Tüketicilerin Genetiği Değiştirilmiş Gıdalara Đlişkin Düşünceleri Ve Sağlık Hakkındaki Endişeleri:Tekirdağ Đli Örneği

Transkript

1 Tüketicilerin Genetiği Değiştirilmiş Gıdalara Đlişkin Düşünceleri Ve Sağlık Hakkındaki Endişeleri:Tekirdağ Đli Örneği Yasemin ORAMAN 1 Emine YILMAZ 1 Đ. Hakkı ĐNAN 1 Özet Son dönemde tüketicilerin gıda güvenliği konusundaki endişeleri hızla artmaktadır. Örneğin kuş gribi, deli dana, gıda zehirlenmesi ve son dönemde oldukça gündemi meşgul eden genetiği değiştirilmiş organizmalar(gdo) gibi. Bu çalışmanın amacı tüketicilerin genetiği değiştirilmiş gıdalar hakkında ne düşündüğü, bu konudaki endişe ve korkularını belirlemektir. Araştırmaya ait orijinal veriler Tekirdağ Đli nde tüketicilerle yüz yüze yapılmış olan anket bulgularından oluşmaktadır. Ankette demografik sorular kapalı uçlu, gıda korkuları, endişeler ve genetik değişikliğe uğramış gıdalar hakkındaki bilgi düzeylerini belirlemeye yönelik sorular ise Likert tipinde sunulmuştur. Ayrıca elde edilen verilerin değerlendirilmesi Faktör analizi(pca) yardımıyla ayrıca istatistiksel olarak tanımlayıcı istatistikî analizlerle tüketicilerin korku ve endişeleri analiz edilmiştir. Sonuçlar göstermektedir ki Tekirdağ ilinde genetiği değiştirilmiş gıdalar hakkında kendilerini bilgilendirebilecek kaynakların içerisinde en fazla sağlık otoriteleri ve doktorlara güven duymaktadırlar. Sonuç olarak bu araştırma sonuçları bu konudaki politika düzenleyicilere eşsiz bir bakış açısı sunabilir. Anahtar Kelimeler: Genetiği değiştirilmiş organizmalar, tüketici endişeleri, tutum,faktör analizi(pca) Consumer s Ideas About Gmo And Their Concerns About Health Abstract Lately, consumer s concerns about food safety have risen rapidly. This can be exemplified as a bird flu, mad cow disease, food poisoning and organisms (GMO) occupying the agenda whose genetics has been changed. The objective of this study is to determine what consumers think about foods whose genetics has been changed and to determine their concerns and fears in this subject. The original data belonging to the research consist of the findings of the survey which was made by talking face to face with the consumers in Tekirdag city. In the survey, whereas demographic questions are close-ended, the questions to determine the knowledge levels related with foods that have genetically changed, fears and worries about food are presented in Likert model. Also, the assessment of obtained data carried out with the help of Factor Analysis (PCA), and consumer s fears and concerns were analyzed with statistically definitive statistic analyses. The results have indicated that, among the resources that can enlighten them about foods whose genetics has been changed, people trust health authorities and doctors. As a result, the results of this study can present a unique viewpoint for politics regulators. Keywords: Genetic modification organism, consumer s concerns, attitude,factor analysis (PCA) 1.Giriş Genetiği değiştirilmiş organizmalar(gdo), bir canlının gen dizilimi değiştirilerek ya da bu canlıya çeşitli bakteri, virüs, hayvan ve bitkilerden gen aktarılarak kendi doğasında bulunmayan bir karakter kazandırılması ile elde edilir (Anonim,2005). Genetiği değiştirilmiş gıda üretimi tarımsal ilaç kullanımını azaltma, verimlilikte ve raf ömründe artış sağlama, uygun olmayan iklim koşullarında ürün alabilme ve besin değerini değiştirme gibi gerekçelerle üretilmekte ve bu üretim biçiminin dünyadaki açlığa çare olacağı savunulmaktadır (Anonim,2007). Ancak bu üretim biçiminin insan sağlığına zarar verebileceği ve doğal çevreyi bozacağına dair tartışmalar da vardır(ergin ve ark., 2008). 1 Namık Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Tekirdağ yoraman@nku.edu.tr 1013

2 Dünya Sağlık Örgütü de GDO ların insan sağlığı ve gelişimi için doğrudan risk olasılığı taşıdığını, GDO larda kullanılan pek çok genin yeni olduğunu ve sağlığa zararlı olup olmadıklarının kanıtlanmadığını bildirmektedir (Anonim, 2005). Gıda daha çok lezzet, zevk gibi olumlu kavramları anımsatmaktadır. Ancak gıdaya ilişkin 14 tanımlanmış risk (pestisitler, yeni virüsler, deli dana hastalığı, GDO lar, vb) listelendiğinde kişiler, özellikle kendi kontrolleri dışında gıdalara yapılan müdahaleleri, endişeler kapsamında ilk sıraya koymakta, GDO da bu başlık altında yerini almaktadır. Aynı araştırmada, tüketiciler gıdalara ilişkin risklerle ilgili olarak hekimlerden ve bilim insanlarından aldıkları bilgiyi en güvenilir bulurken, medyayı, sanayicileri, çiftçileri ve diğer üreticileri güvenilir bulmamaktadır (Ergin ve ark.,2008) tarihli resmi gazetede yer alan Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerinin Đthalatı, Đşlenmesi, Đhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik aynı tarihte yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile insan yaşamı ve sağlığı, hayvan sağlığı ve refahı, tüketici çıkarları ve çevrenin en üst düzeyde korunması için GDO ve ürünlerini içeren gıda ve yem maddeleri hakkında karar verme, işleme, ithalat, ihracat, izleme, tescil, etiketleme, kontrol ve denetim ile ilgili usul ve esaslar belirlenmiştir. Genelde dünya kamuoyunda canavar gıdalar olarak da nitelendirilen bu ürünler ile ilgili düzenleme kamuoyunda da oldukça geniş yer bulmaktadır. Bu yönetmelik hükümlerine aykırı olan GDO lu gıda ve yemlerin işleme ve tüketim amacıyla ithali, piyasaya sürülmesi, tescili, ihracatı ve transit geçişleri yasaklamıştır. Aralık 2009 da görsel ve yazılı basında GDO lu ürünlere ilişkin hazırlanan yasa taslağı hakkında yer alan haberler neticesinde birçok Türk tüketicisi bu konu hakkında bilgi sahibi olmuştur. Bu tasarıya ilişkin haberlerden önce tüketicilerin GDO lu gıdalar hakkında çok fazla bir fikri bulunmadığı yapılan çalışmalar neticesinde ortaya çıkmıştır (Karlı ve ark., 2008; Şentürk, 2009). Buradan hareketle planlanan bu çalışmada Tekirdağ ilindeki tüketicilerin GDO lar hakkındaki görüşleri davranış ve tutumlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. 2. Materyal ve Yöntem Çalışmanın temel amacı tüketicilerin GDO lu gıdalar konusunda ne kadar ve ne şekilde haberdar olduklarının saptanması ve haberdar olanların GDO lu ürünlere yönelik tutumlarının bir profilinin çıkartılmasıdır. Araştırmanın evreni Tekirdağ ili merkez ilçe olarak seçilmiştir. Anket sayısı, sınırlı popülasyonlarda maksimum örnek büyüklüğüne ulaşmak için, birçok araştırmada da kullanılan (Engindeniz ve Çukur, 2003; Işın ve Koçak, 2003; Pazarlıoğlu ve ark., 2007; Armağan ve Akbay, 2007; Günden ve Miran, 2007; Büyükbay ve ark., 2009) oransal örnek hacmi formülünden yararlanılarak hesaplanmıştır (Newbold,1995). Np(1 p) n = 2 ( N 1) + p(1 p) σ p n= örnek hacmi, N= popülasyon büyüklüğü p= tahmin oranı (0.5) σ 2 p = oran varyansı( maksimum örnek hacmine ulaşmak için % 90 güven aralığında tablo değeri 1,65 ve % 5 hata payı ile) ifade etmektedir. Ana kitleyi oluşturan tüketicilerin GDO lu gıdalara yönelik tutum profilleri başta bilinmediği için örnek hacmini maksimum kılacak şekilde p=0.5 olarak alınmış ve örnek hacmi 270 hane olarak bulunmuştur. 270 ankete ilaveten 30 adet de yedek anket yapılmış ve değerlendirmeye tabi tutulmuştur. 1014

3 Örnek hacmi belirlendikten sonra Tekirdağ ili merkez ilçeden değişik meslek, cinsiyet, yaş kategorileri ve sosyo-ekonomik grupları içerecek biçimde toplam 300 kişiye anket uygulanmıştır. Anketler Nisan-Mayıs 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Görüşülen kişilerin farklı mahallelere dağılımı mahallelerin hane halkı sayılarına dayanılarak tüketicilerin seçimi, alanı temsil edecek şekilde tesadüfî örnekleme tekniği ile seçilmiştir. Ankette demografik sorular kapalı uçlu, gıda korkuları, endişeler ve genetik değişikliğe uğramış gıdalar hakkındaki bilgi düzeylerini belirlemeye yönelik sorular ise Likert tipinde sunulmuştur. Ayrıca elde edilen verilerin değerlendirilmesi Faktör analizi(pca) yardımıyla ayrıca istatistiksel olarak tanımlayıcı istatistikî analizlerle tüketicilerin korku ve endişeleri analiz edilmiştir. Daha sonra GDO lu ürünler hakkında bilgisi olup olmadığının eğitim düzeyi ve yaş ile arasındaki ilişki khi-kare testi ile değerlendirilmiştir. 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI Ankete katılan bireylerin bazı sosyo-ekonomik özellikleri belirlenmiş ve Çizelge 1 de sunulmuştur. Ankete katılan kişilerin, yaş grubunda yoğunlaştığı görülmektedir (%51.3). Anket çalışması 152 bayan, 148 i erkek olmak üzere toplam 300 kişi ile yapılmıştır. Ankete katılanların %18.3 ü Đlkokul, %10.3 ü Ortaokul, %32.3 ü Lise, %39 u üniversite mezunudur. Üniversite mezunu bireyler, ankete katılanlar içerisinde en yüksek oranı (39) oluştururken bunu Lise mezunları (32.3) ve Đlkokul mezunları (18.3) izlemektedir. Çizelge 1 den de izlenebileceği gibi, tüketicilerin %71.3 ü evli, %28.7 i bekârdır. Araştırma kapsamına alınan tüketicilerin aile tipleri de incelenmiş, %84 lık bir çoğunluğunun çekirdek aile, %13.7 sinin ise geniş aile üyesi oldukları bulunmuştur. Araştırmaya katılan tüketicilerin %2.3 ü ise diğer seçeneğini işaretlemişlerdir. Bu kategorideki tüketicilerin 5 inin yalnız yaşadıkları 2 sinin ise arkadaşları ile aynı evi paylaştıkları belirlenmiştir. Araştırmaya dahil edilen tüketicilerin %60.3 ünün çocuklarının 16 yaşından büyük, %39.7 sinin 16 yaşından küçük çocukları olduğu belirlenmiştir. Çizelge 1. Tüketicilerin demografik özellikleri Sayı % Sayı % Cinsiyet Aylık Gelir (TL) Bayan den Az Erkek Yaş Grupları Aylık Toplam Gıda Gideri den Az Eğitim Grupları Đlkokul Mezunu OrtaOkul Lise Mezunu Aile Tipi Çekirdek Üniversite Mezunu Lisans Üstü Geniş Diğer Medeni Durum 16 Yaşın Altında Çocuk sahibi olma Evli Evet ,7 Bekâr Hayır

4 Tüketicilerin Genetiği Değiştirilmiş Ürünler ilgili görüş ve tutumlarını ölçmeye yönelik 17 yargının belirli faktörler altında toplanıp toplanmadığını test etmek üzere faktör analizi yapılmıştır. Bu analiz ile GDO lu ürünler ile ilgili tüketicilerin bilgi ve tutumları konusunda temel belirleyicileri ve belirlemedeki ağırlıkların saptanması planlanmıştır. Faktör analizine başlamadan önce verilerin kendi içinde tutarlılığının olup olmadığını belirlemek için güvenilirlik analizi yapılmıştır (Nakip, 2003). Güvenirlilik katsayısı (Cronbach-Alfa) olarak belirlenmiştir. Alfa değerine göre ölçek güvenilirdir. Kullanılacak değişkenlerin faktör analizi uygulamaya elverişli olup olmadığını belirlemek için Kaiser-Meyer-Olkin ölçümü kullanılmıştır. KMO test sonucu hesaplanmıştır. KMO değerinin 0.90 larda çok iyi, 0.80 lerde iyi olarak kabul gördüğü (Joseph ve ark.,1992); (Emeksiz, ve ark., 2002) varsayımıyla çalışmada elde edilen lik KMO test değeri ideal olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca Barlett s Test of Sphericity değeri ve anlamlılığı değişkenlerin birbirleri ile korelasyon gösterip göstermediklerini sınar ve kullanılan verilerle faktör analizi yapmanın uygun olup olmadığını gösterir. Faktör analizi sonuçlarına göre oluşan 4 faktör Çizelge 2 de görülen bileşenlerden oluşmaktadır. Çizelge 2. Tüketicilerin GDO ilişkin düşüncelerinin faktör analizi ile değerlendirilmesi Faktörler ve Değişkenler Faktör Yükleri Varyans (%) Öz Değerleri Faktör 1(Birinci derece sağlık riskleri) Hormonları düzensizleşir Genlere zarar verir Kansere neden olur Biyolojik çeşitliliğin üzerinde tehdit oluşturur Çevreye zararlıdır Faktör 2 ( Đkinci derece sağlık riskleri ) Üreme yeteneğini bitirir Đnsanlarda alerjik etki yapar Organlarda küçülme olur Sinir sistemi tahrip olur Bağışıklık sistemi çöker Faktör 3 ( Gıdalar üzerindeki etkileri ) Yüksek verim alınır Gıdalar daha uzun süre saklanır Zirai ilaç kullanımı azalır Gıdaların besin değeri artar Faktör 4(Diğer etkiler) Üreticiler çoklu şirketlerden tohum almaya zorlanır GDO luların insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda yeterli araştırma yapılmıştır Antibiyotiklere karşı dayanıklılık oluşur KMO, 855, Barlett s testi: ; p<0.000 Faktör analizinin ana hedefi çok sayıdaki değişkeni aza indirmektir. Yapılan analiz sonucunda her faktöre bir isim verilir. Faktörü oluşturan değişkenler faktörün isimlendirilmesinde etkili olur. Ancak, bazen birbirine uymayan değişkenler bir faktörde toplanabilir. Bu durumda faktör yükü en fazla olan değişken esas alınarak isimlendirme yapılır (Nakip, 2003). Faktör 1 (Birinci derece sağlık riskleri); faktörün tanımladığı faktör yüzdesi tür ve beş değişkenle ifade edilmektedir. Bu faktörü oluşturan değişkenler: Hormonları düzensizleşir, genlere zarar verir, kansere neden olur, biyolojik çeşitliliğin üzerinde tehdit oluşturur, çevreye zararlıdır şeklindedir. 1016

5 Faktör 2 (Đkinci derece sağlık riskleri); faktörün tanımladığı faktör yüzdesi tür ve beş değişkemle ifade edilmektedir. Đkinci faktörü oluşturan değişkenler: Üreme yeteneğini bitirir, insanlarda alerjik etki yapar, organlarda küçülme olur, sinir sistemi tahrip olur, bağışıklık sistemi çöker şeklindedir. Faktör 3 (Gıdalar üzerindeki etkileri); bu faktörün tanımladığı faktör yüzdesi dir ve bu dört değişkenle ifade edilmektedir. Bu değişkenler: Yüksek verim alınır, gıdalar daha uzun süre saklanır, zirai ilaç kullanımı azalır, gıdaların besin değeri artar şeklindedir. Faktör 4 (Diğer etkiler); bu faktörün tanımladığı faktör yüzdesi tir ve bu üç değişkenle ifade edilmektedir. Bu değişkenler: Üreticiler çoklu şirketlerden tohum almaya zorlanır, GDO luların insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda yeterli araştırma yapılmıştır, antibiyotiklere karşı dayanıklılık oluşur şeklindedir. Şekil 1. Tüketicilerin GDO lu gıdalar hakkında bilgi durumları Araştırma kapsamındaki tüketicilere GDO lu ürünler hakkında bilgisi olup olmadığı sorulmuş ve tüketicilerin %75 bilgisi olduğunu, %25 i bu konuda bilgisi olmadığını belirtmiştir(şekil1). Bu ürünler hakkında bilgilenmek isteyenlerin oranı %87 dir(şekil 2). Şekil 2. GDO lu gıdalar hakkında bilgilenme isteği GDO lu ürünler hakkında bilgisi olanların %53.7 si yaşları arasındadır. Tüketicilerin GDO lu ürünler hakkında bilgisi olması ile yaş grupları arasında (χ2=10.16, 1017

6 p= 0.005) anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Özellikle genç tüketicilerin GDO lu ürünler hakkında daha fazla bilgi sahibi olduğu söylenebilir. Şekil 3. GDO olmadığı belgelendirilmiş bir ürüne ekstra ücret ödeme isteği Şekil 3 te görüldüğü gibi genetiği değiştirilmiş ürün olmadığı belgelendirilmiş bir ürün için ekstra ödeme isteği konusunda tüketicilerin % 5.7 si ürün bedelinin %25 inden fazlasını ödemeğe istekli değillerdir. GDO lu ürünler hakkında bilgisi olma oranının eğitim düzeyinin artışıyla yükseldiği belirlenmiştir. Bu durum istatistikî olarak khi-kare ile test edilmiş ve GDO lu ürünler hakkında bilgisi olma ile eğitim düzeyi arasında istatistikî ilişki bulunmuştur(χ2=41.29, p= 0.000). Araştırmaya katılan tüketiciler genetiği değiştirilmiş gıdalar hakkında kendilerini bilgilendirebilecek kaynakların içerisinde en fazla sağlık otoriteleri ve doktorlara güven duymaktadırlar(şekil 4). Şekil 4. Tüketicilerin GDO lu ürünler hakkında bilgi kaynaklarına güven derecesi 4. SONUÇ Tüketicilerin GDO lu ürünler konusunda eğitilmesi ve bilgilendirilmesinde hükümetin, üniversitelerin, gönüllü kuruluşların, firmaların ve medyanın fonksiyonu üzerinde durulmalıdır. Tüketicilerin GDO lu ürünler konusunda bilinçlenmesinde üniversitelerin araştırma sonuçlarını toplum ile paylaşması, gönüllü kuruluşların aktif bir 1018

7 rol üstlenmesi, medyanın ise doğru ve güvenilir bilgiler verdiği inancının yaygınlaşması gerekmektedir. Çalışmadan elde edilen bulgular neticesinde genç tüketicilerin GDO lu ürünler hakkında daha fazla bilgi sahibi olduğu söylenebilir. Ayrıca tüketicilerin GDO lu ürünler hakkında bilgisi olma oranının eğitim düzeyinin artışıyla yükseldiği görülmektedir. Tüketicilerin yalnızca %2.3 ü GDO lu olamayan ürünlere hiçbir ek ödemede bulunmak istemedikleri belirlenmiştir. Çalışma sonucunda dikkat çekici bir bulguda tüketicilerin GDO lu ürünlere yönelik kendilerini bilgilendirebilecek kaynakların başında sağlık otoriteleri ve doktorlar gelmektedir. Sonuç olarak bu çalışmanın bulguları GDO lu gıdaların pazarlanmasında ve bu tür ürünleri piyasada bulunan firmalara izleyeceği stratejiler açısından önemli katkı sağlayabilir. Sonuç olarak bu araştırma sonuçları bu konudaki politika düzenleyicilere eşsiz bir bakış açısı sunabilir. Kaynaklar Anonim, Food Safety Department (WHO) Modern food biotechnology, human health and development: an evidence-based study. Anonim, questions on genetically modified_(gm)_foods. WHO. foodsafety/ publications/ biotech/en/20questions_en.pdf Armagan, G., Akbay, C., An Econometric Analysis of Urban Households' Animal Products Consumption in Turkey, Applied Economics, 1-8. Büyükbay E.O., Sayılı M., Uzunöz M., Tüketicilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri Đle Salça Tüketimleri Arasındaki Đlişki: Tokat Đli Örneği Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 4, No: 1, (1-7) Emeksiz, F., Özçiçek, C., Özdeş Akbay, A., Usal, G., Özel, R., Üniversite Gençliğinde Alkollü Đçecek Tüketimi ve Tüketim Kararında Etkili Faktörler, Gıda Dergisi, Dünya Yayıncılık, Sayı: , Đstanbul Engindeniz, S., Çukur, F., Đzmir Đli Kemalpaşa Đlçesinde Şeftali Üretiminin Teknik ve Ekonomik Analizi Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 40(2): Ergin, I.,Gürsoy,Ş.T., Öcek, Z.A., Çiçeklioğlu, M., Sağlık Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Dair Bilgi, Tutum ve Davranışları, TAF Preventive Medicine Bulletin, 7(6): Günden, C., Miran, B., Bulanık Eşli Karşılaştırma Yöntemiyle Çiftçilerin Amaç Hiyerarşisinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 20(2): Işın, S., Koçak, E., Đzmir Đlinde Farklı Üretim Teknikleri Uygulayan Zeytin Sıkma Tesislerinin Ekonomik Analizi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 40(1): 127,134. Karli, B., Bilgic, A., Miran, B Consumers' Perceptions about Genetically Modified Foods and Their Stated Willingness-to-Pay for Genetically Modified Food Labeling: Evidences from Turkey, The Southern Agricultural Economics Association Annual Meeting Dallas TX February Joseph, F., Hair, Jr. E.A., Rolph, L.T., Ronald, C.B., William, Multivariate Data Analysis. Macmillan Publishing Company, a division of Macmillan, Inc. Third Edition. Newyork, U.S.A. Newbold, P., Statistics for Business and Economics, New Jersey: Prentice Hall. Pazarlioğlu, M. V., Miran, B., Üçdoğruk, S., Abay, C., Using Econometric Modelling to Predict Demand for Fluid and Farm Milk: A Case Study from Turkey, Food Quality and Preference, 18: Şentürk, Đ Willingness to Pay for Genetically Modified Foods in Turkey: An Ordered Probit Analysis, The Empirical Economics Letters, 8(5): (EconLit) 1019