TÜKETİCİLERİN GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARA YÖNELİK BİLGİ DURUMLARI VE TUTUMLARI, TOKAT İLİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 TÜKETİCİLERİN GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARA YÖNELİK BİLGİ DURUMLARI VE TUTUMLARI, TOKAT İLİ ÖRNEĞİ Hilmi ERDAL Fatma YALINIZ Ali ÇALLI Hatice YAVUZ Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Yönetim ve Organizasyon Bölümü, TOKAT ÖZET Türkiye de Genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) içeren gıda üretimine ve ithalatına izin verilmemektedir. GDO ve ürünlerinin gıda amaçlı olarak kullanılması ve GDO'lu üretim yapılması tamamen yasaktır. Bununla birlikte, "sadece yem amaçlı alarak kullanılmak üzere" 3 soya ve 14 mısır geninin ithalatına izin vermiştir. Fakat Türkiye de kullanımı yasak olan GDO nun gündelik yaşamda tüketilen pek çok gıdanın içinde bulunabildiği gibi bir inanış yaygındır. Bu inanış, toplum açısından GDO lu gıdaları dikkat çekici bir noktaya taşımaktadır. Bu nedenle GDO lu ürünler hakkında yapılan çalışmaların sayısı artmakta, tüketicilerin bu konu ile ilgili bilgi, tutum ve davranışları araştırılmaktadır. Bu çalışma, tüketicilerin GDO lara yönelik bilgi durumlarının ve tutumlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, Tokat İli Merkez İlçe de kentsel alanda rastgele seçilen 270 kişilik tüketici grubuna anket çalışması yapılmıştır. Sonuç olarak, araştırmaya katılan tüketicilerin çoğunluğunun GDO ların üretimi, kullanımı hakkında yeteri kadar doğru bilgiye sahip olmamakla birlikte, GDO lu ürünler hakkında olumsuz tutum ve davranışa sahip oldukları belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bilinç düzeyi, GDO, Tokat KNOWLEDGE ANDATTITUDES OF CONSUMERS FOR GNETICALLY MODIFIED ORGANISMS: TOKAT PROVINCE ABSTRACT It is not permitted to produce and import genetic changed organisms (GDO) in turkey. It is totally forbidden to use GDO and its productions in the purpose of nutrition and to produce via GDO. However, it is permitted "but just for forage" to import 3 soya and 14 corn gen. but, it is a common belief that GDO, which is forbidden to use in turkey, is inside lots of nutrition consumed daily life. This belief takes nutrition with GDO in an attention-grabbing place in the point of community. Because of this, the number of researches being made about nutrition with GDO increases, knowledge about the topic, behaviours and attitudes of consumers is searched. This searching aims to specify the consumers attitudes and status of knowledge 605

2 about GDO's. In the way of this goal, a survey was made the consumer group of 270 people, who were chosen randomly in urban areas of Tokat province/ centre county. As a result, it is specified that most of the consumers, who has taken part in the search, have negative attitudes and behaviours about the nutrition with GDO and they do not have accurate enough knowledge of usage and producing of GDO's. Keywords: Level of consciousness, GDO, Tokat 1. GİRİŞ Avcılık ve toplayıcılık şeklindeki göçebe konumdan yerleşik tarımcı konuma geçen insanoğlu, binlerce yıldır seçmiş olduğu bitkileri yetiştirip, geliştirerek ve evcilleştirdiği hayvanları daha da iyileştirerek tarımsal üretimi artırma yönündeki çabalarını sürdürmektedir. Dünya üzerindeki nüfusun artmasıyla birlikte bu çabalar daha da hızlanmış, zamanla yeni teknikler geliştirilmiş ve tarımla uğraşan yeni bilim dalları ortaya çıkmıştır. Malthus un insanların yeterli gıda maddesi bulamayarak büyük bir felakete uğrayacakları öngörüsü (Malthus, 1798) de tarımsal tekniklerin gelişmesi ve üretimdeki artış nedeniyle gerçekleşmemiştir (Çetiner, 2005). Türkiye deki tarımsal üretim özellikle ikinci dünya savaşından sonra önemli ölçüde artmış olmakla beraber, verimlilik artışı oranı ekilebilir alanların artışı oranıyla karşılaştırıldığında bu artışın pek de sağlıklı olmadığı söylenebilir lı yıllarda tarımsal üretimde artış sağlamak amacıyla meraların ve ormanların tahrip edilerek tarlaya dönüştürülmesi, kimyasal gübre ve ilaç kullanımının gittikçe artan düzeyde ve bilinçsizce kullanımı ve yeni tohum çeşitlerinin kullanılmaya başlamasıyla verim artışı sağlanmaya çalışılmıştır (Atsan ve Kaya, 2008). Dünya üzerinde ekilebilen tarım arazilerinde yetiştirilen ürünlerin giderek artan nüfusun temel gıda gereksinimlerini karşılamada yetersiz kalması ve yerli bitki ırklarından elde edilen verimin istenilen düzeyde olmamasından kaynaklı olarak yeni ıslah çalışmaları yapılmaktadır. Bu ıslah çalışmalarına baktığımızda karşımıza Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) çıkmaktadır. Biyoteknolojik yöntemlerle canlıların gen dizilimleriyle oynanarak, mevcut özelliklerinin değiştirilmesi ve böylece canlılara yeni özellikler kazandırılması ile elde edilen organizmalara genetiği değiştirilmiş organizma (GDO) denilmektedir (Kaynar, 2009). Genetiği değiştirilmiş gıda üretimi tarımsal ilaç kullanımını azaltma, verimlilikte ve raf ömründe artış sağlama, uygun olmayan iklim koşullarında ürün alabilme ve besin değerini değiştirme gibi gerekçelerle üretilmekte ve bu üretim biçiminin dünyadaki açlığa çare olacağı savunulmaktadır(james, 2004). Genetiği değiştirilmiş organizmaları destekleyen gruplar, bu teknolojinin besin kalitesinin ve sağlığa yönelik faydalarının artırılmasında, meyve ve sebzelerin raf ömürlerinin ve organoleptik kalitelerinin iyileştirilmesinde, bitkisel ve hayvansal ürün veriminin artırılmasında, yenilebilir aşı ve ilaç üretiminde, insan hastalıklarının tedavisi ve organ nakli için kullanılmasında ve çevresel olarak birçok faydaları olacağı görüşündedirler. Bu organizmaları eleştirenlere göre ise besin kalitesindeki değişiklik, gıda güvenliği, alerjik reaksiyonlar ve bunların toksit etkileri ile ilgili önemli riskleri olabileceği ve genetiği değiştirilmiş ürünlerin etiketlenmesi, çevresel ve çeşitli grupların kaygıları ile dini, kültürel ve etik sorunların olduğunu/olacağını düşünmektedirler(çelikve Balık, 2007). GDO ların üretimi ve kullanımının yaygınlaşması, insan ve çevre sağlığı ile sosyoekonomik yapıya yönelik olası riskleri nedeniyle, tarladan sofraya şeklinde betimlenen gıda zincirinin sürdürülebilirliğini önemli ölçüde tehdit etmektedir. Bu bağlamda, tüketicilerin 606

3 biyoteknolojik gıdaları tanıyarak bilinçli tutum edinmeleri, gıda zincirinin sürdürülebilirliği açısından belirleyici bir önem taşımaktadır.(özdemir ve ark 2010). Dünyada birçok ülkede ve Avrupa Birliğinde onaylanmış GDO ve ürünlerinin insan gıdası olarak tüketilmesi serbest bırakılmış, ancak Türkiye de GDO içeren gıda üretimine ve ithalatına izin verilmemiştir nolu Biyogüvenlik Kanunu ile Türkiye'de GDO ve ürünlerinin gıda amaçlı olarak kullanılması ve GDO'lu üretim yapılması da tamamen yasaktır. Biyogüvenlik Kurulu, geçtiğimiz yıllarda, "sadece yem amaçlı alarak kullanılmak üzere" 3 soya ve 14 mısır geninin ithalatına izin vermiştir. GDO ve ürünlerini bu Kanun hükümlerine aykırı olarak ithal eden, üreten veya çevreye serbest bırakan kişi, beş yıldan on iki yıla kadar hapis ve on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır (Anonim, 2016a). Son yıllarda GDO oldukça çok tartışılan bir konu olarak, tıp, gıda tarım gibi hayati öneme sahip birçok konuda öne çıkmaktadır. Bu çalışmada çok tartışılan GDO ya Tokat ilinde yaşayan bireylerin bakış açısının bilinç düzeylerinin ve insan sağlığı konusundaki endişelerinin belirlenmesi ve tüketicilerin GDO hakkında yeterince doğru bilgiye sahip olup olmadıklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu araştırmanın materyalini, Tokat merkezindeki kentsel alandaki hanelerden anket yoluyla elde edilen veriler oluşturulmuştur. Ana kütlenin en iyi düzeyde temsil edilecek örnek sayısının belirlenmesinde oransal yaklaşımdan yararlanılmıştır (Miran, 2003). N p q n 2 N 1 D p q n= örnek büyüklüğü, N= popülasyon büyüklüğü (her hanede 4 kişi yaşıyor varsayımından yola çıkılarak, 2015 adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre, merkez ilçede yaşayan nüfus 4 e bölünerek merkezdeki hane sayısı bulunmuştur.), p=tahmin oranı (0.5 maksimum örnek büyüklüğü için ),=oran varyansı (maksimum örnek hacmine ulaşmak için % 90 güven aralığında tablo değeri 1.65 ve %5 hata payı ile).ana kitleyi oluşturan hane halklarının özellikleri başlangıçta bilinmediği için, örnek hacmini maksimum kılacak şekilde p=0.5 olarak alınmış ve örnek hacmi 270 hane halkı olarak bulunmuştur. Görüşülecek hane halkı sayısının belirlenmesinde, yerleşim birimlerinin toplam popülasyon içindeki payları esas alınmış (Engindeniz ve Çukur, 2003; Armağan ve Akbay, 2007; Pazarlıoğlu ve ark., 2007) ve örneğe alınan hane halkları tesadüfi olarak belirlenmiştir. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Çalışmada anket yapılan kişilerin sosyo-ekonomik demografik özellikleri, GDO ile ilgili bilinç düzeylerini ölçmek, tutum ve davranışlarını ortaya koymak için bir takım sorular sorulmuştur. Bu sorulara verilen cevaplara göre özet çizelgeler yapılarak sonuçlar değerlendirilmiştir. Araştırma bölgesindeki çiftçilerin sosyo-ekonomik ve demografik özellikleri Çizelge 1 de verilmiştir. Ankete katılan kişilerin yaş ortalaması 32,44 tür. Kişilerin %54,81 i kadınlar, %45,19 u erkeklerden oluşmaktadır. Ankete katılan kişilerin %46,67 si üniversite seviyesinde eğitime sahiptir. Kişilerin meslek durumuna bakıldığında ise %26,7 si öğrenci, %19,6 sı işçi iken %14,4 ü memurdur. Gelir durumuna bakıldığında ise TL arasında geliri olanların oranı %47,42 dir. 607

4 Çizelge:1 Katılımcıların sosyoekonomik ve demografik özellikleri Yaş : 32,44 Frekans Yüzde Cinsiyet Kadın ,81 Erkek ,19 İlkokul 39 14,44 Eğitim Durumu Lise 75 27,78 Ön lisans 30 11,11 Üniversite ,67 ev hanımı 25 9,3 Memur 39 14,4 İşçi 53 19,6 Meslek Emekli 18 6,7 Esnaf 33 12,2 serbest meslek 30 11,1 Öğrenci 72 26, , ,1 Gelir , ,6 Çizelge 2 incelendiğinde katılımcılara sorulan GDO nedir biliyormusunuz sorusuna %86,3 lük bir kısım evet biliyorum derken, %13,7 lik kısım ise hayır bilmiyorum cevabını vermiştir. Evet biliyorum diyen kişilerin GDO terimini ilk nereden duyduğu sorulduğunda ise %74,1 i Tv aracılığı ile duyduğunu belirtirken, bunu %14,8 ile internet takip etmektedir. Türkiye de GDO üretimi serbest olup olmadığı sorulduğunda %41,1 i evet serbesttir, %25,2 si hayır serbest değildir ve %33,7 si ise fikrim yok cevabını vermiştir. Türkiye de GDO ile ilgili yasal düzenlemeler konusunda kişilerin fikirleri sorulduğunda, %32,2 si yasal bir düzenleme bulunmaktadır ifade ederken %15,6 sı hayır cevabını vermektedir. %52,2 si ise yasal düzenleme ile ilgili bilgi sahibi olamadıklarını belirtmiştir. GDO lu ürünlerin ülkemize girişinde bir yasal düzenlemenin olup olmadığı sorusuna %25,9 u evet cevabını verirken %17,4 ü hayır cevabı verilmiş ve % 56,7 lik bir çoğunluk bilgi sahibi olmadıklarını belirtmiştir. 608

5 Çizelge 2: Katılımcıların GDO hakkında görüşleri ve yorumları Frekans Yüzde GDO nedir Evet ,3 biliyormusunuz? Hayır 37 13,7 GDO terimini ilk nereden duydunuz? Türkiye de GDO üretimi serbest mi? GDO ile ilgili yasal bir düzenleme var mıdır? GDO lu ürünlerin ülkemize girişinde yasal düzenleme var mıdır? İnternet 40 14,8 TV ,1 Gazete 7 2,6 Arkadaş 4 1,5 bu anket 19 7,0 Evet ,1 Hayır 68 25,2 Fikrim yok 91 33,7 Evet 87 32,2 Hayır 42 15,6 Bilmiyorum ,2 Evet 70 25,9 Hayır 47 17,4 Bilmiyorum ,7 Çizelge 3 e bakıldığında katılımcıların GDO bulunduran ürünler üzerine tutum ve davranışları incelenmiştir. Katılımcıların % 73 ü hem hayvansal gıdaların hem de bitkisel gıdaların GDO bulundurduğunu belirtmiştirler. 609

6 Çizelge 3. Katılımcıların içerisinde GDO Bulunduran gıdalara karşı tutum ve davranışları % İçerisinde GDO bulunan gıdalar hangi gıdalardır? GDO hakkında bilimsel yayın okuyor musunuz? GDO sizce yararlı mıdır, zararlı mıdır? Zararlı ise; zararları nelerdir? Bir ürünün GDO lu olduğuna nasıl karar verirsiniz? Bir Üründe GDO ya gerek duyulma nedeni sizce nedir? Bir ürünü tercih ederken üzerindeki açıklayıcı bilgiler alış-verişlerinizde etkili olur mu? İçerisinde GDO olan ürünlerin üzerinde GDO lu olduğuna dair ibare bulunmalı mıdır? Üzerinde GDO olduğu belirtilen ürünü satın alır mısınız? Bu güne kadar hiç GDO lu ürün tükettiniz mi? GDO nun gıda maddeleri dışında kullanımını doğru buluyor musunuz? Hayvansal gıdalar 4,8 Bitkisel gıdalar 22,2 Her ikisi de 73,0 Evet 14,4 Hayır 85,6 Yararlı 3,3 Zararlı 87,8 Bilmiyorum 8,9 Biyolojik çeşitliliği azaltır 21,48 Sağlık sorunları yaratır 81,48 Etik açıdan doğru değildir 5,93 Bilmiyorum 4,44 Fiziksel özelliklerine bakarak 60,4 Alışveriş yaptığım yere sorarak güvenilir 26,7 bir yerden alırım Fark etmez 13,0 Tarımsal üretimde verimliliği ve kaliteyi 30,74 arttırmak İş gücünü azaltmak 9,26 Daha dayanıklı ürünler elde etmek 30,37 Ekonomik kazanç elde etmek 57,41 Evet 81,5 Hayır 18,5 97,8 Evet Hayır 2,2 Evet 8,9 Hayır 91,1 Evet 30,7 Hayır 4,4 Tükettiysem de farkında değilim 64,8 Evet 5,9 Hayır 70,0 Fikrim Yok 24,1 GDO ile ilgili bilimsel yayın okuma oranına bakıldığında ise katılımcıların %85,6 sı GDO ile ilgili herhangi bir bilimsel yayın okumadığını belirtmiştir. Kişilere GDO nun yaralı mı zararlı mı olduğu sorulduğunda % 87,8 i GDO nun zararlı olduğunu belirtmiştir. %8,9 u ise bilmiyorum cevabını vermiştir. GDO zararlıdır cevabını veren katılımcılara zararı sorulduğunda ise %81,48 i sağlık sorunları yaratır, %21,48 i biyolojik çeşitliliği azaltır cevabını vermiştir. Bir üründe GDO olup olmadığını karar verme durumları bakıldığında, 610

7 kişilerin %60,4 ünün fiziksel özelliklerine bakarak bir üründe GDO olduğu kanısına varabildiklerini belirtirken, %26,7 lik bir kısım ise alış veriş yaptığı yere sorarak karar verdiğini belirtmiştir. Geriye kalan %13,0 lük kısım için ise aldığı ürünün GDO içermesini önemsemediklerini ifade etmişlerdir. Kişilere bir üründe GDO ya neden ihtiyaç vardır diye sorulduğunda %57,41 i ekonomik kazanç elde etmek için GDO nun kullanıldığını belirtmiş, %30,74 ise tarımsal üretimde verimlilik ve kalite artırmak ve %30,37 lik bir kısım da daha dayanıklı ürünler elde temek cevabını vermişlerdir. Katılımcıların ürünleri tüketirken ürünün açıklayıcı bilgilerinin alış verişlerinde etkili olup olmadığına bakıldığında %81,5 i alışverişlerinde açıklayıcı bilgilerin etkili olduğunu belirtilmiştir. İçerisinde GDO bulunan ürünlerin etiketlerinde GDO ibaresinin belirtilmesi konusunda %97,8 i evet GDO ibaresi bulunmalı cevabını vermiştirler. Üzerinde GDO ibaresi bulunan bir ürünün satın alıp alınmaması durumuna bakıldığında ise %91,1 i etiketinde GDO ibaresi bulunan ürünleri satın almayacaklarını belirtmiştirler. GDO lu ürünlerin tüketme durumları incelendiğinde %64,8 lik bir kısmın farkında olmadan tüketmiş olabileceklerini belirtmişlerdir. GDO nun gıda maddeleri dışında kullanımının doğru olup olmadığı sorulduğunda katılımcıların %70 inin GDO nun hiçbir alanda kullanmaması gerektiğini belirtirken, %5,9 uık kısım kullanımında bir sorun olmadığını belirtmiştir. Geriye kalan %24,1 i kısım ise bu konuda fikir olmadığını belirtmiştir. 4. SONUÇLAR Bu araştırmada, Tokat ili merkez ilçe kentsel alandaki tüketicilerin genetiği değiştirilmiş organizmalar hakkındaki bilgilerini davranışları ve tutumlarını belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaca ulaşabilmek için oransal örnekleme yöntemi ile belirlenen tesadüfen seçilen 270 tüketici ile görüşerek veriler elde edilmiştir. Çalışmanın sonucu genel olarak incelendiğinde ankete katılan kişilerin genetiği değiştirilmiş organizmalara ilişkin çoğunlukla olumsuz algılara sahip olduğu görülmektedir. Elde edilen veriler doğrultusunda, Tokat ili kentsel alanda görüşülen kişilerin %55 i kadın olup aylık geliri en çok TL arasında olarak belirlenmiştir. Ankete katılan kişilerin %47 sinin üniversite eğitimi aldıkları görülmektedir. Tüketicilerin %86 sının genetiği değiştirilmiş organizmalar hakkında bilgi sahibi olduğu görülmektedir. Görüşülen kişilerin ilk GDO terimini %74 lük bir kesim TV aracılığı ile duydukları belirlenmiştir. GDO ile ilgili yasal düzenlemeler için Türkiye de üretimi serbest olduğu (%41) ve ülkemizde GDO ile ilgili herhangi bir yasal düzenlemenin olup olmadığına dair bilgi sahibi olmadıklarını(%52) belirtmişlerdir. GDO yararlı olup olamadığı üzerine yorumlarında ise %88 lik kısım GDO zararlı olduğunu, zararı sorulduğunda ise sağlık sorunu yaratacağını(%81) belirtilmiştir. Kişilerin %98 i içerisinde GDO bulunan ürünlerin ambalajlarının üzerinde GDO ibaresinin bulunması gerektiğini, üzerinde GDO ibaresi bulunması halinde o ürünleri almayacakları tespit edilmiştir(%91). Yani Araştırma sonucunda görüşülen kişilerin transgenetik konusunda sahip oldukları bilginin yeterli olmadığı, Ülkemizde, gıda maddelerinde üretimi kullanımı ve ithalatı yasak olan GDO nun gündelik olarak kullandığımız birçok gıda maddesinin içerisin de bulunduğunu ülkemizde yasal bir düzenlemenin mevcut olmadığına yönelik bilimsel olmayan kulaktan dolma bilgiler doğrultusunda bilmedikleri bir konuyu biliyormuşçasına yorumladıkları saptanmıştır. GDO ürünlerin kullanımı konusunda bilimsel temellere dayalı bilgiye sahip olmadıklarından dolayı risk algılarının yüksek olduğu belirlenmiş ve GDO ürünleri ile ilgili bilgilendirilmeleri gerektiği sonucuna varılmıştır. 611

8 KAYNAKLAR Anonim, 2016a. (Erişim tarihi: ) Armağan, G., Akbay, C An econometric analysis of urban households animal products con-sumption in Turkey. Applied Economics. S: 1-8. Atsan, T., Kaya, T., Genetiği değiştirilmiş organizmaların (GDO) tarım ve insan sağlığı üzerine etkileri. UÜ Ziraat Fakültesi Dergisi 22:1. Çelik V., Balık D.T., Genetiği Değiştirtmiş Organizmalar (GDO). Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi. 23: Çetiner, S Türkiye ve Dünyada Tarımsal Biyoteknoloji ve Gıda Güvencesi: Sorunlar ve Öneriler. GDO Bilgi Platformu. &id=61&itemid=76. ( ) Engindeniz, S., Çukur, F., İzmir İli Kemalpaşa İlçesinde Şeftali Üretiminin Teknik ve Ekonomik Analizi Üzerine Bir Araştırma. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,40(2): Miran, B Temel İstatistik. Ege Üniversitesi Basımevi.ISBN Bornova İzmir. James, C Global Status of Commercialised Biotech/GM Crops, ISAAA Briefs, The International Service for the Acquisition of Agribiotech Applications, Ithaca, New York. Kaynar, P., Genetik olarak değiştirilmiş organizmalar (GDO) a genel bir bakış. Türk Hijyen. Deneysel Biyoloji Dergisi, 66 (4), Özdemir, O., Güneş, M.H., Demir, S., Üniversite Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara (Gdo lara) Yönelik Bilgi Düzeyleri - Tutumları Ve Sürdürülebilir Tüketim Eğitimi Açısından Değerlendirilmes i. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2010, 29 (1): Pazarlıoğlu, M.V., Miran, B., Ucdoğruk, S., Akbay, C., Using econometric modelling to predict demand for fluid and farm milk: A case study from Turkey. Food Quality and Preference. 18: