ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ökkeş DUYMAZ PAMUKTA (Gossypium ssp.) F 1 DÖL KUŞAĞINDA TARIMSAL VE TEKNOLOJİK ÖZELLİKLERİN GENETİK YAPISI ÜZERİNDE BİR ÇALIŞMA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PAMUKTA (Gossypium ssp.) F 1 DÖL KUŞAĞINDA TARIMSAL VE TEKNOLOJİK ÖZELLİKLERİN GENETİK YAPISI ÜZERİNDE BİR ÇALIŞMA Ökkeş DUYMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Bu tez, 09/05/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği İle Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza.. İmza.. Prof. Dr. Oktay GENÇER Yrd.Doç.Dr. Sezer SİNAN Yrd.Doç.Dr. Sema BAŞBAĞ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF 2005 YL36 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ PAMUKTA (Gossypium ssp.) F 1 DÖL KUŞAĞINDA TARIMSAL VE TEKNOLOJİK ÖZELLİKLERİN GENETİK YAPISI ÜZERİNDE BİR ÇALIŞMA Ökkeş DUYMAZ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Oktay GENÇER Yıl: 2007, Sayfa: 55 Üye: Prof. Dr. Oktay GENÇER Yrd.Doç.Dr. Sezer SİNAN Yrd.Doç.Dr. Sema BAŞBAĞ Çalışma, Çukurova Üniversitesi Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından geliştirilen PAUM-15 pamuk (Gossypium hirsutum L.) çeşidinin kimi özelliklerinin geliştirilebilmesi yönünde oluşturulan ıslah programı içinde, anılan çeşidin özellikle lif teknolojik özellikleri üstün olan Coker 4104/75 (Gossypium hirsutum L.) ve Delcerro (Gossypium barbadense L.) çeşitleri ile melezlenmesi sonucu oluşturulan F 1 döl kuşağında incelenen özelliklerin genetik yapısını ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Çalışmada oluşturulan populasyonda, incelenen bitki boyu, odun dalı sayısı, meyve dalı sayısı, koza sayısı, koza kütlü pamuk ağırlığı, kütlü pamuk verimi, çırçır randımanı, 100 tohum ağırlığı, lif uzunluğu, lif inceliği ve lif kopma dayanıklılığı özellikleri yönünden önemli düzeyde genetik varyasyon oluşturulduğu; PAUM-15 x Cocer 4104/75 melezinin, bitkideki meyve dalı ve çırçır randımanın; Coker 4104/75 x PAUM-15 melezinin, bitki boyu ve koza kütlü pamuk ağırlığının; PAUM-15 x Delcerro melezinin, bitkideki odun dalı sayısı, koza sayısı ve kütlü pamuk veriminin; Delcerro x PAUM-15 melezinin, lif uzunluğu, lif inceliği ve lif kopma dayanıklılığının geliştirilebilmesi çalışmalarında ümitvar melez kombinasyonlar olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Pamuk, melezleme, heterosis, heterobeltiosis I

4 ABSTRACT MSc THESIS A STUDY ON THE GENETIC MAKE UP OF AGRONOMIC AND FIBER TECHNOLOGICAL PROPERTIES IN THE F 1 GENERATION IN COTTON (Gossypium ssp.) Ökkeş DUYMAZ UNIVERSITY OF ÇUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE FIELD CROPS DEPARTMENT Supervisor: Prof. Dr. Oktay GENÇER Year: 2007, Page 55 Jury: Prof. Dr. Oktay GENÇER Yrd.Doç.Dr. Sezer SİNAN Yrd.Doç.Dr. Sema BAŞBAĞ This study was conducted to determine the genetic make up of the F 1 generations of the crosses between PAUM-15 (Gossypium hirsutum L.) developed by the University of Cukurova Cotton Research and Application Center and Cocer 4104/75 (Gossypium hirsutum L.) and Delcerro (Gossypium barbadense L.) which have better fiber technological characteristics to improve some traits of the PAUM-15 variety in the planned breeding programme. In the created population, significant genetic variations were found in the investigated characteristics namely plant height, number of monopodial and sympodial branches, number of bolls, seed-cotton weight of bolls, seed-cotton yield, ginning outturn as well as length, fineness and strength of fibers. It has been concluded that the following were the most promising crosses which can be used in improvement works: PAUM-15 x Coker 4104/75 in improvement of number of sympodial branches per plant and ginning outturn; Coker 4104/75 x PAUM-15 in improvement of plant height, seed cotton weight of bolls; PAUM-15 x Delcerro in improvement of number of bolls per plant, seed cotton yield; and Delcerro x PAUM- 15 in improvement of length, strength and fineness of fibers. Key Words: Cotton, hybridization, heterosis, heterobeltiosis II

5 TEŞEKKÜR Bana bu çalışma konusunu veren ve çalışmamın her safhasında bilgi, öneri ve deneyimlerini esirgemeyen sayın danışman hocam Prof.Dr. Oktay GENÇER e; Tarla Bitkileri Bölümü olanaklarından yararlanmamı sağlayan Anabilim Dalı Başkanı sayın Prof.Dr. Halis ARIOĞLU a; pamuk melezleme parsellerinde özveriyle çalışarak yardımlarını esirgemeyen Zir.Yük.Müh. Kenan BOYACI ya; tez yazım sırasında bana destek veren Arş.Gör. Yaşar AKIŞCAN a; maddi ve manevi olarak her zaman desteklerini esirgemeyen aileme; sevgi, anlayış ve desteğini benden esirgemeyen sevgili eşim Mihriban hanıma ve biricik kızıma yürekten teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III ÇİZELGELER DİZİNİ...IV ŞEKİLLER DİZİNİ...VI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Materyal Deneme Yerinin Özellikleri Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Metod Melezleme Çalışmaları Deneme Metodu İncelenecek Özellikler ve Yöntemleri Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Bitki Boyu Odun Dalı Sayısı Meyve Dalı Sayısı Koza Sayısı Koza Ağırlığı Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı Kütlü Pamuk Verimi Çırçır Randımanı Tohum Ağırlığı Lif Uzunluğu...38 IV

7 4.11. Lif İnceliği Lif Kopma Dayanıklılığı SONUÇ VE ÖNERİLER...44 KAYNAKLAR...47 ÖZGEÇMİŞ.55 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge Deneme Alanı Topraklarının Önemli Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri...17 Çizelge 3.2. Denemenin Yürütüldüğü Aylara Ait Uzun Yıllar ( ) Sıcaklık ve Yağış Değerleri...18 Çizelge 3.3. Denemenin Yürütüldüğü Aylara Ait (2005 Yılı) Sıcaklık ve Yağış Değerleri...18 Çizelge 4.1. Bitki Boyu Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...23 Çizelge 4.2. Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Bitki Boyu Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...24 Çizelge 4.3. Odun Dalı Sayısı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...25 Çizelge 4.4. Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Odun Dalı Sayısı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...26 Çizelge 4.5. Meyve Dalı Sayısı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...27 Çizelge 4.6. Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Meyve Dalı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...28 Çizelge 4.7. Koza Sayısı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...29 Çizelge 4.8. Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Koza Sayısı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...30 Çizelge 4.9. Koza Ağırlığı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...31 Çizelge Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...31 VI

9 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...32 Çizelge Kütlü Pamuk Verimi Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...33 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Kütlü Pamuk Verimi Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...34 Çizelge Çırçır Randımanı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...36 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Çırçır Randımanı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...36 Çizelge Tohum Ağırlığı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...37 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin 100 Tohum Ağırlığı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...38 Çizelge Lif Uzunluğu Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...39 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Lif Uzunluğu Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...39 Çizelge Lif İnceliği Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...40 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Lif İnceliği Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...41 Çizelge Lif Kopma Dayanıklılığı Yönünden Anaçlar ve Bunların Melezlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...42 Çizelge Anaçlar ile Bunlardan Elde Edilen Melezlerin Lif Kopma Dayanıklılığı Yönünden Ortalama Değerleri ve Saptanan Melez Gücü Düzeyleri...42 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. PAUM-15 ve Coker 4104/75 Anaçlarına İlişkin Melezlerin Bitki Boyu Değerleri...25 Şekil 4.2. PAUM-15 ve Delcerro Anaçlarına İlişkin Melezlerin Bitki Boyu Değerleri...25 Şekil 4.3. PAUM-15 ve Coker 4104/75 Anaçlarına İlişkin Melezlerin Meyve Dalı Sayısı Değerleri...29 Şekil 4.4. PAUM-15 ve Delcerro Anaçlarına İlişkin Melezlerin Meyve Dalı Sayısı Değerleri...29 Şekil 4.5. PAUM-15 ve Coker 4104/75 Anaçlarına İlişkin Melezlerin Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı Değerleri...33 Şekil 4.6. PAUM-15 ve Delcerro Anaçlarına İlişkin Melezlerin Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı Değerleri...33 Şekil 4.7. PAUM-15 ve Coker 4104/75 Anaçlarına İlişkin Melezlerin Koza Kütlü Pamuk Verimi Değerleri...35 Şekil 4.8. PAUM-15 ve Delcerro Anaçlarına İlişkin Melezlerin Koza Kütlü Pamuk Verimi Değerleri...35 Şekil 4.9. PAUM-15 ve Coker 4104/75 Anaçlarına İlişkin Melezlerin Lif Kopma Dayanıklılığı Değerleri...43 Şekil PAUM-15 ve Delcerro Anaçlarına İlişkin Melezlerin Lif Kopma Dayanıklılığı Değerleri...43 VIII

11 1. GİRİŞ Ökkeş DUYMAZ 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun hızlı ve sürekli bir artış içinde olması, sanayileşen ve kalkınan toplumlarda yaşam düzeyinin yükselmesi, kişi başına düşen besin maddesi ve özellikle lif gereksinimini her geçen gün arttırmaktadır. Endüstri bitkileri içinde çok önemli bir lif bitkisi olması yanında tohumlarının içerdiği ortalama % 20 civarındaki yağı ile bitkisel yağ sanayinin; amino asitlerce zengin küspesi ile yem sanayinin; kısa lifleri (havları) ve sapları ile selüloz sanayinin önemli düzeyde hammaddesini oluşturan pamuk, Dünya tarımı ve ekonomisinde çok önemli bir yere sahip olup, katma değeri en yüksek bitkilerin başında yer almaktadır. Günümüzde, Türkiye, pamuk ekim alanı yönünden Dünya da yedinci; birim alandan elde edilen lif pamuk verimi yönünden dördüncü; pamuk üretim miktarı yönünden altıncı; pamuk tüketimi yönünden beşinci; pamuk ithalatı yönünden dördüncü ülke konumundadır (Gençer ve ark., 2005). Tekstil sektöründeki önemli gelişmeler, pamuk tüketim miktarı ve lif özellikleri üzerine yoğunlaşan istekler, iplik fabrikalarındaki maliyetin büyük bir kısmının hammaddeden oluşması, Dünya pazarlarında markalaşma yarışı gibi nedenler, tekstil sektöründeki pamuk talebinin yurt içinden karşılanmasını ve pamuk iplik kriterleri olarak değerlendirilen lif özelliklerinin olumlu yönde geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Birim alandan elde edilen ürün miktarının ve kalitenin artırılması, pamuk ıslah programlarının öncelikli hedefini oluşturmaktadır. Ancak, ıslah programındaki başarı, amacın iyi belirlenebilmesi yanında, yapılacak ıslah çalışmasında kullanılacak yöntemlerin ve bu yöntemler içinde yer alacak olan anaçların iyi seçilmesini; anaçlara ilişkin melez kombinasyonlardaki geliştirilmesi planlanan özelliklerin genetik yapılarının iyi irdelenebilmesi ile olasıdır. Çukurova Üniversitesi Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından geliştirilen ve 2006 yılında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezince üretim izni verilen PAUM-15 pamuk çeşidi, özellikle çok erkenci bir çeşit olarak dikkati çekmektedir. Genel adaptasyon yeteneği yüksek olan 1

12 1. GİRİŞ Ökkeş DUYMAZ bu çeşidin kimi tarımsal özelliklerinin geliştirilmesi yanında özellikle lif uzunluğu, lif kopma dayanıklılığı ve lif inceliği gibi lif teknolojik özelliklerinin geliştirilmesi yönünde yeni bir ıslah programı başlatılmış; anılan çeşidin, seçilen uygun anaçlarla tür içi ve türler arası melezleme programına alınması planlanmıştır. Bu çalışma, Ç.Ü. Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından geliştirilip üretim izni alınan, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezince tescil denemeleri devam eden PAUM-15 genotipinin (Gossypium hirsutum L.), lif teknolojik özellikleri yüksek olan Coker 4104/75 (Gossypium hirsutum L.) ve Delcerro (Gossypium barbadense L.) çeşitleri ile melezlemesiyle oluşturulan F 1 döl kuşağında, önemli tarımsal ve lif teknolojik özelliklerinin genetik yapısını incelemek; anılan özelliklerin geliştirilebilmesi yönünden uygun ıslah yöntemini yada yöntemlerini belirleyebilmek ve konu ile ilgili daha sonra yapılabilecek çalışmalara yardımcı olabilmek amacıyla yapılmıştır. 2

13 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Bu konu ile ilgili olarak saptanabilen, daha önce yapılan çalışmalar, tarih sırasına göre aşağıda verilmiştir. Marani (1963), üç adet G. hirsutum L. çeşidi ile üç adet G. barbadense L. çeşidi arasında yaptığı yarım diallel melez çalışmalarında, türler arası melezlerdeki heterosis düzeyinin, türler içi melezlerdeki heterosis düzeyinden daha fazla olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı, türler içi melezlerdeki verim artışının, hem koza sayısı ve hem de koza kütlü ağırlığının; türler arasındaki verim artışının ise sadece koza sayısının artmasından kaynaklandığını belirtmiştir. Lee ve ark (1967), on adet farklı kökenli Upland (Gossypium hirsutum L.), pamuk çeşidi arasında yaptıkları yarım diallel melezleme çalışmasında, lif verimi için % 26 dolayında heterosis saptamışlardır. Koza ağırlığı, çırçır randımanı ve bazı lif özellikleri yönünden daha küçük değerlerde bulunan heterosis değerlerinin de dikkate alınması gerektiğini bildiren araştırıcılar, koza ağırlığı, çırçır randımanı ve incelenen tüm lif özellikleri için genel uyuşma yeteneği etkilerinin önemli, çevresel etkinin ise önemsiz olduğunu açıklamışlardır. Marani (1967), G. hirsutum L. ve G. barbadense L. türlerine ait çeşitlerle yaptığı tür içi diallel melezleme çalışmalarında, lif verimi için heterosis değerlerini, G hirsutum L. melezlerinde % 24.50, G. barbadense L. melezlerinde ise % olarak bulmuştur. Araştırıcı, bu duruma G. hirsutum L. melezlerinde koza ağırlığının, G. barbadense L. melezleriyle türler arası melezlerde ise koza sayısının neden olduğunu bildirmiştir. Verhalen ve Murray (1967), on adet Upland pamuk çeşidi ile yapmış oldukları bir diallel melezleme çalışmasının F 1 melezlerinde, lif uzunluğu için 1. yılda 0.46, 2. yılda 0.25; lif inceliği için 1. yılda 0.40, 2. yılda 0.58; lif kopma dayanıklılığı için 1. yılda 0.68, 2. yılda 0.57 oranlarında kalıtım dereceleri saptamışlardır. Araştırıcılar, uzun lifin kısaya, dayanıklı lifin dayanıksıza kısmi dominant; lif inceliğinin ise belirli derecede üstün dominant durumda olabileceğini belirtmişlerdir. 3

14 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ Marani (1968), türler arası melezlerde, lif verimine ait heterosis değerinin %52-73 arasında değiştiğini; bu durumun, koza sayısına bağlı olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı, tohum ağırlığının dominant genler, lif veriminin, kütlü veriminin, koza sayısının, çiçek sayısının, koza oluşum yüzdesinin, lif indeksinin, çiçeklenmedeki bitki boyunun dominant genler; koza ağırlığının ve lif olgunluğunun ise eklemeli genler tarafından yönetildiğini belirtmiştir. Çalışmada, lif yüzdesi ve kozadaki tohum sayısı yönünden görülen olumsuz heterotik etkilerin, eklemeli - epistatik gen etkilerinin, dominant etkilerden daha fazla olmasından kaynaklandığı belirtilmiştir. Verhalen ve ark (1971), G. hirsutum L. türünden on çeşitle yaptıkları yarım diallel melezleme çalışmalarında, kütlü verimi, lif verimi ve erkencilik özelliklerinin üstün dominantlık; çırçır randımanının ise eksik dominantlık etkisi ile yönetildiğini bildirmişlerdir. Meredith ve Bridge (1972), G. hirsutum L. türünden yedi çeşitle yaptıkları melezleme çalışmalarında, lif dayanıklılığı, lif esnekliği ve lif inceliğinin dışında incelenen diğer özellikler yönünden önemli heterosis değerleri saptamışlar, koza büyüklüğündeki heterosisin verime de yansıdığını belirtmişlerdir. Araştırıcılar, çırçır randımanı, tohum ağırlığı, lif uzunluğu, lif yeknesaklığı, lif olgunluğu özellikleri için eklemeli gen etkilerinin, koza büyüklüğü için dominant gen etkisinin, lif verimi ve lif uzunluğu için ise hem eklemeli ve hem de dominant gen etkilerinin önemli olduğunu bildirmişlerdir. Chinnadurai ve Sreerangaswamy (1974), G. hirsutum L. türünden dört seleksiyon hattı ile yaptıkları diallel melezleme çalışmasında, kütlü verimi için % 83 düzeyinde ve olumlu yönde heterosis değeri elde etmişlerdir. Gad ve ark (1974), G. barbadense L. ile G. hirsutum L. arasında yaptıkları bir melezleme çalışmasında, verim, bitki koza sayısı, koza ağırlığı, çırçır randımanı ve lif kopma dayanıklılığı için önemli eklemeli etkiler bulunduğunu; bitki koza sayısı, koza ağırlığı, tohum ağırlığı, lif uzunluğu, lif olgunluğu ve lif dayanıklılığı için dominansinin önemli olduğunu açıklamışlardır. 4

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ Vysotskii ve Pak (1975), G. hirsutum L. ve G. barbadense L. türleri arasında yapılan melezlemelerin F 1 döl kuşaklarında, bitki boyu, bitki koza sayısı, lif uzunluğu ve lif inceliği özellikleri için heterosis saptadıklarını açıklamışlardır. Kayaoğlu (1976), Deltapine 15/21-92 soyu ile yedi Upland pamuk çeşidi arasında yaptığı melezlerde en yüksek heterosisin, koza kütlü ağırlığı, kütlü pamuk verimi, 100 tohum ağırlığı ve bitki boyu için saptandığını bildirmiştir. Gençer (1978), G. hirsutum L. ve G. barbadense L. türlerine ilişkin sekiz çeşitle yaptığı tam diallel melezleme çalışmasında, bitki koza sayısı, bitki kütlü pamuk verimi, 100 tohum ağırlığı, lif inceliği ve lif uzunluğu yönünden olumlu yönde heterosis ve heterobeltiosis değerleri saptamıştır. Araştırıcı, populasyonda, incelenen bütün özellikler yönünden genel uyuşma yeteneği etkilerinin, lif inceliği dışında diğer özellikler yönünden de özel uyuşma yeteneği etkilerinin önemli olduğunu bildirmiştir. Gençer (1980), G. hirsutum L. ve G. barbadense L. türlerine ilişkin sekiz pamuk çeşidi ile oluşturulan tam diallel melezleme çalışmasında, bitki koza sayısı, koza kütlü ağırlığı, bitki kütlü verimi, çırçır randımanı ve 100 tohum ağırlığı yönünden genel ve özel uyuşma yeteneği etkilerinin önemli olduğunu; incelenen beş özellikte hem eklemeli hem de dominantlık varyansının önemli, 100 tohum ağırlığı yönünden daha çok dominantlık, diğerleri için ise çokluk eklemeli gen varyansının daha etkin olduğunu bildirmiştir. Khan ve ark. (1981), G. hirsutum L. türüne ilişkin altı çeşidin yer aldığı tam diallel melezleme çalışmasında, bitki koza sayısı ve bitki kütlü veriminin bazı interaksiyonlarıyla birlikte eklemeli genlerle, çırçır randımanı ve lif uzunluğunun ise üstün dominant genlerle yönetildiğini bildirmişlerdir. Patil ve Sheriff (1982), on adet Upland seleksiyon hattının diallel melez F 1 döl kuşaklarında en yüksek heterobeltiosis değerlerini; verim için % 12.6, koza ağırlığı için % 28.6, tohum indeksi için % 13.1, çırçır randımanı için % 48, koza tohum sayısı için % 18, çiçeklenme günü için % 7 olarak saptamışlar ve incelenen özelliklerin çoğunluğunda eklemeli gen etkilerinin önemli olduğunu açıklamışlardır. 5

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ Gençer ve Yelin (1983), pamukta farklı erkencilik kriterlerinin kalıtımını incelemek amacıyla yaptıkları bir melezleme çalışmasında, en yüksek melez azmanlığını, kütlü pamuk verimi, birinci el kütlü oranı, günlük verim indeksi ve yatay çiçeklenme aralığı yönünden saptadıklarını; en yüksek kalıtım derecesinin ise erkencilik indeksi, ilk meyve dalı boğum sayısı ve koza olgunlaşma süresi özellikleri için bulduklarını bildirmişlerdir. Mohiuddin ve Mohammad (1983), G. hirsutum L. türünden çeşitlerle yapılan melezlemelerin F 1 generasyonunda, yedi melezde, kütlü verimi, bitki koza sayısı ve çırçır randımanı; altı melezde, koza ağırlığı ve kozada tohum sayısı; üç melezde ise tohum indeksi yönünden heterosis değerleri saptadıklarını belirtmişlerdir. Muhammad ve ark. (1983), G. hirsutum L. türüne ait yedi çeşit arasında yapılan melezlerde, çırçır randımanı, 100 tohum ağırlığı, lint indeksi, lif uzunluğu, lif olgunluğu ve lif dayanıklılığı yönünden heterobeltiosis değerleri saptadıklarını açıklamışlardır. Bhatade (1984), G. arboreum L. türünden yedi çeşidin yarım diallel melezlerinin değişik çevre koşularında incelenmesi yönünde yaptıkları çalışmada, koza ağırlığı, bitki koza sayısı ve verim özellikleri için farklı düzeylerde heterosis ve heterobeltiosis değerlerinin saptandığını; verimde saptanan heterosis üzerinde bitki koza sayısının en büyük etken olarak görüldüğünü açıklamıştır. Akdemir ve Emiroğlu (1985), kütlü pamuk verimi, çırçır randımanı, koza kütlü ağırlığı ve lif kalite özellikleri üzerinde yürüttükleri çalışmalarda, kütlü pamuk verimi ve lif kopma dayanıklılığı için olumlu yönde; lif uzunluğu için olumsuz yönde heterosis olduğunu saptamışlardır. Yelin (1985), G. hirsutum L. türünden beş pamuk çeşidinin yer aldığı yarım diallel melezleme çalışmasında, ortalama olgunluk süresi yönünden negatif heterosis ve heterobeltiosis değerleri saptadığını ve özelliğin kalıtımının eklemeli genler tarafından yönetildiğini bildirmiştir. Al-Enani ve Eid (1986), G. barbadense L ve G. hirsutum L. türlerine ait çeşitleri melezleyerek elde ettikleri 6 adet türler arası melez kombinasyonda bazı bitkisel özellikler yönünden heterosisi inceledikleri araştırmada, tohum ağırlığı, 6

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ tohum kabuğu, hav oranı, protein ve yağ içeriği bakımından tüm melez (F1) kombinasyonlarda önemli düzeyde heterosis etkisi saptandığını belirtmişlerdir. Ayrıca tohum indeksi için tüm melez kombinasyonlarda; tohum kabuğu oranı için iki kombinasyonda; yağ oranı için ise 3 kombinasyonda heterobeltiosis tespit edildiğini belirten araştırıcılar, bu özellikler yönünden üstün dominans; diğer özellikler yönünden oluşan heterosis etkisinin ise dominant gen etkileriyle oluştuğunu bildirmişlerdir. Mirza (1986), G. hirsutum L. türüne ait yedi çeşitle oluşturduğu diallel melez çalışmasında, incelenen özellikler yönünden heterosis oranlarını, sırasıyla, verim için % , bitki boyu için % , bitkideki koza sayısı için % , koza ağırlığı için % , tohum verimi (indeksi) için % , lif indeksi için % düzeylerinde saptadığını belirtmiştir. Sadykhova (1986), G. hirsutum L. türünden altı çeşit ve bunların yarım diallel melezlerinde bazı verim ve kalite özellikleri yönünden genetik analizler yaptığı bir araştırmada, lif uzunluğu yönünden birbirine yakın anaçların melezlerinde yüksek heterosis gözlendiğini, lif kopma dayanıklılığı yönünden ise heterosis gözlenmediğini belirtmiştir. Chhabra ve ark. (1987), iki adet Desi (G. arboreum L.) pamuğu melezinde verim ve verim unsurları yönünden heterosis ve epistatik etkilerinin incelendiği çalışmalarında, heterosisin oluşumunda epistatik etkinin, eklemeli ve dominans gen etkisi kadar önemli olmadığını belirtmişlerdir. Galanopoulou- Sendouka (1987), beş adet türler arası, 5 adet de tür içi F 1 melez kombinasyonunu iki yıl süre ile test ettiği bir araştırmada, incelenen özellikler yönünden F1 melezlerinde oluşan heterosis değerlerinin farklılık gösterdiğini; türler arası melezlerde bazı özelliklerin, G. barbadense L. türündeki anaçların özelliklerine benzer olduğunu; bir melez (F 1 ) kombinasyonun, lif kalitesi ve zararlılara dayanıklılık yönünden anaçlara oranla daha üstün olduğunu; çalışmanın birinci yılında, sekiz hibrit (F 1 ) kombinasyonunun, anaçlarından %15 daha verimli, lif verimi ve diğer özellikler yönünden ise anaçlara oranla daha zayıf olduğunu belirtmiştir. Çalışmanın ikinci yılında ise her 10 melez (F 1 ) kombinasyonunda da 7

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ verim yönünden yüksek heterosis oluştuğunu (% 54); üç melez kombinasyonunda ise lif verimi yönünden, sırasıyla, % düzeylerinde heterosis saptandığını; melez (F 1 ) kombinasyonların erkencilik ve diğer özellikler yönünden anaçlara oranla üstünlük gösterdiğini belirtmiştir. Kanoktip (1987), pamukta türler arası melezlerde bazı özelliklerin kalıtımını araştırdığı çalışmada, bitki başına tohum verimi, bitkide koza sayısı ve bitki boyu gibi özellikler yönünden heterosis ve heterobeltiosis saptandığını; koza iriliği, çırçır randımanı, lif uzunluğu, lif inceliği ve lif sağlamlığı özelliklerine eklemeli gen etkilerinin etkili olduğunu belirtmiştir. Araştırıcı, bitki başına tohum verimi, bitkide koza sayısı ve bitki boyunun ise eklemeli olmayan gen etkisiyle oluştuğunu, bu özelliklerin oluşumunda özellikle dominans ve interallelik etkilerin etkin olduğunu açıklamıştır. Garg ve Kalsy (1988), G. hirsutum L. türündeki dokuz çeşitle yaptıkları diallel melezleme çalışmasında, kütlü pamuk verimi ve koza sayısı yönünden heterosis gözlediklerini bildirmişlerdir. Bitkideki koza sayısı ile verim arasında (r =0.39) ve bitkideki meyve dalı sayısı arasında ( r = 0.36) düşük korelasyonlar saptamışlardır. Malek ve Ali (1988), beş adet Upland pamuk çeşidinin melezlenmesinden elde edilen 10 melez kombinasyonunda, olgunlaşma süresi, bitki boyu, bitkide koza sayısı ve bitkide tohum verimine ilişkin heterosis ve heterobeltiosis düzeyini araştırdıkları çalışmada, tüm melez kombinasyonlarda erkencilik yönünden heterosis gözlendiğini; 5 melez kombinasyonda ise aynı özellik yönünden heterobeltiosis saptandığını belirterek, bitkide koza sayısı yönünden 6 kombinasyonda önemli düzeyde pozitif heterosis, 4 kombinasyonda önemli düzeyde pozitif heterobeltiosis ve 5 kombinasyonda da diğer özellikler yönünden heterosis saptandığını belirten araştırıcılar, hemen hemen tüm kombinasyonların verim yönünden anaçlarından daha üstün olduğunu vurgulamışlardır. Thomson ve Luckett, (1989), Avustralya da bazı bitkisel özellikler yönünden, Kuzey Amerika, Afrika, Hindistan ve Avustralya kökenli çeşitleri kullanarak kombinasyon yeteneği üzerinde yaptıkları bir çalışmada, incelenen özellikler yönünden oluşan farklılıkların anaçların genel kombinasyon yeteneklerinden 8

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ kaynaklandığını; genel kombinasyon yeteneğinin bir çeşit özelliği olduğunu belirterek, ıslah programlarında anaç seçiminin önemli olduğunu vurgulamışlardır. Wang - Xuede ve Pan - Jiaju (1989), Upland pamuklarından yedi ümitli hat ve sekiz ticari çeşidi melezleyerek elde ettikleri 56 melez (F 1 ) kombinasyonunda, 17 agronomik özellik yönünden kombinasyon yeteneği ve heterosis değerlerini saptamak amacıyla yürüttükleri çalışmada, en yüksek heterosis ve heterobeltiosis değerlerinin tohum verimi yönünden, sırasıyla, %28.8 ve %15.97 olduğunu; Hubei X PD-9364 F 1 melez kombinasyonunun lif ve tohum verimi ile lif kalitesi ve erkencilik yönünden kontrol çeşitlerinden daha üstün olduğunu; iki hattın genel kombinasyon yeteneğinin yüksek bulunduğunu gözlemlemişlerdir. Green ve Culp (1990), G. hirsutum L. türüne ait 5 adet Upland pamuk çeşidi ile yapılan yarım diallel melezleme çalışmasında, anaçlar arasında önemli düzeyde genel kombinasyon yeteneği olduğunu; lif uzunluğu, lif sağlamlığı, lif verimi ve lif oranı yönünden % 50 düzeyinde artış sağlandığını belirterek bu özellikler bakımından erken generasyonlarda yapılacak seleksiyonun başarılı olabileceğini belirtmişlerdir. Buna ek olarak araştırıcılar, yapılan bu çalışmada, incelenen lif özelliklerinin tümünün iyileştirilmesi yönünden herhangi tek bir anaç belirlenemediğini; farklı özelliklerin iyileştirilmesi için farklı anaçların kullanılmasının daha etkili olacağı sonucuna varıldığını bildirmişlerdir. Isroilov (1990), uzun ve kısa lifli beş pamuk çeşidinin diallel melezlenmesi ile yaptıkları çalışmada, lif uzunluğu yönünden melezlerin anaçlar arasında yer aldığını; uzun lif özelliğinin, resesif poligenlerle, kısa lif özelliğinin ise dominant genlerle kontrol edildiğini saptamıştır. Alam ve ark. (1991), Upland pamuk çeşitlerinde heterosis ve kombinasyon yeteneklerinin belirlenmesi amacıyla 14 farklı kökenli çeşit ve 3 adet lokal tester hattını melezleyerek elde ettikleri 42 melez kombinasyonda, bitki başına tohum verimi, bitkide koza sayısı, bitki boyu ve çırçır randımanı özelliklerinin tümünün kalıtımında eklemeli olmayan gen etkilerinin gözlendiğini; incelenen tüm bitkisel özellikler yönünden oluşturulan yedi melez kombinasyonda, yüksek heterosis ve özel kombinasyon yeteneği saptandığını; bitki başına tohum verimi, bitki başına meyve 9

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ dalı, bitki başına koza sayısı ve çırçır randımanı yönünden, sırasıyla, % , % , % , % oranlarında pozitif heterosis gözlendiğini belirtmişlerdir. Amanturdiev ve Fan Tkhan'kiem (1991), üç adet G. hirsutum L. ve üç G. barbadense L. çeşidinin diallel melezlerinde türler arası melezlerin daha yüksek verim verdiğini ve bu melezlerde heterotik etkinin yüksek bulunduğunu bildirmişlerdir. Percy ve Turcotte (1991), kısa boylu ve erkenci 5 adet G. barbadense L. türüne ait çeşit ile G. hirsutum L. türüne ait dört çeşidin melezlenmesinden elde edilen melez kombinasyonlarda, bitki boyu özelliğinin özellikle G. barbadense L. türüne ait çeşitlerden etkilendiğini; erkenci anaçların kullanıldığı melez populasyonların daha erkenci olduğunu belirterek, bir başka deyişle erkencilik yönünden önemli düzeyde heterosis saptandığını vurgulamışlardır. Tariq ve ark. (1992), Upland pamuklarında (G. hirsutum L.) 6 anaç kullanarak yürüttükleri diallel melezleme çalışmasının F 1 generasyonunda, meyve ağırlığı, tohum verimi ve lif randımanı yönünden dominans etkilerin görüldüğünü; tohum verimi, lif yoğunluğu ve lif uzunluğu yönünden eklemeli gen etkisinin, bitkide meyve sayısı yönünden dominans etkinin saptandığını belirtmişlerdir. Araştırıcılar, koza ağırlığı ve lif randımanı için dominans etkinin düşük olduğunu; aditif gen etkisinin görüldüğü özellikler için yapılacak seleksiyon ile hızlı genetik ilerleme sağlanabileceğini; diğer özellikler için heterosisten yararlanılabileceğini açıklamışlardır. Akbar ve ark. (1993), tohum verimi, lif uzunluğu, lif inceliği ve lif sağlamlığı yönünden, 4 pamuk genotipi arasındaki kombinasyon yeteneğini saptamak amacı ile yürüttükleri diallel melezleme çalışmasında; genel kombinasyon yeteneğinin tohum verimi ve lif uzunluğu yönünden önemli derecede yüksek olduğunu; lif uzunluğu dışında incelenen diğer 3 özelliğin, anaçların genel kombinasyon yeteneğinden önemli derecede farklı etkilendiğini, A-800 çeşidinin tohum verimi için, PD-695 çeşidinin lif dayanıklılığı yönünden ve AUH-50 çeşidinin lif uzunluğu yönünden en uygun genotip olduğunu belirterek, AUH-50 x A-800 melezinin yüksek düzeyde özel 10

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ kombinasyon yeteneği gösterdiğini ve bu sonuçlara bağlı olarak genel kombinasyon yeteneği yüksek olan çeşitlerin melezlemelerde istenen özellik yönünden kullanılmasının yararlı olacağını belirtmişlerdir. Ikram ve ark. (1993), pamukta bitki boyu, bitkide meyve sayısı, meyve ağırlığı, tohum verimi ve lif uzunluğu özelliklerini araştırmak amacı ile yürüttükleri 4 x 4 diallel melezleme çalışmasında, S12 x PBG1 melezinin, diğer melezlerden % 58, CPL 15/12 x PBG1 melezinin % 50 daha verimli olduğunu belirtmişlerdir. Tang ve ark. (1993a), lif kalite özellikleri iyi olan dört anaçla, zararlılara dayanıklılığı iyi olan 16 çeşidin melezlenmesinden elde edilen 64 farklı F 2 melez kombinasyonunu, dört farklı lokasyonda yetiştirerek yürüttükleri çalışmada, lif mukavemeti ve lif inceliği yönünden çevre x melez interaksiyonunun önemli olduğunu; lif uzunluğu ve yeknesaklığı yönünden ise önemsiz olduğunu belirtmişlerdir. Bunlara ek olarak, incelenen birçok özellik yönünden anaçların, melezlere oranla çevreye daha duyarlı ve genel kombinasyon yeteneğinin, özel kombinasyon yeteneğinden daha önemli olduğunu; incelenen F 2 kombinasyonlarından bir kısmında lif özelliklerinin anaç ortalamalarına yakın, bir kısmında ise üstün anaçtan daha iyi olduğunu açıklamışlardır. Tang ve ark. (1993b), 20 anaç ve bunlardan elde edilen 64 F 2 populasyonunu dört farklı lokasyonda yetiştirerek, lif verimi, koza sayısı, lif yüzdesi ve koza ağırlığı yönünden heterosis ve kombinasyon yeteneğini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, anaçların genel uyum yeteneğinin birbirinden farklı olduğunu; Delcot 344 çeşidinin, incelenen tüm özellikler yönünden önemli pozitif genel uyum yeteneği gösterdiğini ve genel olarak özel uyum yeteneğinin, genel uyum yeteneğinden daha az önemli olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar, 6 F 2 kombinasyonunda heterobeltiosis gözlendiğini, verim yönünden genel uyuşma yeteneği en iyi olan iki çeşidin Delcot 344 ve Coker 315 olduğunu; F 2 populasyonunda verim yönünden oluşan heterosisin, koza sayısı, koza ağırlığı ya da her ikisinin birlikte artmasından kaynaklandığını açıklamışlardır.. Baloch ve ark. (1994), G. hirsutum L. türüne ait çeşitlerde tür içi melezlerde heterosisi inceledikleri araştırmada, genel olarak incelenen özellikler yönünden 11

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ heterosis değerinin düşük olduğunu; beş melez kombinasyonda bitki boyu yönünden % 6.20 ve 2.87 arasında heterosis oluştuğunu; odun dalı sayısı yönünden 3 melez kombinasyonda heterosis, iki melez kombinasyonda ise % ve % 10 oranında heterobeltiosis gözlendiğini; bunlara ek olarak, meyve dalı, koza sayısı, çırçır randımanı ve lif uzunluğu yönünden, sırasıyla, % 22.48, 20.38, 24.57, 5.7 ve 3.65 oranlarında heterosis oluştuğunu belirtmişlerdir. Pulatov ve Dremlyuk (1994), yapılan bir dizi kontrollü melezleme ile bazı pamuk çeşitlerinin genel ve özel kombinasyon yeteneklerini inceledikleri araştırmada, Z-2, JAC-20 ve Belilzvor çeşitlerinin, türler arası melezlerde; 06 ve Ngheu NU-2 çeşitlerinin, tür içi melezlemelerde yüksek heterosis özelliği gösterdiğini; bu çeşitlerin F 2 ve F 3 kuşaklarında oluşturdukları yüksek heterosis özelliği nedeni ile önerilebilecek çeşitler olduğunu belirtmişlerdir. Stoilova (1994), G.hirsutum L. ve G. barbadense L. türlerine ait çeşitlerde yaptığı türlerarası melezleme çalışmasında, bazı bitkisel özelliklerin iyileştirilmesi yönünden önemli sonuçlar elde edildiğini; lif uzunluğu yönünden kesin bir heterosis etkisi belirlendiğini; F 1 ve F 2 generasyonlarında önemli bazı bitkisel özelliklerin kalıtımının, anaçlara ve bunlar arasında yapılacak uygun melezlemeye bağlı olarak oluştuğunu belirtmiştir. Ünay ve Yüce (1994), lif kalite özellikleri üzerinde yaptıkları çalışmada lif uzunluğu ve lif inceliği için olumsuz yönde heterosis olduğunu saptamışlardır. Zhu (1995), Upland türü pamuklarda, pamukların tür içi melezlerinde heterosisi araştırdığı bir çalışmada, lif verimi ve lif kalitesi özellikleri yönünden heterosisin yüksek olmasının, elde edilen melezlerin yüksek adaptasyon kabiliyeti, lif kopma dayanıklılığı, stress koşullarına dayanıklılık özellikleri ve daha iyi bir ürün stabilitesi özelliğinden kaynaklandığını; buna bağlı olarak, F 1 generasyonunda heterosisten kaynaklanan artışın %15, F 2 generasyonunda ise %10 olduğunu ve bu artışların bitkide meyve sayısındaki artıştan kaynaklandığını; bu nedenle pamuk üretiminde tür içi melezlemelerden elde edilen melez genotiplerinin yaygın olarak kullanıldığını belirtmiştir. 12

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ Bozhinov ve ark. (1996), son yıllarda pamuk ıslahında erkencilik, verimlilik, kalite, lif kopma dayanıklılığı, stres koşullarına dayanıklılık ve heterosis özelliklerinin öncelikli olarak üzerinde durulan ıslah amaçları olduğunu; bu özelliklerin iyileştirilmesi amacıyla tür içi ve türler arası melezleme, mutasyon ve in vitro ıslah tekniklerinden faydalanıldığını; bu çalışmalar sonunda kimi özellikler yönünden üstünlük gösteren Belizvor, Garant, Ogosta, Chirpaon 603, Chirpaon 539 ve Avangard 264 gibi çeşitlerin geliştirildiğini belirtmişlerdir. Kaynak (1996), kütlü pamuk verimi ve lif kopma dayanıklılığı için oldukça yüksek ve olumlu yönde; çırçır randımanı ve lif inceliği için olumsuz yönde heterosis saptandığını belirtmiştir. Toklu (1999), G. hirsutum L. ve G. barbadense L. türlerine ait iki pamuk çeşidinin melezlenmesiyle oluşturulan F 1 döl kuşağında incelenen özelliklerden; koza kütlü pamuk ağırlığı ve lif esnekliği özelliklerinin oluşumunda dominans gen etkisinin etkin olduğu; ayrıca bitki boyu, 100 tohum ağırlığı, meyve dalı sayısı, lif kopma dayanıklılığı, lif uzunluğu, lif yeknesaklığı ve kısa lif indeksi yönünden üstün dominans gen etkisinin saptandığını belirtmiştir. Kapoor (2000), MU-2 ve RS-453 pamuk çeşitlerinin kullanıldığı melezleme programında incelenen, koza sayısı, çırçır randımanı ve lif verimi özelliklerinin kalıtımında eklemeli olmayan; kütlü verimi ve koza ağırlığı özelliklerinin kalıtımında eklemeli gen etkilerinin etkin olduğunu belirtmiştir. Bertini ve ark. (2001), melez Upland (Gossypium hirsutum L.) pamuklarında, kalıtım parametrelerinin araştırıldığı çalışmada incelenen ilk çiçeklenme zamanı, koza sayısı, koza ağırlığı ve lif verimi özellikleri üzerine dominant; 100 tohum ağırlığı ve çırçır randımanı özellikleri üzerine eklemeli gen etkilerinin önemli olduğunu; lif veriminde % ve ilk çiçeklenme zamanında % 0.77 oranında heterotik etki gözlendiğini bildirmişlerdir. Ashwathama ve ark. (2003), 4 türler arası ve 4 tür içi melezle yapmış oldukları çalışmanın türler arası melezlerde heterosis oranlarını, kütlü veriminde % 79.3, toplam kuru madde oranında % 10.2, koza sayısında % 60, koza ağırlığında % 13

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ 12.8; tür içi melezlerde kütlü veriminde % 32.9, toplam kuru madde oranında % 3.6, koza sayısında % 13.6, koza ağırlığında % 3.8 olarak saptamışlardır. Clay ve ark. (2003), 6 pamuk çeşidinin diallel melezlenmesi ile oluşturulan F 1 ve F 2 generasyonlarında yapmış oldukları değerlendirmelerde, kozadaki tohum sayısı, koza büyüklüğü, lif oranı, her tohumdaki lif ağırlığı, uzunluk, lif kopma dayanıklılığı, lif inceliğinde hem GY hem de ÖUY nin önemli olduğunu; verimde, varyasyondan dolayı eklemeli etkinin açıklanamadığını bildirmişlerdir. Liedi (2003), genel ve özel uyuşma yeteneği varyansları ve etkilerinin araştırıldığı diallel melezleme çalışmasında, incelenen, kütlü verimi, koza sayısı, koza ağırlığı, çırçır randımanı, tohum indeksi ve lif verimi özelliklerinin kalıtımında eklemeli genlerin etkili olduğunu bildirmiştir. Mert ve ark. (2003), Gossypium hirsutum L. türüne ait 5 çeşit ve 7 hat ile yürütmüş oldukları line x tester analiz çalışmasında, ebeveynlerin ve hibritlerin genel ve özel uyum yeteneklerini belirlediklerini; Sure Grow 501 ve PAUM 400 kombinasyonunun koza sayısı yönünden özel kombinasyon kabiliyeti önemli tek melez kombinasyon olduğunu; bu kombinasyonun aynı zamanda en yüksek lif verimine de sahip olduğunu; amaca yönelik bitiklerin bu melez kombinasyondan seçilme şansının daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Ramezani-Moghaddam (2003), Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türlerine ait genotiplerle yaptığı melezleme çalışmasında incelene kütlü verimi özelliği yönünden, türler arası melezlemelerde, tür içi melezlere göre daha yüksek oranlarda heterosis oluştuğunu; incelenen kütlü verimi, erkencilik oranı, koza sayısı ve koza ağırlığı özelliklerinin kalıtımında, eklemeli olmayan genlerin etkili olduğunu belirtmiştir. Subhan ve ark. (2003), yıllarında, 8 Upland pamuk çeşidinin diallel melezlenmesi ile oluşturulan F 1 populasyonunda, tohum indeksi, lif indeksi ve lif uzunluğu özelliklerinin, eklemeli olmayan yani dominans veya epistatik etkiler ile yönetildiğini; genel uyuşma yeteneği etkilerini, özel uyuşma yeteneği etkilerinden daha yüksek ve daha önemli bulunduğunu bildirmişlerdir. 14

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ökkeş DUYMAZ Temiz (2003), çoklu dizi analizi yöntemi uyarınca 8 ana ve 2 baba ile oluşturduğu populasyonda, bitki boyu, meyve dalı sayası, koza sayısı, koza ağırlığı, koza kütlü ağırlığı, kütlü verimi, çırçır randımanı, 100 tohum ağırlığı, lif uzunluğu, lif inceliği, lif kopma dayanıklılığı ve lif yeknesaklığı özelliklerinin yönetiminde eklemeli; odun dalı sayısı özelliğinin yönetiminde eklemeli olmayan gen etkilerinin önemli olduğunu bildirmiştir. Karademir (2004), line x tester analiz yöntemine göre kuraklık stresi koşullarında yürütmüş olduğunu çalışmasında, bitki boyu yaprak alanı, odun dalı sayısı, meyve dalı sayısı, koza sayısı, bitki kütlü pamuk verimi, ilk el kütlü oranı, lif inceliği, lif uzunluğu, lif kopma dayanıklılığı ve lif kopma uzaması özelliklerinin yönetiminde eklemeli; koza ağırlığı, koza kütlü pamuk ağırlığı, çırçır randımanı ve 100 tohum ağırlığı özelliklerinin yönetiminde ise eklemeli olmayan gen etkilerinin önemli olduğunu bildirmiştir. Rahman ve ark. (2005), yaptıkları çalışmada, kütlü verimi, tohum ağırlığı ve erkencilik indeksi yönünden genel uyuşma yeteneği ile çevre koşulları arasındaki interaksiyonun önemli olduğunu; genel uyuşma yeteneği varyansına ana ve babaların katkıda bulunduğunu; bu katkının kütlü pamuk verimi için % 71, tohum ağırlığı ve boğum arası uzunluk için % 60, erkencilik indeksi için % 75; özel uyuşma yeteneği varyansına çırçır randımanı için % 85, lif uzunluğu için % 51 katkılarının bulunduğu belirtmişlerdir. 15

26 3. MATERYAL VE METOD Ökkeş DUYMAZ 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Çukurova Üniversitesi Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü Araştırma Arazisinde yapılan bu çalışmada, PAUM-15 (Gossypium hirsutum L.) genotipi, Coker 4104/75 (Gossypium hirsutum L.), Delcerro (Gossypium barbadense L.) çeşitleri ve bu çeşitlere ilişkin PAUM-15 x Coker 4104/75, PAUM-15 x Delcerro melezleri (F 1 ) materyal olarak kullanılmıştır. Çalışmaya materyal olarak alınan çeşitlerin özlü tanımları aşağıda verilmiştir. PAUM-15 : Gossypium hirsutum L. türü içerisinde yer alan, Ç.Ü. Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından ıslah edilmiştir. Çok erkenci, yüksek verimli bir genotiptir. Bitki boyu uzun ( cm), tarakları ve çiçekleri orta büyüklükte, taç yaprakları krem renklidir. 2-3 adet odun dalı ve meyve dalı vardır. Yapraklar palmiye şeklinde büyük ve orta derecede tüylüdür. Kozalar orta büyüklükte ve ovaldir. Kozaların % si 5 çenetlidir. Koza kütlü ağırlığı ortalama g arasındadır. Tohumları havlı olup, 100 tohum ağırlığı arasındadır. Lif uzunluğu, mm; lif inceliği, 4.59 mikroner, çırçır randımanı, % dur (Anonymous, 2005). Coker 4104/75: Gossypium hirsutum L. türü içerisinde yer alan, Nazilli Pamuk Araştırma ve Uygulama Enstitüsü tarafından ıslah edilmiştir. Bitki boyu uzun (90-95 cm), tarakları ve çiçekleri orta büyüklükte, 3-4 adet odun dalı ve meyve dalı vardır. Kozaları büyük, koza kütlü ağırlığı ortalama 5,8-6.3 g arasındadır. Tohumları havlı olup, 100 tohum ağırlığı 10,2-10,6 arasındadır. Lif uzunluğu, mm; lif inceliği, 4.5 mikroner, çırçır randımanı, % dir (Barut ve Çağırgan, 2000). Delcerro : Gossypium barbadense L. türüne ait olup, Venezüella orijinli, Nazilli Pamuk Araştırma Enstitüsü tarafından 1977 yılında tescil ettirilmiş bir çeşittir. Konik bitki formunda olup, yarı kloster koza dizilişlidir. Bitki boyu 110 cm, odun dalı sayısı 2-3, meyve dalı sayısı 14-16, ilk el oranı % 61, ilk koza açma gün 16

27 3. MATERYAL VE METOD Ökkeş DUYMAZ sayısı 120 gün, ekim-koza GD 1338, tek koza ağırlığı 6.7 g, 100 tohum ağırlığı 13.7 g, çırçır randımanı % 35.1, lif uzunluğu 35.1 mm, lif inceliği 3.5 mic. ve lif mukavemeti (lb/inch 2 ) civarındadır (Barut ve Çağırgan, 2000) Deneme Yerinin Özellikleri Toprak Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü topraklar, Seyhan nehri yan derelerinin getirdiği çok genç aluviyal depozitlerden oluşmuş entisollerdir. Hemen hemen düz ve düze yakın topografyalarda yer alırlar. Solumları, çeşitli derinlerdeki çakıl depozitleri tarafından kesilmekle birlikte, orta derin ve derindir. Yalnız A ve C horizonları bulunmaktadır. Araştırma alanı topraklarında, 2001 yılında, 8 farklı noktadan alınan toprak numunelerinin, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü laboratuarlarında yapılan toprak analiz sonuçları, Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Deneme Alanı Topraklarının Önemli Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Örn No Ph Toplam Tuz (%) Tuzluluk Sınıfı Bünye K (mg/kg) P2O5 (kg/da) Kireç (%) Organik Mad. (%) Top N (kg/da) A Tuzsuz Tınlı B Tuzsuz Tınlı C Tuzsuz Killi- Tınlı D Tuzsuz Tınlı E Tuzsuz Tınlı F Tuzsuz Killi- Tınlı G Tuzsuz Tınlı H Tuzsuz Killi- Tınlı Ort Tuzsuz Kaynak : Anonymous,

28 3. MATERYAL VE METOD Ökkeş DUYMAZ Çizelge 3.1 den, deneme yeri topraklarının ph değerinin, 7 nin üzerinde olduğu; tınlı ve killi-tınlı bir yapıya sahip olduğu; tuz oranın % ile % arasında (ortalama % değeri ile tuzsuz sınıfına dahil) değiştiği görülmektedir. Anılan deneme alanını toprakları potasyum, fosfor ve kireç bakımından zengin olup, organik madde içeriğinin, % 1.54 ile % 1.83 arasında olup, ortalama değerinin % 1.66 olduğu dikkati çekmektedir İklim Özellikleri Denemenin yürütüldüğü aylara ait uzun yıllar ( ) sıcaklık ve yağış değerleri Çizelge 3.2 de; denemenin yürütüldüğü aylara ait (2005 yılı) sıcaklık ve yağış değerleri Çizelge 3.3 te verilmiştir. Çizelge 3.2. Denemenin Yürütüldüğü Aylara Ait Uzun Yıllar ( ) Sıcaklık Aylar ve Yağış Değerleri En Yüksek Ort. Sıcaklık ( o C) En Düşük Ort. Sıcaklık ( o C) Ort. Sıcaklık ( o C) Top. Yağış (kg/m 2 ) Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Çizelge 3.3. Denemenin Yürütüldüğü Aylara Ait (2005 Yılı) Sıcaklık ve Yağış Aylar Değerleri En Yüksek Ort. Sıcaklık ( o C) En Düşük Ort. Sıcaklık ( o C) Ort. Sıcaklık ( o C) Top. Yağış (kg/m 2 ) Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül

29 3. MATERYAL VE METOD Ökkeş DUYMAZ Çizelge 3.3 ten, denemenin yürütüldüğü aylara ait 2005 yılında, Adana ilinin, saptanan ortalama en düşük sıcaklığın, 9.2 o C; ortalama en yüksek sıcaklığın, 37 o C olduğu; saptanan en düşük toplam yağış miktarının 7.2 kg/m 2 ile Temmuz ayında; en yüksek toplam yağış miktarının ise 41.2 kg/m 2 ile denemenin ekiminin gerçekleştiği Mayıs ayında olduğu izlenebilmektedir. Denemenin yürütüldüğü 2005 yılında, Ağustos ayı ile denemenin hasadının gerçekleştiği Eylül ayında saptanan toplam yağışın bu aylara ait uzun yıllar ortalamasının çok üstünde olduğu dikkati çekmektedir Metod Melezleme Çalışmaları Materyal olarak kullanılan genotipler, 2005 yılında, daha önce gübrelenen ve yabancı otlara karşı ilaçlanan Ç.Ü. Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi deneme alanında, 10 m uzunluğundaki parsellere, sıra arası uzaklığı 80 cm olacak şekilde, birer sıralı olarak, ekim makinesi ile sıraya ekilmiştir. Deneme daha sonra sıra üzeri 30 cm olacak şekilde seyreltilmiştir. Melezleme ve kendileme çalışmaları, çiçeklenme dönemi başlangıcından, aktif çiçeklenme dönemi sonuna dek Temmuz ve Ağustos ayları boyunca devam etmiştir. Yapılan melez kombinasyonlar ve günlük melezlenen çiçek sayıları bir çizelgeye işlenmiştir. Her gün silken etiketli çiçekler toplanmış, yine ilgili çizelgeye işlenmiştir. Silkme durumu dikkate alınarak, yeterli miktarda tohum almak amacıyla gerekli kombinasyonlar üzerinde çalışılmıştır. Melezleme çalışmasında koza tutma oranını artırmak için, melezlenmeyen tüm çiçekler koparılmıştır. Olgunlaşan melez ve kendilenmiş kozalar meyve sapından makasla kesilerek toplanmış ve her melez kombinasyona ait kozalar, ayrı ayrı kese kağıtlarında biriktirilmiştir. Bunlardan elde edilen kütlü pamuklar, çırçırlanarak lif ve tohumlarına ayrılmıştır. Böylece, denemenin kurulması için gereken anaçlar, melez tohumlar ve kendilenmiş tohumlar elde edilmiştir. 19

30 3. MATERYAL VE METOD Ökkeş DUYMAZ Deneme Metodu 2006 yılında, üç anaç ve bunların F 1 döl kuşağını içeren deneme, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Toprağa dekara 30 kg gübresi ile gübrelenen; yabancı ot ilacı ile ilaçlanan, kültivatörle cm derinlikten işlenmiştir. Daha sonra goble-disk ile sürülüp tapan edilen deneme alanı ekime hazır hale getirilmiştir. Deneme materyalini oluşturan genotipler, sıra arası uzaklığı 70 cm, sıra üzeri uzaklığı 20 cm olacak şekilde, 10m uzunluğundaki parsellere ekilmiştir. Bloklar arasında çeşitli bakım işlemlerinin yapılabilmesi amacıyla 3 m boşluk bırakılmıştır. Denemenin ekim işlemi yapılıp, tüm parsellerde çıkış sağlandıktan sonra sıra üzerindeki fazla bitkiler, el ile tekleme yöntemiyle uzaklaştırılmıştır. Yabancı otlarla mücadele ve kapilariteyi bozmak amacıyla deneme, 4 kez traktörle ve 2 kez elle çapalanmıştır. İlk sulamadan önce, dekara 8 kg saf azot gelecek şekilde, 24 kg Amonyum Nitrat (% 33) gübresi verilmiştir. Zararlılarla mücadele için ilaçlama yapılmıştır. Hasat öncesinde, koza analizlerini yapmak amacıyla, her parselden rasgele seçilen 10 bitkinin açılan kozaları, budama makası ile kesilmek suretiyle alınıp farklı kese kağıtlarına konulmuştur. Daha sonra bunlar şiflenerek koza analizleri yapılmıştır. Hasat sırasında, her parselden toplanan kütlü pamuklar, ayrı ayrı çuvallara konulmuştur İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Anaçlar ve bunların melezlerinde incelenen bitkisel özellikler ve saptama yöntemleri aşağıda verilmiştir. - Bitki Boyu (cm): Her parselden rasgele seçilen 10 bitkinin, kök boğazından tepe noktasına kadar olan uzunluk cm. olarak ölçülmüş, ortalaması alınmıştır. 20