsləhətxanasına həftədə ən az bir dəfə baş çəkirsən. Sürətlə kilo aldığını hiss etsən karbohidrat və süd qəbul etməyi dayandıra bilərsən. Otuz iki və otuz üçüncü həftələrdə planlaşdırılmış üçüncü ultrasəs müayinəsi baş tutur. Müayinə zamanı həkim körpənin daxili orqanlarının inkişafını izləyir və məsləhətlərini əsirgəmir. Bu həftə balacanın ölçülərini dəqiq müəyyənləşdirmək, onların hamiləlik müddətinə uyğun olub-olmadığını, dölətrafı suyun miqdarını, uşaqlıq boynunun vəziyyətini təyin etmək mümkündür. Bu həftə balacanın üzündəki qırışların çoxu artıq çəkilib. Piy qatı bütün bədənə bəbabər şəkildə paylanıb. Başında xeyli tük var. Çəkisi sürətlə artır, son ayda 900 qrama qədər. Gələcək uşağın çəkisi indi 1 kiloqram 700 qramdır. Onun boyu 40 sm-ə çatıb. Hamiləliyin otuz ikinci həftəsində immun sisteminin əsası möhkəmlənir, körpə immunoqlobinlər qəbul edir və onun orqanizmi doğuşdan sonrakı ilk aylarda onu qoruya biləcək anticisimlər istehsalına başlayır. Balacanın sümükləri möhkəmlənir və ağırlaşır. Sinir sistemi də 72

73 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK fəal inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub, odur ki, körpənin gözünə işıq düşən kimi o, bəbəklərini sıxır. Səslərə qarşı həssas olan balaca sənin və atasının səsini digərlərindən fərqləndirə bilir. Buna görə də son həftələr Ona xüsusi qayğı göstərmək, uşaq mahnıları oxuyub, maraqlı nağıllar danışmaq lazımdır. Ona hamıdan gözəl və ağıllı olduğunu, Onu səbirsizliklə gözlədiyinizi tez-tez xatırlat. Yeni doğulmuş körpə hələ ana bətnində eşitdiyi valideynlərinin səsini dərhal tanıyacaq. Hamiləliyin sonuna yaxın qadının emossional və fiziki hisslərini həkimlər doğuşun xəbərçisi hesab edirlər. Hər qadında bunun özünəməxsus olması doğrudur. Hamiləliyin son həftələrində qadının psixoloji durumunu sakit adlandırmaq olmaz və bu təbiidir. Bu həyəcanların öhdəsindən gələ bilməyən qadınlar yalançı sancılarla doğum evinə gələ bilərlər. Bu sancılar həqiqi sancılardan onunla fərqlənir ki, onlar davamlı deyillər və zəifdirlər. Bu sancılar hər gün və ya hər həftə baş verə bilər. Vaxtından əvvəl doğuşlara tibbi səbəblərdən başqa bir sıra faktorlar da streslər; sosial səviyyənin aşağı olması; ağır fiziki iş; pis qidalanma; yaşın normadan artıq və ya az olması səbəb ola bilər. 73

74 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ 74 OTUZ ЦЧЦNCЦ hяftя Hər şey qaydasındadır, artıq otuz üçüncü həftəyə çatmışıq. İndi körpənin səni dizləri, ya dirsəkləri ilə itələdiyini ayırd edə bilirsən. Əlbəttə, o indi əvvəlkindən az hərəkət edir. Sən hərdən uşaqlıq nahiyəsində o qədər də güclü olmayan ritmik itələmələr hiss edirsən. Hər şeydən əvvəl bu, uşağın hıçqırması ilə əlaqədardır və narahatlığa heç bir əsas yoxdur. Sadəcə bətnindəki adam böyüyür və inkişaf edir. Doğuş prosesi, doğuşdan sonrakı dövr və təzə doğulmuş uşaq haqda məlumatları öyrənməkdə davam et, indi nə qədər oxusan sonra daha çox rahat olacaqsan. Həkim bu günlərdə göbəkbağının və ciftin vəziyyətinə ciddi nəzarət edəcək, doğuşa sayılı günlər qalıb. Uşaqlıq yuxarıya doğru qalxmağa davam edir, bu həftə o, göbəkdən 13 sm yuxarıda yerləşib. Qırmızı qan cisimciklərinin sayı artaraq qan zərdabı ilə uyğunlaşır və beləliklə, qanazlığı geri çəkilməyə məcbur olur. Bu günlərdə sənin orqanizmindəki qanın miqdarı normadan bir litr çoxdur. İndi ürək-damar sistemin gün ərzində litr qan çatdırmalıdır. Son həftələrin ən aktual problemi tez-tez sidiyə getmə - yenidən gündəmdədir. Böyüyən uşaqlıq qonşuluğundakı digər daxili orqanlar kimi sidik kisəsini sıxır və sən gecə boyunca 5-6 dəfə ayaqyoluna baş çəkməli olursan. Otuz üçüncü həftədə dölətrafı sular artır və doğuşa qədərki həcmini saxlayır. Bu həftənin mümkün simptomları qəbizlik, həzm sisteminin pozulması, diş əti qanaması, qulaq tıxanması, baş və bel ağrıları, varikoz,

75 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK aşağı ətrafların tutulması və süd vəzindəki ağırlıq hissidir. Körpə indi xüsusi maddə - surfaktantla təmin olunub. Bu maddə uşağa doğuşdan sonra sərbəst nəfəs almağa kömək edəcək, ağciyərləri sıxılmağa qoymayacaq. Bu həftə doğulmuş uşaqlar nəfəs problemi ilə az üzləşirlər. İndi balacanın çəkisi iki kiloqrama yaxınlaşır, təqribən 1 kq 900 qramdır. Hamiləliyin sonuncu rübünün ən lazımlı maddələri haqda danışsaq, kalsium və D vitaminini xüsusi qeyd etməliyik. Sümük toxumaları üçün bunlar çox önəmlidir. Toxumalar oksigen azlığı çəkməsin və gələcək ana doğuş zamanı qanitirməni yüngül keçirsin deyə dəmir də əvvəlki kimi vacibdir. K vitamini faktiki olaraq uşağın həyatını xilas etməklə qanın laxtalanmasını nizamlayır və qanaxmanın qarşısını alır. C vitamini qandaşıyıcı damarların divarlarını möhkəmləndirir və körpəyə yeni mühitə uyğunlaşmağa kömək edir. Ancaq həkimin məsləhət bildiyi dozanı keçməməyə çalış, C vitamininin artıq olması hestozu gücləndirir. E vitamini erkən doğuş təhlükəsinin qarşısını alır, balacanın ciyərlərini nəfəs almağa hazırlayır. Lakin burada da ölçü lazımdır, çünki istənilən halda vitamin artıqlığı qanaxma riskini çoxaldır. 75

76 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ DЮRDЦNCЦ hяftя Bədənin doğuşa hazırlaşmaqda davam edir. Uşaqlıq yığılmalarının əvvəlkilərdən fərqli olduğunu hiss edirsən. Uşaqlığın yuxarı hissəsindən başlayan ağrı bütün qarın boyunca yayılır və tədricən sovuşur. Uşaqlığın ölçüsü sm-ə çatıb, ilkin mərhələylə müqayisədə onun ağırlığı indi on dəfə çoxdur. Hamiləliyin ikinci ayında cəmi 20 ml olan dölətrafı suların həcmi indi artıq bir litrə yaxınlaşıb. Bu həftə sən bütün ağırlığı bel və qurşaq nahiyələrində hiss edirsən. Bu ağırlıq hissindən az da olsa qurtulmaq üçün yatmazdan əvvəl çanaq hissəni ehtiyatla saga-sola fırlatmaq faydalıdır. Plasentar hormonlar süd hazırlamaq üçün aktivləşməyə başlayıb. Süd vəziləri böyüməkdə, hələ bir neçə həftə öncə vəzilərdən gələn sarı maye də axmaqda davam edir. Səkkizinci ayın sonu doqquzuncu ayın əvvəlində uşaqlıq yoluna baxış keçirilir. Bu baxış həm uşaqlıq boynunun yetkinləşməsinin dərəcəsini qiymətləndirmək, həm də dölün və onun başının çanaq sümüyünə nisbətdə necə yerləşməsini öyrənmək baxımından lazımlıdır. Tərkibi müəyyən edilmək üçün yaxmalar toplanır və əgər minimal dəyişiklik nəzərə çarparsa həkim profilaktik müayinə təyin edir. Bu, çox vacibdir çünki sağlam uşaqlıq yolu belə doğuş zamanı çox genişlənir. İndi soyuqlama olarsa o, asanlıqla zədələnə bilər. 76

77 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK Körpə indi günlərlə deyil, sözün əsl mənasında saatlarla böyüyür. İndi onun çəkisi iki kiloqramdan bir az çox, boyu isə təxminən 42 sm-dir. Bu həftə onun ana bətnindəki hərəkətləri nisbətən azalıb. Analıq divarı böyüyən körpənin hərəkət imkanlarını məhdudlaşdırıb, indi sənin üçün rahat günlər başlayıb. Uşaqlıq darısqallaşır və körpə ola bilsin ki, doğuşa hazırlaşmaq üçün başı aşağı çevrilib. Otuz dördüncü həftədə də təmiz havada gəzinti çox önəmlidir. Sakit həyat tərzi sürməyə, istənilən stress və fiziki yükdən uzaq olmağa, özünü yormamağa çalışmalısan. Məzuniyyətdəsən, fürsətdən istifadə edib bolluca yat, dincəl, sevdiyin sakit musiqiyə qulaq as. 77

78 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ BEШИNCИ hяftя Tezliklə balaca çanaq bölgəsinə enəcək və sən nəhayət, rahat nəfəs ala biləcəksən. Ancaq hələ ki gələcək ana tam döyüş hazırlığı vəziyyətindədir. Hamiləlik öz axarında davam edir, ancaq yuxu ilə müəyyən problemlər yarana bilər. Bu da təəccüblü deyil, hər dəqiqədən bir ayaqyoluna getmək sənə rahat yatmaq imkanı vermir. Kürəyindəki daimi ağrılar da yuxu düşməninə çevrilib. Uşaqla bağlı həyəcan hissi, doğuşu gözləməyin və ürəkbulanması da yuxusuzluğa səbəb olur. Bütün bunların öhdəsindən gəlmək üçün mayeni az içməli, yatağa girməzdən əvvəl çanağını fırlatma hərəkətlərilə canlandırmalı, gündüzlər isə başını hansısa yüngül bir işlə qatmalısan ki, gecələr sakit keçsin. Otuz beş və ya otuz altıncı həftədə körpə özünə ən rahat mövqeyi seçir və doğuşa qədər bu postu tərk etmir. Balacaların əksəriyyəti düzgün başı aşağı, üzü ananın belinə sarı mövqeyi seçir. Əgər O yerdəyişmə etməyibsə, narahat olmağa dəyməz, doğuş normal keçəcək. Təcrübəli həkim və mamaça bunun üçün əllərindən gələni edəcəklər. Bu həftə dölün çəkisi təqribən 2 kq 200 və 2 kq 400 qram arasında dəyişir, uzunluğu 45 sm-dir. Bu müddətdə körpənin çəkisində müəyyən dəyişiklik olması mümkündür, ancaq hər şey norma çərçivəsindədir. Bu andan döl həftədə təxminən 220 qram artacaq. Balacanın dırnaqları uzanıb, bu həftələrdə o hətta ana bətnindəykən istəmədən üzünü cırmaqlaya bilər. Onun bütün orqan və sistemləri formalaşıb və artıq öz funksiyalarını yerinə yetirir. Lakin ayrı-ayrı sistemlərin - əsəb, sidik-cinsiyyət, nəfəs - təkmilləşməsi davam edir. 78

79 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK Qarnında nələr baş verdiyini və balacanın orada rahat olub olmadığını bilmək üçün mütləq mütəmadi analiz verməli, həkimin göstərişlərinə əməl etməlisən. Bu günlərdə çox mühim olan dölətrafı suların vəziyyətinə nəzarət üçün sənə aşağıdakı müayinələr yardımçı ola bilər: Dölün UZİ-si və doplerometriya; Dölün KTQ-sı (kardiotonoqrafiyası); Ana bətnində infeksiyanın olub-olmadığını yoxlamaq üçün qanın analizi; Əgər qanın mənfidirsə, qanın rezus anticismər üzrə analizi; TORCH-infeksiyalara görə qanın və yaxmanın analizi. 79

80 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ ALTINCI hяftя Vaxt sənin və körpənin xeyrinə işləyir. Otuz altıncı həftədə gələcək ananın aldığı optimal çəki təqribən 12 kq olmalıdır, əgər daha çoxdursa panikaya düşməyə dəyməz, doğuşdan sonra sən bunun da öhdəsindən gələcəksən. Uşaqlıq öz pikinə çatıb, göbəkbağından sm yuxarıda qərarlaşıb. Buna görə də bəzən sən körpənin düz ürəyinin altında tərpəndiyini hiss edəcəksən, ancaq bu, çox çəkməyəcək. Bu günlərdə körpənin başı çanaq hissəsində yerləşib, indi nəfəs almaq daha rahatdır. Əgər bu sənin ilk hamiləliyindirsə, körpə dünyaya gələnə qədər nəfəs almaqda çətinlik çəkə bilərsən. Sümüklər aralandığı üçün bu günlərdə çanaq hissəsindəki ağrılar möhkəmlənib. Uşaqlığın orqanları sıxışdırmasının nəticəsidir ki, sidik və defekasiya üçün hər saatdan bir ayaqyoluna getməli olursan. Səhərlər yataqdan qalxmaq xeyli çətinləşib. Belə olan halda kəskin hərəkətlər etməməyə çalış, əvvəlcə yana çevril, sonra ayaqlarını salla və qalxmağa çalış. Körpə böyüyür, onun çəkisi təxminən 2 kq 500 qram, uzunluğu isə 45 sm-dir. Ancaq əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, bu günlərdə balacanın çəkisi irsi və xarici faktorlardan asılı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə dəyişkən ola bilər. Körpənin çəkisi ilə bağlı daha dəqiq məlumatı ultrasəs müayinələri verir. Körpənin yanaqları kifayət qədər toppuşdur, 80

81 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK çünki o mütəmadi olaraq barmağını əmir, doğuşdan sonra qida qəbul etməyə hazırlaşır. Əmməklə yanaşı, onun udma və nəfəs alma instinktləri də güclənib. Bu günlərdə özünə və orqanizminə qarşı daha diqqətli olmalısan. Qurşaqda güclü ağrı baş qaldırarsa, bu ağrıların davamlılığına fikir ver, qarın nahiyəsində ağrı hiss olunarsa, vaxtaşırılığına diqqət göstər. Əgər otuz altıncı həftədə hər iki ağrını hiss edir, qarnın daşlaşdığını, belin çəkildiyini müşahidə edirsənsə, mütləq mama-ginekoloqunla əlaqə saxla. Bəlkə də bu, uşaqlığın hipertonusudur və doğuş artıq qapını döyür. Qadınların çoxu üçün ən həyəcanlı vaxt son həftələrdir. Bu həftələrdə sevinc və həyəcan qəlbini doldurur, arzuladığın mükafatı tezliklə əlinə götürmək, ürəyinə sıxmaq istəyirsən. Ancaq körpə son dörd həftədə əsl qəhrəmanlıq nümayiş etdirmək və işıqlı dünyaya gəlmək üçün güc toplayır. Sən də təmkinini qorumaqla, ona bu işdə dəstək olmalısan. Bütün çətinliklərə rəğmən sən güclü olmalısan və güclüsən, əziz dost! 81

82 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ YEDDИNCИ hяftя Aylardır addım-addım gözlədiyin möcüzənin reallaşmasına çox az vaxt qalıb. O an yaxınlaşdıqca onun necə keçəcəyi haqda daha çox fikirləşirsən. Özündə yaxınlaşan doğuşun əlamətlərini axtara, onlara diqqət yetirə bilərsən. Hamiləliyin sonuncu ayı olsa da, onu doya-doya yaşamaq lazımdır. Axı sən indi Onunla heç vaxt olmayacaq qədər yaxınsan... Bu həftə qarın ölçüsünə görə artıq böyümür. Uşaqlıq qasıq simfizindən 36 sm-dən 40 sm-dək yüksəlir. Doqquzuncu ayın sonunda çəkidə artıqlıq 8-15 kq olur. Bu sonuncu həftələrdə sən tamamilə kökəlməyə bilərsən. Çəkiyə görə ümumi artım aşağıdakı kimidir: Döl 30% ( q); Plasenta 10% ( q); Dölətrafı sular 10% ( q); Toxuma mayesində qanın həcminin artması 25% ( q); Uşaqlığın kütləsinin aartması 10% ( q); Piy toplanmasının artması 15% ( q). Doqquzuncu aydan etibarən orqanizm zərbəçi temp ilə hamiləliyi qorumaqdan doğuşa hazırlığa keçir. Plasentar saat hamiləliyinin son günlərini hesablayır. Otuz altıncı həftədən plasenta hormon hazırlamağı dayandırır. Dölün böyük sürətlə inkişaf etməsi və dölətrafı sula- 82

83 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK rın azalması ilə əlaqədar uşaqlıq Onu daha sıx əhatə edir. Dölün böyrəküstü sekresiya vəziləri isə stressə cavab olaraq çox miqdarda stress hormonu kortizol ifraz edir. Qanda uşaqlıq əzələlərinin gərilməsini stimullaşdıran maddələrin ayrılmasını təmin edən oksitosin hipofiz hormonu artır. Doğuşa hazır olub-olmadığını müayinə zamanı uşaqlıq boynunun yetişməsinin müəyyənləşdirməklə daha dəqiq üzə çıxır. Döl nəfəs aldıqca onun ciyərlərinə aminotik maye daxil olur, nəfəsi buraxanda isə bu maye xaric olur. Körpəni hərdən hıçqırma narahat edir. Bətnində körpə hərəkət etdiyi zaman keçirdiyin hissləri yadda saxlamağa çalış, bir müddət sonra bu hisslərdən ötrü darıxacaqsan. Otuz yeddinci həftədən etibarən boynu üstündə dayanan dölün başı kiçik çanağın çıxışına yaxınlaşır və xarakterik vəziyyət alır: körpənin bədəni qatlanıb, başı döş qəfəsinə sıxılıb, əlləri sinəsində çarpazlanıb, ayaqları isə dizdən qatlanaraq qarına tərəf yığılıb. Elə bu vəziyyətdə də O, doğuş yolu ilə hərəkət edəcək. İndi dölün çəkisi 2600 qramdan çox, boyu isə 47 sm-dən artıq olmalıdır. Doqquzuncu aydan gün ərzində körpənin çəkisi 14 qramdan 28 qrama qədər artır. Balacanın çəkisini dəqiq müəyyənləşdirmək çox çətindir, hətta ultrasəs müayinələri də ölçüləri təyin etməkdə 0,5-1 kq-a qədər yanıla bilər. Kəllə sümüyü kifayət qədər yumşaqdır və bu, dölün uşaqlıq yolundan rahat keçməsini asanlaşdırır. Qulaq və burun qığırdaqları elastikdir. Körpənin çiyinlərindəki və dərinin bəzi qatlanan yerlərindəki tüklərdən başqa yumşaq tüklərin əksəriyyəti tökülüb. Bu günlərdə oğlanlarda yumurtacıqlar kisəciyə sallanıb, qızlarda isə klitor və kiçik cinsiyyət dodaqları böyük dodaqlarla örtülüb. Körpə yaxınlaşan doğuşa hazırdır, onun qaraciyərlərində toplanan dəmir ilk bir il ona qan toplamaqda yardımçı olacaq. Ağciyərlər özlərini oksigenlə təmin etməyə hazırdır. Ürək də tam fərqli rejimdə işləməyə tələsir. 83

84 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ SЯKKИZИNCИ hяftя Bu həftə qarnının altından ayaqlarına doğru sanki elektrik cərəyanı paylanır. Bu onunla əlaqədardır ki, döl aşağı çanaq dərinliyinə enir və beləliklə, əsəb şaxələrini sıxır. Otuz səkkizinci həftədə doğuşu vaxtından əvvəl adlandırmaq olmaz, əgər bətnindəki qızdırsa, bu həftə doğuş üçün idealdır, oğlandırsa, qırxıncı həfətəyə qədər gözləməkdə fayda var. Bu günlərdə hiss edilən yorğunluq çəki artımı və nəfəs almada yaşadığın çətinliklərlə bağlıdır. Nəfəs çatışmazlığı ilə əlaqədar yaşanan oksigen yetməzliyi süstlük və yorğunluq yaradır. Buna görə də açıq havada olmağa və olduğun məkanlarda havanı tez-tez dəyişməyə çalış. Ötən həftələrdən etibarən başlayan şişlər indi uşaqlığın daxili orqanları sıxması və sidik kisəsində yaranan sıxılmalarla bağlıdır. Şişlərdən qurtulmaq üçün yeməyə mümkün qədər az duz atmağa və ya ümumiyyətlə atmamağa çalış. Qızartma əvəzinə buğda və az yağda bişən qidalara üstünlük ver. Gün ərzində 1,5 litrdən çox olmamaq şərtilə maye qəbul et. Hamiləliyin üçüncü rübündə istifadə olunan suyun minimal həcmi qadının çəkisinə, onun fiziki aktivliyinə və havanın hərarətinə görə müəyyən edilməlidir. Çəki, hərarət və aktivlik nə qədər yüksəkdirsə, suya da bir o qədər çox ehtiyac var deməkdir. Lazım olan qədər maye qəbul edib-etmədiyini müəyyənləşdirmək üçün sidiyinə baxa bilərsən. Əgər ifraz olunan maye günəş kimi işıqlıdırsa, deməli, su lazımıncadır. 84

85 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK Yox əgər qonur rəngdədirsə, daha çox su içməyə çalış. Amma maye dedikdə bu, nə kola, nə tünd qəhvə, nə də çaydır, indi sənin və körpən üçün təmiz sudan faydalı heç nə yoxdur. Körpə çəkisini gündə 30 qrama qədər artırır və intensiv şəkildə azad həyta hazırlaşmağa davam edir. Bu günlərdə körpənin ana bətnində tərpənişlərinə xüsusi diqqət göstərməyə çalış. Çünki doğuşa lap az vaxt qalıb, bu unikal hissləri doyunca yaşa. Həm də son həftələrdə körpənin nə qədər aktiv tərpənişlər etməsi və ya etməməsi hamiləliyin gedişatını izləmək baxımından ən önəmli faktordur. 12 saat ərzində körpə təxminən dəfə səni bu tərpənişlərlə sevindirməlidir. Əgər tərpənişlər daha çox və ya daha azdırsa, gecikmədən həkimə müraciət et. Otuz səkkizinci həftədə gələcək ananın əhval-ruhiyyəsi artıq stabilləşib, doğum evi çantası yığılıb, qorxular və həyəcanlar geridə qalıb. 85

86 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OTUZ DOQQUZ вя QIRXINCI hяftя - XOШBЯXT SONLUQ Sənin orqanizmin bu ana uzun müddət hazırlaşıb. Və budur həmin an gəlib çatdı. Onu da qeyd edim ki, bu tarix dəqiq olmaya bilər. Araşdırmalar göstərir ki, qadınların yalnız 4 faizi dəqiq hesablanmış vaxtda doğur. Hamilələrin 96 faizi hesablanmış tarixdən bir-iki həftə ya tez, ya da gec doğurlar. Yaddan çıxarma ki, uşağın dünyaya hansı üsulla gəlməyi o qədər də vacib deyil. Doğuş olduqca unikal və əvvəlcədən bilinməyən bir prossesdir. Buna görə də özünü hər hansı ssenariyə kökləmək və ya hazırlamaq lazım deyil. Qadın sadəcə öz orqanizmini dinləməli və tanımalıdır. Sancılar və onların intensivliyi doğuşun gəlməsindən xəbər verir, odur ki, onlara qarşı həssas olmaqda fayda var. Doğuş zamanı dediklərini xatırlayıb utanmaq və ya çəkinmək də lazım deyil. Təcrübəli həkimlər bu həyəcanlara və ifadələrə alışıblar və anlayırlar. Yaxşı həkim həm də yaxşı psixoloqdur, bunu bilirsən, əziz dost. İstənilən halda və necə alınmasından asılı olmayaraq həkiminlə sən qəhrəmanlığa bərabər, möhtəşəm bir iş görmüsünüz... 86

87 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK 87

88 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ OLAR-OLMAZLAR Dedik ki, hamiləliyin planlaşdırıldığı dönəmdə orqanizmin hazırlanması üçün zəruri olan qeydlərə hamiləlik dönəmində xüsusi olaraq diqqət edilməlidir! Əziz dost, biz indi səninlə bütün bu 9 ay müddətində olar-olmazları bir daha qısa şəkildə gözdən keçirəcəyik. Nəyin nə qədər necə olmalı olduğunu bilmək üçün yola davam... 88

89 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK ARTIQ ЧЯKИ Əsrimizin ən böyük problemlərindən biri də artıq çəkidir. Bu gün artıq çəkilərilə mübarizə aparmayan, bundan narahat olmayan çox az qadına rast gəlmək olar. Axı sağlam həyatın vacib şərtlərindən biri də normal çəkiyə sahib olmaqdır. Artıq çəki əlbəttə ki, hamiləlik dönəmində də problem yaradır. Əvvəlcədən olan köklük və hamiləlik dönəmində alınan kilolar sonradan fəsadlar yarada bilir. Artıq çəki hamilə qadın qədər bətndaxili dölə də eyni qədər ziyandır desək, yanılmarıq. Həm hamiləlik dönəmində, həm də doğuş zamanı ağırlaşmalara səbəb ola bilir. Çəkinin çoxluğu ilə əlaqədar qadının arterial təzyiqi qalxır. Həddən artıq köklükdən əziyyət çəkən qadınlar arasında şəkərli diabetdən əziyyət çəkənlər az deyil. Həmçinin, kök qadınlar, adətən özləri kimi ağır çəkili uşaqlar dünyaya gətirirlər və bu səbəbdən də doğuş ağır keçir, qeysər kəsiyi zərurəti yaranır və s. Artıq çəkili qadınlarda ovulyasiya müntəzəm olmadığından hamiləliyin dəqiq vaxtını müəyyənləşdirmək də çətin olur. Qarında piy qatının həddən artıq inkişafı dölün böyüklüyünün manual müəyyənləşməsini çətinləşdirir, hətta bəzən qeyri-mümkün edir. İndi isə bununla bağlı bir neçə məsləhətə nəzər salaq: Hər şeydən əvvəl həkimə müraciət et. Bu yöndə atacağın hər addımı onunla məsləhətləş. Qızlardan, internetdən, ordan-burdan arıqlamaq pəhrizləri və s. qətiyyən yolverilməzdir. Artıq kiloları yandıracağam deyib özünə və körpənə ciddi zərər verə bilərsən! Gəzintiləri, fiziki hərəkəti artır, aldığın enerjinin müqabilində daha çox enerji verməyə çalış, gimnastik təmrinləri yerinə yetirməyi unutma, təbii nohurlarda çim, gündəlik massaj etdir və s. Qida rasionunda meyvəni artır. 89

90 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ ALKOQOLЛУ ИЧKИLЯR Bir qədəh şərabın hamilə qadına da, dölə də faydası var deyənlər yanılırlar! Növündən və miqdarından asılı olmayaraq alkoqol döl üçün təhlükədir! Övladının gələcəkdə istər fiziki, istərsə də psixi problem yaşamağını istəmirsənsə, bu deyilənə mütləq əməl et. Alkoqolun müntəzəm qəbulundansa, heç danışmağa dəyməz. Bu hallarda uşağın daxili orqanlarının, mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi, döldə müxtəlif eybəcərliklərin yaranması, uşağın tamamilə kar doğulması, vaxtından əvvəl doğulması və ya uşağın düşməsi, doğuş zamanı ağırlaşmalar və ən dəhşətlisi ölü körpənin doğulması ilə nəticələnə bilər. Əziz dost, səncə, risk etməyə dəyərmi?! 90

91 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK SИQARET Diqqət etdinsə, bu kitabda bu mövzuya neçənci dəfədir müraciət olunur. Səncə, bu həyəcan təbili boşunadırmı? Əsla! Nikotin dölə birbaşa təsir edir: ürək döyüntüləri çoxalır, sinir sisteminin fəaliyyəti pozulur, inkişaf geriləyir. Hamiləlik zamanı siqaret çəkən qadının uşaq düşürmə riski də böyükdür; uşaqlıq yolunda qanaxma, erkən doğuş ehtimalı və s. qaçılmazdır. Əziz dost, əgər belə bir asılılığın varsa, ya ondan qurtul, ya da analıq sevdasından vaz keç. Sənin seçimin var, iradəni işə salıb ondan qurtula bilərsən. Bəs bətnindəki körpənin necə, seçimi varmı? Yaxşı düşün... 91

92 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ KOFEИN Kofein tərkibli içkilərdən əl çəkə bilmirsən? Elə isə birmənali olaraq sən də, körpən də təhlükədəsiz, xəbərin olsun! Tibb sübut edib ki, hamiləlik zamanı kofeintərkibli içkilərdən əl çəkməyən qadınların dünyaya gətirdikləri körpələrdə başqalarına nisbətən daha çox patologiyalar meydana çıxır. Kofein dölün sinir, ürək-damar sisteminə mənfi təsir edir, həmçinin yetərincə dəmir qəbul etməsinə mane olur və ən nəhayət doğulacaq körpədə şəkərli diabet xəstəliyinin inkişafına yol açır. Çay, kofe, şokolad, kola... həzzmi, körpənin sağlamlığımı?! Qərar ver... 92

93 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK NARKOTИK MADDЯLЯRDЯN ИSTИFADЯ Bu haqda danışmağa ehtiyac varmı? Ağlına gələn və gələ biləcək bütün fəsadlar, bütün qorxulu hallar istisna edilmir! Özünlə bacarmırsansa, ANA olmaq arzunu içində boğ! 93

94 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ KOMPЦTER Texnoloji inkişaf əsri... ağıllı telefonlar, kompüter və s. İstər işgüzar, istərsə də evdar qadının bu gün texnolojidən uzaq olma ehtimalı yoxdur. Amma hər şey qədərində gözəldir, unutma! Başağrıları, iştahsızlıq, kürəkdə və boyunda gərginlik, yorğunluq bütün bunlardan uzaq olmaq üçün telefon və kompüterdən maksimum uzaqlaş. 94

95 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK DЯRMAN VASИTЯLЯRИ Bu haqda yuxarıda da bir neçə dəfə danışdıq. Sən artıq bilirsən ki, istər hamiləliyə hazırlıq dönəmində, istərsə də hamiləlik zamanı qəbul edəcəyin hər bir dərman həkiminin nəzarəti altında qəbul edilməlidir! Bu məqamda özbaşınalıq etməyin nəticəsi heç də ürəkaçan olmaya bilər. 95

96 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ RENTGEN MЦAYИNЯSИ Əgər hamiləlik dönəmində hər hansısa xəstəlik səbəbilə rentgen müayinəsinə ehtiyac varsa, hamilə olduğunu həkimə mütləq söylə. Buna o qərar versin! Təhlükəni özündən və körpəndən mümkün qədər uzaq tut. 96

97 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK EMOSИONAL PSИXOLOJИ YЦK Bax bu bölmə çox vacibdir. Müasir insanın informasiya bolluğunda öz gücünü qoruyub saxlaması olduqca çətinləşib. İnsanlar getdikcə daha gərgin, daha həssas olmaqdadılar. Adi insanın belə emosional psixoloji gərginlikdə olduğu bir zamanda daha həssas bir dönəm yaşayan hamilə qadın üçün bunun necə çətin olduğunu anlamaq asandır. Əziz dost, səni başa düşürəm. İnternet, media, tv, gündəlik qayğılar, məişət, problemlər, ailə, iş... Hər birindən sənə müsbət və mənfi yüklər gəlir. Sən hər gün, hətta hər saat müxtəlif enerji axınına məruz qalırsan. Orqanizmin, beynin, ruhun həssas və gərgin yoldan keçir. Sən zatən özün və bətnindəki ilə yüklənmisən. Bir də bu yüklər... Əslində sən özün daha gözəl tanıyırsan özünü. Sənə nədən necə qurtulmağın yollarını demək bəlkə də artıqdır. Ancaq mən öz növbəmdə xatırlatmağı lazım bilirəm. Xobbinə sarıl. Kitab oxu (ağır intellektual əsərləri sonra da oxuya bilərsən, indi biraz sadəyə imkan ver), musiqi dinlə (klassik musiqi sənə hədsiz faydalı ola bilər), sadə, komik filmlər izlə, bol-bol gəzintiyə çıx, yanında ən rahat olduğun adamlarla söhbət et, alış-verişdən danış (bir qadın üçün bundan gözəl mövzu?!), yoqayla, idmanla məşğul ol, şəkil çək, məktub yaz (ünvanı olmasa da, olar, içini tök vərəqlərə), bacarırsansa, yaz doğulacaq körpənə yaz, Onunla söhbət et, Ona onu necə sevdiyini, yolunu necə səbirsizliklə gözlədiyini söylə, massa- 97

98 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ ja get, biraz üz, bəzən heç nə etmə, sadəcə dincəl, uzan və düşünmə, özünü və səssizliyi dinlə (özündən gözəl dost yoxdur, bundan əmin ol!), bir sözlə, rahat ol, əziz dost, rahat ol... Bəlkə də özünü qayğılardan, problemlərdən uzaq tutmağın ən böyük bəhanəsi səndədir, yüklərindən qurtul. Axı sən indi ən gözəl yükü daşıyırsan içində... Özündən, canından bir parçanı... 98

99 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK SЯS-KЦY Bu dönəmdə sakitlik sənin həm də dərmanındır. Bəzən fərqinə varmaya bilərsən, amma səs-küy insanda stress yaradır. Əsəblərinə toxunur. Biz səninlə anlaşdıq axı, nolursa-olsun, stresdən uzaq olacaqsan! Bəlkə sən buna öyrəşmisən, ya səs-küylü yerdə çalışırsan, ya səs-küydə olmaq sənə xoşdur. Bəs körpən? Özünü stresdən uzaq tutmaqla, körpənə yaxşılıq etmiş olursan. İnsanların çox olduğu yerlərdən, səs-küylü məkanlardan qaç. Hətta qulaqcıqlardan da imtina et. Sakit musiqi dinlə. Körpəni tərbiyə etməyə ana bətnindən başlamaq lazımdır bunu məndən əvvəl də alimlər, tədqiqatçılar sübut ediblər. Keyfiyyətli musiqi, ciddi ədəbiyyat və ən əsası huzur Onun üçün ən gözəl tərbiyədir. 99

100 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ NЯQLИYYAT Birmənalı olaraq hamilə qadının bədənini silkələyə biləcək nəqliyyat vasitələrindən istifadə etmək QADAĞANDIR! Sərnişin daşımaq üçün nəzərdə tutulmamış vasitələrdən və basırıqlı nəqliyyat növlərindən yararlanmaq olmaz. Uzaq səfərə çıxacağın təqdirdəsə, həkiminlə məsləhətləş, vəziyyətinə uyğun izni ondan al. 100

101 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK SEKSUAL ЯLAQЯLЯR D oktor, bəs... bu sualı çox vaxt tamamlamağa ar edir bizim qadınlar. Ancaq elə qadın yoxdur ki, bunu soruşmaq istəməsin. Mən onların nə demək istədiklərini dərhal anlayıram (illərin təcrübəsi öz işini görür bu məqamda). Söhbət hamiləlik dövründə cinsi əlaqənin düzgün olub-olmadığından gedir. Bəli, olar, əziz dost. Ancaq bir halda hamiləlik normal inkişaf edirsə! Ancaq bu halda da bəzi nüanslara diqqət çəkmək lazımdır. Belə ki, hamiləliyin ilk üç ayında fəal seksual əlaqələrə ara vermək lazımdır. Çünki bu dövrdə düşük riski var. İstənilən halda qadının keçirdiyi orqazmın hamiləliyə heç bir zərəri olmadığı qəbul olunur. Qəribə də olsa, sanki təbiət özü bu məqamı tənzimləyir. Qadında hamiləliyinin ilk üç ayında ürəkbulanma, halsızlıq, yorğunluq və s. səbəbdən cinsi aktivlik avazıyır. Bütün bu səbəblər cinsi istəyi azaldır. Sonrakı dönəmdə əksinə, bu istək güclənə bilər. Ancaq son aylarda fiquranın dəyişməsi, döşlərdə ağrılar, ağız südünün ifrazı, körpəyə zərər vermək qorxusu, erkən doğuş həyəcanı, hətta körpənin bütün baş verənləri görmə, eşitmə kimi düşüncəsi buna mane ola bilər. Kişilərdə də bu istək dəyişkən ola bilir. Bəzilərində hamilə qadınına qarşı daha fəal seksual istək yaranır, bəziləri isə ehtiyatlı olmağı tərcih edir. 101

102 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ Biz hamiləliyin normal inkişaf halındakı məqamlara toxunduq. Ancaq bəzi hallar da var ki, o zaman seksual yaxınlığı ixtisara salmaq lazımdır. Məsələn, əvvəlki hamiləlikdə düşük halları yaşanıbsa, hazırda düşük təhlükəsi varsa, xarici cinsiyyət orqanlarında qanaxma müşahidə olunubsa, ciftin uşaqlıq boynu yaxınlıqda yerləşirsə, çoxdöllü hamiləliyin son üç ayında və vaxtından əvvəl doğuş ehtimalı varsa. 102

103 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK VARИKOZ Hamiləlik dönəmində varikoz genişlənmələri də ən çox danışılan mövzulardandır. Bunun qarşısını almaq üçün nə etmək lazımdır? Aşağı ətraflara əlavə yük verməməyə çalışmaq, ağırlıq qaldırmamaq, ayaq üstə çox qalmamaq; Uzun müddət oturmamaq, vaxtaşırı bədən vəziyyətlərini dəyişmək, piyada gəzmək, gimnastik hərəkətlər, omba və baldırların massajı, ayaqları azacıq hündürə qaldıraraq yarıuzanılı vəziyyətdə istirahət etmək; Kontraslı duş; gah ilıq, gah da soyuq su ilə ayaqları yumaq; Bədənin çəkisini nəzarətdə saxlamaq; Qida rasionunda C vitamini ilə zəngin qidalara üstünlük vermək; Beli sıxan kəmərlərdən qaçmaq; Bağırsaq boşalması zamanı çətinlik olduqda həkim məsləhətinə müraciət etmək; Siqaretdən imtina! 103

104 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ QICQIRMA 104 Hamilə qadını ən çox narahat edən məqamlardan biri. Bu hallarda sən yaşlı və təcrübəli qadınlardan çox variant eşidə bilərsən. Bəlkə də haqlıdırlar. Ancaq bunları da bilməlisən: Stresdən qaçmalı; Çox qaynar və həddən artıq soyuq qidadan uzaq olmalı. Qızardılmış, hisə verilmiş, yağlı, konservləşdirilmiş, istiotlu yeməkləri ixtisara salmalı, tünd çay, qəhvə, kakao içməməli, şokoladdan imtina etməli, turş meyvələri rasiondan çıxarmalı; Çox yeməməli; Dar geyinməməli; Qidanı yaxşı-yaxşı çeynəməli; Qida ilə yanaşı qazlı su içməməli; Yedikdən sonra irəli əyilməməli; Yedikdən dərhal sonra uzanmamalı; Həkimin göstərişi olmadan mədə turşuluğunu azaldan dərman qəbul etməməli; Zülal tərkibli qidalar, məsələn, qaynadılmış yağsız ət tikəsi yeyilə bilər; Bir neçə qurtum ilıq süd də qıcqırmanı aradan qaldıra bilər.

105 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK DЦZGЦN GЦN REJИMИ QИDA VЯ YUXU Bu, daha çox sənin özündən asılıdır. Yəni öz qrafikini özün qur, ancaq bəzi detalları da nəzərə al: Fiziki fəaliyyətlə günün birinci hissəsində məşğul ol, yatmazdan əvvəlsə ehtiyac yoxdur; Qida qəbulundan dərhal sonra fiziki fəaliyyət lazım deyil; Gecə yuxusu vacibdir; Hamiləlik zamanı gündüz yuxusu da yaxşı olardı; Yatmazdan əvvəl intellektual fəaliyyətdən uzaq ol; Gündə 4-5 dəfə qidalan; Gəzinti, açıq havada olmaq mütləqdir; Gəzinti zamanı düzgün geyinməli nə çox isti, nə çox açıq. 105

106 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ ИDMAN Bir qədər mübahisəli məsələdir. Bəzi alimlər olmaz, bəziləri olar deyir. Əgər hamiləliyin riskli deyilsə, son üç ayda pilates, üzgüçülük, yoga və s. idman növlərinə müraciət edə bilərsən. Ancaq istənilən halda peşəkar məsləhəti olmadan addım atmaq doğru deyil. 106

107 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK TЯMИZLИK VЯ DЮШЯ QULLUQ Hamiləlik dönəmində təmizlik qaydalarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Dəri, əllər, saçlar, dişlər, cinsiyyət orqanı, dırnaqlar və s. daim nəzarətdə saxlanılmalı, vaxtlı-vaxtında duş qəbul etməli (vanna qəbulu məqbul sayılmır), gigiyenik qaydalara əməl edilməlidir. Döşə qulluq olduqca vacibdir. Döşü hər gün ilıq su ilə (soyuq və sərin su qəti qadağandır!) yumaq lazımdır. Əks halda yandırma və göynəmə hissi yarana bilər. Əgər gilənin üzərində ağız südünün qurumuş qalıqları varsa, döşü təkrar yumaq lazımdır. Daha sonra dəsmalla qurulamaq və ehmallıca massaj etmək yaxşı olar. 107

108 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ BЦSTHALTER Hamiləlik zamanı büsthalter seçimində də bəzi tələblər var: Büsthalter döşü yaxşı tutmalı onu azacıq qaldırmalı; Sıxmamalı, dərini sürtməməli; Hər dönəm üçün ölçülərə uyğun geyilməli; Pambıq parçadan olmalı; Enli ipli büsthalter seçilməli. 108

109 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK KOSMETИKA Bu dönəmdə mümkün qədər kosmetikadan uzaq olmaq məsləhət görülür. Təbii ki, tərkibindəki maddələr və qoxular buna səbəbdir. Olsun, boş ver kosmetikanı. İndi səni gözəlləşdirən ən böyük səbəb SƏN ÖZÜN və içindəki Odur! Əsl gözəllik indi sənin YAŞADIĞINDIR

110 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ DЮШLЯR Bir çox qadınlar hamiləlik dönəmində diş və saçlarının tökülməsindən şikayət edir. Orqanizm indi özündəkiləri başqa biri ilə paylaşır. Öz gücünün böyük bir hissəsini Ona verir. Bu, olduqca təbiidir. Ancaq sükanı əldən buraxmaq da olmaz. Dişlərə və saçlara qulluq da vacibdir. Bunu həm qida, həm də mütəmadi olaraq həkim nəzarəti ilə etmək məsləhət görülür. 110

111 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK GEYИM Sağlam həyatın vacib məqamlarından biri də geyimdir. Geyim bizi ancaq örtmək və gözəl göstərmək üçün deyil. O həm də gigiyenik cəhətdən tələblərə uyğun olmalıdır. Əziz dost, mən bir qadın olaraq səni anlayıram. Sən hər zaman gözəl görünmək istəyirsən. Ancaq indi bədəninin forması da səndən asılı deyil, dəyişir və gözəl məqsəd naminə dəyişir. Elə ona görə də bəzi nüanslara diqqət etmən lazımdır. Geyimin ideal təmiz, rahat, dərini sürtməyən, əzməyən, ütülü, hava buraxan, mövsümə uyğun, həmçinin xoş və gözəl olmalıdır. Açıq və işıqlı rənglərə boyan. İçindəki günəş nurunu üzünə yansıdacaq. Narahat olma, sən onsuz da gözəl görünürsən! 111

112 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ AYAQQABI Bilirəm, hündür və qamətli görünmək hər qadının arzusudur. Ancaq indi vəziyyət bir qədər fərqlidir. Eybi yox, 9 ay o qədər də uzun müddət deyil. Müvəqqəti olaraq hündürdaban çəkmələrinə ayağında deyil, dolabında bax. Rahat və sadə ayaqqabılarla bu dönəmi başa vur, sonra yenə o gözəl ayaqqabıları geyərsən. 112

113 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK QИDALANMA Əsas məsələ! Nə yeyim? Necə yeyim? Nə qədər yeyim? İndi bu suallara cavab verməyə çalışaq. Rəngarəng, çeşidli ye; Az-az, tez-tez ye; Təzə və yenicə hazırlanmış qidaları ye; Yağsız, daha çox buxarda bişmiş yeməklərə üstünlük ver; Meyvə və tərəvəz olmazsa-olmaz! Duzu azalt; Təbii meyvə şirələri iç; Canın çəkəni ye, amma hər şey qədərində olsun. Necə deyərlər, bir inci saflığı varsa da suda, artıq içiləndə dərd verir o da. 113

114 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ DOЬUШ 114 Doğuş... az qala bütün qadınların qorxduğu məqam. Təsəvvürü belə adamı həyəcanlandıra bilir, doğrudur. Amma... Əvvəla, unutma bu bir təbiət hadisəsidir. Yəni dünya qurulandan, bəşər övladı yaranandan bəri mövcud, fiziki və bioloji prosesdir. Bütün dişi canlıların istər heyvan, istər insan keçdiyi yoldur və inan ki, bu yolda hələ qalan olmayıb. Bətnində balan yaranıbsa, o, bu dünyaya mütləq gəlməlidir sadəcə öz zamanı və məqamı var. Bu, təbii doğuşla da ola bilər, bəzi problemlər səbəbindən qeysər kəsiyi ilə də ola bilər. Narahat olma, sən bu mərhələni də keçəcəksən. Sən ağrıdan qorxa bilərsən. Sən psixoloji olaraq buna hazır olmaya bilərsən. Səni doğuş zamanı yarana biləcək çətinliklər, fəsadlar hürküdə bilər. Ancaq qorxmaq mənasızdır, çünki zamanı və məqamı yetişincə sən AZAD olacaqsan bu yükdən. Nə ilksən, nə son. Peşəkar əlindəsən. Həkiminə güvən və onun dediklərini et. O zaman hər şeyin asan və rahat olacağına əmin ola bilərsən. O ki qaldı həyəcana... Bu həyəcandan gözəl nə var?! Bu anı analıq zirvəsinə qalxan məqamı yaşamaqdan, hiss etməkdən gözəl nə var?! Əziz dost, mən sənə doğuş prosesi ilə bağlı uzun-uzadı elmi açıqlamalar vermək, nəyin nə vaxt necə olacağını demək fikrindən uzağam. Müasir texnologiya sənə istər doğuş, istərsə də qeysər kəsiyi ilə bağlı saysız-hesabsız video-çarxlar görmək imkanı verib. Məndən soruşsan, baxma deyərəm, çünki lazımsız həyəcan sənin fikirlərini, duyğularını qarışdıra bilər, sən onsuz da kövrəkliyin pik həddindəsən indi. Sadə-

115 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK cə rahat olmanı istəyirəm. Özünü və körpəni əvvəlcə tanrıya, təbiətə, daha sonra həkiminə etibar etməni məsləhət görürəm. Psixoloji olaraq yüklənmə. Hətta bu haqda vaxtından əvvəl düşünmə, deyirəm. Sən 9 aydır ki, bu gözəl yükü daşıyırsan, onu dünyaya hazırlayırsan, kifayət qədər zəhmət çəkmisən və analıq kimi böyük ada iddialısan. Odur ki, ürəkli ol və dünyanın ən böyük yükünü daşıya biləcək qədər güclü olduğunu unutma. Gözəl düşün. O anı düşün. Onun səsini eşidəcəksən. 9 aydır arzusunda olduğun üzünü görəcəksən. Görəsən kimə bənzəyir sənə, ya atasına? maraqlıdır, hə? Bapbalaca əlləri var, barmağını tutacaq... Dumduru gözləri var sənə baxacaq... Sən ona yaşamağı öyrədəcəksən. Yeməyi, içməyi, yeriməyi, danışmağı... Səni yeni və olduqca maraqlı həyat gözləyir. O səni hər şeyə rəğmən həyata, sevdiyin adama bağlayan ən gözəl bağdır. Həyatın istənilən çətinliyində sənə ümid, yaşamaq həvəsi, həyat eşqi verəcək. Və O bəlkə də yeganə varlıqdır ki, SƏNİNDİR! 115

116 116 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ

117 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK 117

118 DR. SƏBİNƏ MİRZƏYEVA İLƏ DOЬUШDAN SONRA Təxminən 6-8 həftə davam edən bu dövrdə qadının hamiləlik və doğuş zamanı məruz qaldığı dəyişikliklər tədricən aradan qalxır. Doğuşdan sonra xarici cinsiyyət üzvü və aralıq nahiyələrində çox da güclü olmayan ötəri ağrılar, süd vəzilərində ağırlıq hiss edə bilərsən. Körpəni əmizdirərkən qarnının aşağı nahiyəsində sancılar ola bilər. Bu, uşaqlığın yığılmasından xəbər verir. Körpə əmərkən döş giləsindəki sinir ucları qıcıqlanır və uşaqlığın saya əzələləri yığılmaqla buna reaksiya verir. Əziz dost, körpən sənə bədənini bərpa etməkdə yardım edir. Yeni doğmuş qadının vəziyyətinə mütəmadi olaraq nəzarət olunmalıdır. Nəbzi, tənəffüsü, arterial təzyiqi ölçülməlidir. Bütün bu göstəricilər normal olmalıdır. Sadəcə südün yaranma prosesi fəallaşanda qısamüddətli hərarətin yüksəlməsi müşahidə oluna bilər. Doğuş zamanı təqribən 5 kq itirəcəksən (döl, cift, göbək bağı, dölətrafı sular və itirilən qanın çəkisi). Cinsiyyət orqanlarının geriyə inkişafı prosesində də 1 kq gedəcək. Tədricən bədənin yığılmağa başlayacaq. Formasını dəyişən hər şey öz yerini alacaq. Üzün və döş gilələrinin piqmentləşməsi tezliklə yox olacaq. Qarın və bud dərisində əmələ gəlmiş zolaq və dartınmalar hələ biraz zaman ala bilər. İlk iki həftədə tez-tez tərləyə bilərsən, bu isə hamiləlik dövründə bədəndə toplanmış mayenin çıxması zərurətindəndir. Doğuşdan sonra depressiyalar da çox rast gəlinəndir. Çox çətin və məsuliyyətli dönəm keçirmisən. Doğuş prosesinin gərginliyini yaşa- 118

119 ADDIM-ADDIM HAMİLƏLİK mısan. Yenidən əvvəlki həyatına adaptasiya prosesi asan olmaya bilər. Fiziki və psixoloji olaraq yorğunsan. Səni anlayıram. Yəqin ki, ətrafındakı insanlar da keçdiyin yolun həssaslığının fərqindədirlər. Ancaq özün-özünə kömək et. Körpənlə məşğul ol. Bu gözəlliyin fərqinə varmağa çalış. Onu qoxula, nəfəsinin səsini dinlə, yeni həyatı qucağında hiss et. Və ən qısa zamanda əvvəlkindən də maraqlı həyatının olacağına şübhən olmasın. Dostlarla görüşlər də, teatr-kino izləmələri də, gəzinti, əyləncə də, hətta iş də olacaq. Amma indi bir qədər fərqli olacaq sən harda olursan-ol, nə edirsən-et, ağlında, fikrində O olacaq. 119