YÜKSEK LİSANS TEZİ. ÇUKUROVA BÖLGESİ KOŞULLARINA BAZI PAMUK (G. hirsutum L.) GENOTİPLERİNİN ADAPTASYONU VE STABİLİTESİ.

Transkript

1

2

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇUKUROVA BÖLGESİ KOŞULLARINA BAZI PAMUK (G. hirsutum L.) GENOTİPLERİNİN ADAPTASYONU VE STABİLİTESİ Ramazan DANACI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Doç. Dr. Özgül GÖRMÜŞ Yıl : 2010, Sayfa: 128 Jüri : Doç. Dr. Özgül GÖRMÜŞ Prof. Dr. Saliha KIRICI Doç. Dr. Sema BAŞBAĞ Çukurova bölgesinde farklı dört lokasyonda (Ceyhan, Antakya, Karataş ve Yüreğir) kurulan verim denemelerinde yer alan sekiz pamuk çeşidinin adaptasyonlarının incelendiği bu çalışmada, çeşitlerin incelenen özelliklerinin deneme yerlerinden önemli düzeyde etkilendikleri belirlenmiştir.araştırmada kullanılan pamuk çeşitleri incelenen özellikler yönünden farklı loksayonlarda farklı uyum yetenekleri göstermişlerdir. Pamuk çeşitlerinin kütlü pamuk verimleri ile belirlenen adaptasyon kriterleri ve bunlardan elde edilen sonuçlara göre; MAY 22 tüm çevre koşullarına iyi adaptasyon, DP 419, ST 468, MAY 18 çeşitleri iyi çevre koşullarına özel adaptasyon, ST 373 çeşidi tüm çevre koşullarına kötü adaptasyon, Ç.1518 çeşidi ise kötü çevre koşullarına özel adaptasyon gösteren çeşitler olarak belirlenmişlerdir. Anahtar kelimeler: Pamuk, Adaptasyon, Kütlü Pamuk Verimi, Stabilite I

4 ABSTRACT MSc THESIS STABILITY and ADAPTATION OF SOME COTTON (G. hirsutum L.) GENOTYPES TO ÇUKUROVA REGION CONDITIONS Ramazan DANACI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Özgül GÖRMÜŞ Year :2010, Page: 128 Jury :Assoc.Prof. Dr. Özgül GÖRMÜŞ Prof. Dr. Saliha KIRICI Assoc.Prof. Dr. Sema BAŞBAĞ Eight cotton cultivars grown in four different locations )Ceyhan, Antakya, Karataş and Yüreğir) in Çukurova region conditions were examined to determine the adaptation ability.for the yield (kg/da), yield components and fiber quality characteristics. It has been observed that the characteristics of varieties were significantly affected by locations. Cotton varieties used in this study showed different adaptation abilities in different environments. According to results of adaptabilities for seed cotton yield, MAY 22 cultivar showed well adaptation to all environments, DP 419, ST 468, MAY 18 cultivars showed specific adaptability to favorable environments, ST 373 cultivar showed weak adaptation to all environments, Ç.1518 cultivar showed specific adaptability to unfavorable environments. Key words : Cotton, Adaptation, Seed Cotton Yield, Stability II

5 TEŞEKKÜR Bana bu çalışma konusunu veren ve çalışmanın değişik aşamalarında gereksinim duyduğum bilgileri esirgemeden açıklayan ve kendi öneri ve deneyimleri ile beni bilgilendiren saygıdeğer hocam Doç.Dr. Özgül GÖRMÜŞ ve Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri bölümü olanaklarından yararlanmamı sağlayan Anabilim Dalı Başkanı Prof.Dr.Halis Arıoğlu na, arazi ve laboratuar çalışmalarında yardımlarını esirgemeyen tüm bölüm arkadaşlarıma yardımlarından dolayı teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Materyal Çeşitler Lokasyonlar Metod İncelenen Özellikler ve Saptama Yöntemleri İstatistiksel Model ve Değerlendirme Metodu ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Ceyhan Lokasyonu Denemesi Antakya Lokasyonu Denemesi Karataş Loksayonu Denemesi Yüreğir Lokasyonu Denemesi Çıkış, Taraklanma Başlangıcı, Çiçeklenme Başlangıcı ve Koza Açma Süreleri Genotiplerin Adaptasyonlarının Saptanması Bitki Boyu Odun Dalı Sayısı Meyve Dalı Sayısı Koza Sayısı Kütlü Pamuk Verimi Lif Verimi IV

7 Çırçır Randımanı Koza Ağırlığı Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı İplik Olabilirlik İndeksi Lif İnceliği Lif Olgunluk Oranı Lif Uzunluğu Lif Uniformite Oranı Kısa Lif Oranı Lif Kopma Dayanıklılığı Lif Kopma Uzaması Yansıtma Sarılık Çepel Alanı SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİN SAYFA 4.1. Ceyhan Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal Özellikler Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Ceyhan Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal Özellikler Yönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Ceyhan Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Ceyhan Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Antakya Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal Özellikler Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Antakya Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal Özellikler Yönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Antakya Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Antakya Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Karataş Lokasyonu Denemesinde İncelenen TarımsalÖzellikler Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Karataş Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal Özellikler Yönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Karataş Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Karataş Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Yüreğir Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal Özellikler Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Yüreğir Lokasyonu Denemesinde İncelenen Tarımsal ÖzelliklerYönünden Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Yüreğir Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden VI

9 Çeşitlere Göre Saptanan Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Yüreğir Lokasyonu Denemesinde İncelenen Lif Kalite Özellikleri Yönünden Elde Edilen Verilere İlişkin Varyans Analiz Sonuçları (Kareler Ortalaması) Dört farklı lokasyonda çeşitlerin ortalama çıkış, taraklanma başlangıcı, çiçeklenme başlangıcı ve koza açma süresi (gün) Genotiplere İlişkin Bitki Boyu Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Odun Dalı Sayısı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Meyve Dalı Sayısı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Koza Sayısı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Kütlü Pamuk Verimi Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif Verimi Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Çırçır Randımanı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Koza Ağırlığı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Koza Kütlü Pamuk Ağırlığı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin İplik Olabilirlik İndeksi Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif İnceliği Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif Olgunluk Oranı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif Uzunluğu Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif Uniformite Oranı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Kısa Lif Oranı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif Kopma Dayanıklılığı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Lif Kopma Uzaması Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Yansıtma Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Sarılık Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri Genotiplere İlişkin Çepel Alanı Ortalamaları ve Stabilite Parametreleri VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA 3.1. Regresyon Katsayısı ve Deneme Ortalamasına Göre Çeşitlerin Uyum Yetenekleri (Finlay ve Wilkinson, 1963) VIII

11 1. GİRİŞ Ramazan DANACI 1. GİRİŞ Öncelikle lifi, ikincil olarak çiğidinden elde edilen yağı ve diğer yan ürünleriyle bir çok endüstrinin temel hammaddesini karşılayan bir bitki olan pamuk Türkiye ekonomisine önemli katkıda bulunmaktadır. Pamuk lifine dayalı tekstil yatırımlarının oldukça yoğun olduğu Çukurova bölgesi, Türkiye nin en önemli pamuk üretim bölgelerinden birisidir. Özellikle son 10 yıldan itibaren çeşitli etkenler nedeniyle pamuk karlılığının azalması sonucunda bölge pamuk ekim alanlarında, veriminde ve özellikle üretiminde düşüşler başlamıştır. Bölgenin sosyal yapısı ve tarım potansiyeli yönünden oldukça önemli bir ürünü olan pamuğun üretiminde varolan bu sorunların giderilebilmesi, ürün miktarının arttırılmasını, kültürel önlemlerin geliştirilmesi yanında, yüksek verimli ve lif teknolojik özellikleri üstün, erkenci, hastalık ve zararlılara dayanıklı çeşitlerin geliştirilmesini ya da mevcut çeşitlerin anılan özelliklerinin iyileştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Türkiye de yetiştirilen pamukların tümü Upland (Gossypium hirsutum L) pamuğudur. Upland pamuğu içerisinde oldukça çeşitlilik gösteren çeşitler birbirlerinden bitki tipi, erkencilik, lif özellikleri, verim ve çevre koşullarına adaptasyonları ile ayırt edilmektedir. Üreticilerin hangi çeşidi ekeceklerine karar vermelerinde yol gösterici olmak amacıyla özel ya da kamu sektörleri genotiplerin özel çevrelerde ya da değişik çevrelerdeki performansını değerlendirmek açısından çok lokasyonlu çeşit denemeleri yürütmektedirler. Pamuk bitkisi verim ile lif özelliklerini etkileyebilen sıcaklık, hava nemi ve toprak nemindeki değişikliklere önemli düzeyde tepki göstermektedir. Bitki iklim, toprak yapısı, hastalık, zararlı ve amenajman koşullarının belirli bir düzeni içerisinde yetişmektedir. Bu koşullar aynı lokasyonda yıldan yıla ve bir yerden diğerine değişiklik göstermekte olup, etkileri pamuk çeşitlerinin verimlerine yansımaktadır. Dolayısıyla, başarılı ıslah programının yürütülmesi için; pamuk verimi, verim bileşenleri ve lif kalite özellikleri yönünden genetik ve çevresel değişkenliğin farklı çevrelerde belirlenmesi gerekmektedir. Pamuk ıslahında, geliştirilmiş çeşitlerin adaptasyonu pamuk verimliliğinin arttırılmasında önemli bir faktördür. Ancak çeşitlerin yüksek genotip x çevre interaksiyonu nedeniyle değişik çevre koşullarında 1

12 1. GİRİŞ Ramazan DANACI tutarlı olmayan verim performansları verimliliğin azalmasına katkısı olan asıl etkendir (Misra ve Panda, 1990). Başlıca üretim amacının lif verimi olduğu pamuk bitkisinde, verim ve verimi etkilediği düşünülen kimi tarımsal özellikler yönünden elde edilecek yüksek değerlerin olabildiğince yüksek ve tutarlı olması istenir. Bu nedenle, üretimde kullanılacak ticari çeşitleri oluşturan genotiplerin değişik çevre koşullarında verim ve diğer özelliklere ilişkin performanslarının en azından kabul edilebilir düzeylere ulaşmaları gerekmektedir. Verim gibi karmaşık karakterler çevre koşullarından önemli düzeyde etkilenmektedir. Daha da ötesi, verime katkısı olan özelliklerin tümü kendi aralarında olumlu korelasyon göstermediklerinden, bir çevrede yüksek verim yönünden seçilen materyal diğerinde kötü performans gösterebilmektedir. Kütlü verimi gibi kantitatif özellikler söz konusu olduğunda geniş bir çevrede yetiştirilen farklı bitki genotiplerinin performansları bir çevreden diğer çevreye çoğunlukla değişim göstermektedir. Böyle bir olgu da değişen büyüklüklerde genotip x çevre interaksiyonu etkilerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu gibi interaksiyonlar, ya değişik çevrelerde genotiplerin performanslarına göre oransal dizilişlerdeki farklılıklardan ya da genotipler arası farklılıkların büyüklüklerinin bir çevreden diğerine değişmesinden kaynaklanabilmektedir. Ancak, her iki durumda da önemli ve yüksek düzeydeki genotip x çevre interaksiyonu etkileri fenotipik ve genotipik değerler arasındaki korelasyonları azaltmakta ve böylece üstün nitelikli bitki tiplerinin geliştirilmesinin hedeflendiği ıslah programlarında seleksiyondan beklenen genetik ilerlemeyi azaltmaktadır (Comstok ve Moll, 1963). Tüm ıslah programlarının en önemli hedeflerinden birisi yüksek verim ve kalite potansiyeline sahip ve farklı koşullarda çok az dalgalanma gösteren çeşitleri bulmaktır. Bu hedefe ulaşmak için çeşitler birden fazla yıl yada lokasyonlarda yetiştirilmektedir. Ancak, ortaya çıkan genotip x çevre interaksiyonu çeşit performansının belirlenmesini zorlaştırmaktadır. Genotip x çevre interaksiyonu, farklı çevrelerde çeşit sıralanmalarının farklı olduğunu göstermektedir. Bu durumda, çeşit performansını belirlemek için birçok yaklaşımda bulunulmuştur. Farklı çevrelerde yetiştirilen genotiplerin adaptasyon ve stabilite özelliklerinin regresyon analizi ile tayin edilebileceği ilk kez Yates ve Cochran (Comstock ve Moll, 1963) 2

13 1. GİRİŞ Ramazan DANACI tarafından ileri sürülmüştür. Finlay ve Wilkinson (1963), her bir çevre ortalamasının genel ortalamadan farkını çevre indeksi olarak ele almış ve çeşitlerin ortalama verimlerinin çevre indeksi üzerine doğrusal regresyonunu (b i ) adaptasyon ölçüsü olarak kullanmıştır. Regresyon modeli Eberhart ve Russell (1966) tarafından geliştirilerek, regresyondan sapma kareler ortalaması (Sd 2 i ) çevreye uyum özelliğinin stabilitesini belirleyici ikinci parametre olarak önerilmiş ve bu model günümüzde ıslahçılar tarafından en fazla kullanılan yöntem olmuştur. Bu yöntemde, bir çevrede yetiştirilen çeşitlerin ortalamasının genel ortalamadan farkını ifade eden çevre indeksleri ile çeşit değerleri arasındaki regresyon katsayısı ve regresyondan sapmalar stabilite parametresi olarak kullanılmaktadır. Bu yöntemde stabil bir genotip geniş bir çevre aralığında en yüksek verime sahip, regresyon katsayı değeri 1 ve sapma kareler ortalaması 0 olan genotip olarak kabul edilmektedir. Perkins ve Jinks (1968) ile Baker (1969), regresyon metoduna farklı bir yaklaşım getirerek düzeltilmiş regresyon katsayısı olarak ifade edilen ve beklenen değeri 0 a eşit olan β i parametresini stabilite ölçüsü olarak önermişlerdir. Tai (1971), Eberhart ve Russell (1966) modeline benzer bir şekilde, genotiplerin çevreye uyum ve stabilitesini belirlemede beklenen değerleri sırasıyla 0 ve 1 olan α i ve λ i parametrelerini kullanmıştır. Adaptasyon ve stabilite kavramlarına ilişkin olarak pek çok farklı parametrenin geliştirilmiş olması, ıslahçıları kendi hedef bölgeleri içinde hangi parametrenin kullanımı konusunda çelişkiye düşürmektedir. Son yıllarda buğday, mısır, arpa, patates ve pamuk gibi bitkilerde genotiplerin çevreye uyum yetenekleri ve stabilite özelliklerini farklı stabilite parametrelerine göre değerlendirerek, parametreler arasındaki ilişkileri inceleyen araştırmalar dikkati çekmektedir (Becker, 1981; Kang, 1984; Pham ve Kang, 1988; Kara, 1996; Kara, 1997; Demir ve Tosun, 1991; Yıldırım ve ark., 1992; Özgen, 1994; Kıllı ve Gencer, 1995). Bütün bitki ıslahçıları tarafından bilindiği gibi, üzerinde çalışılan materyalin içinde yetiştirildiği çevre koşullarına reaksiyonunun bilinmesi önemlidir. Bu amaçla ıslahçılar, çalışmalarının son kademelerinde geliştirdikleri hatları, ileride yetiştirilmesi düşünülen bölgelerde denemeye alırlar. Denemelerden elde edilen sonuçlarda; genellikle bazı hatların bazı çevrelerde kötü sonuç verdiği ve stabil 3

14 1. GİRİŞ Ramazan DANACI olmadığı, diğer bazı hatların ise tüm çevrelerde iyi ya da kötü verim vererek stabil olduğu görülür. Yapılan tüm araştırmalar çeşitlerin özellikle verim kapasitesi üzerine, kontrol edilemeyen çevre koşullarının (iklim, toprak yapısı vb.) etkili olduğunu göstermektedir. Çeşitlerin verim kapasitesini engelleyen çevre koşullarından en az etkilenmesini sağlamak için bitki ıslahçıları çalışmalarını daha geniş alanlara kaydırmışlardır. Islah edilmiş yeni çeşitlerin hangi çevrede daha iyi adaptasyon göstererek daha verimli olduklarını belirlemek ve ayrıca ıslah edilen çeşidin daha çok hangi çevrenin çeşidi olduğunu saptamak önem taşımaktadır. Pamuk genotipleri ile yürütülen birçok çalışmada kütlü pamuk verimi ve lif verimi yönünden genotip x çevre interaksiyonu önemli bulunmuştur (Kıllı ve Gençer, 1995; Opondo ve Ombakho, 1997; Tuteja ve ark., 1999; Mert ve ark., 1999; Yüksekkaya ve Ünay, 2002; Ünay ve ark., 2004). Kütlü pamuk verimi yönünden yapılan stabilite varyans analizleri ise ortaya çıkan genotip x çevre interaksiyonunun regresyonla açıklanabilen linear öğelerden kaynaklandığını göstermiştir (Sarma ve ark. 1994; Baloch ve ark. 1994; Opondo ve Ombakho 1997). Söz konusu araştırmalar sonucunda, stabilite parametreleri kullanılarak stabil genotipler belirlenmeye çalışılmıştır. Kıllı ve Gençer (1995) yaptıkları çalışma sonucunda Maraş 92 ve McNair 235 çeşitlerini stabil olarak değerlendirirken, Mert ve ark. (1999), DPL 5690, Sure Grow 404 ile DPL 5409 çeşitlerinin ülkemiz pamuk alanlarındaki en stabil çeşitler olduğunu vurgulamışlardır. Bu çalışmada Çukurova Bölgesi koşullarında farklı lokasyonlarda yetiştirilen farklı pamuk genotiplerine ilişkin verim, tarımsal ve lif teknolojik özellikler yönünden adaptasyon ve stabilite parametreleri belirlenerek, ilgili genotiplerin bölge koşullarına uyum güçlerininin ortaya konulmasına çalışılmıştır. 4

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mooers (1921), bir çevrede o çevrenin verimlilik indeksi olarak tüm pamuk genotiplerinin ortalama performanslarının kullanıldığı doğrusal regresyon yaklaşımını ortaya koymuştur. Hanson ve Ewing (1956) ve Reddy ve ark. (1990) birçok çevresel faktörlerin pamuk bitkisinin performansını etkilediğini; örneğin pamuk kanopi yapısı, bitki boyu ve dal oluşumunun sıcaklık (Hanson ve ark.,1956; Reddy ve ark., 1990); bitki büyüme düzenleyici uygulaması (Reddy ve ark.,1990); ışık yoğunluğu (Hanson ve ark.,1956; Sassenrath-Cole, 1995), ve zararlılar (Rosenthal ve Kotanen, 1994; Terry 1992) ile etkilenebileceğini bildirmişlerdir. Miller ve ark. (1958; 1959; 1962) genotip x çevre interaksiyonlarının lif verimi ve verim bileşenleri için önemli olduğunu bildirmişlerdir. Comstock ve Moll (1963), genotip x çevre interaksiyonunun, özellikle verim özelliği için önemli olduğunda, seleksiyonun etkinliği azalacağı için, ıslahtan beklenen yararın sınırlı olacağını bildirmişlerdir. Finlay ve Wilkinson (1963), her bir çevre ortalamasının genel ortalamadan farkını çevre indeksi olarak ele almışlar ve çeşitlerin ortalama verimlerinin çevre indeksi üzerine doğrusal regresyonunu (b i ) adaptasyon ölçüsü olarak kullanmışlar; ideal genotipin iyi çevre koşullarının çoğunda da maksimum verim potansiyeline ve maksimum fenotipik stabiliteye sahip olduğunu; bir genotipin eğimine ek olarak tüm verimin göz önüne alınması gerektiğini; 1 e yakın eğimin genotipin tüm çevrelere iyi adapte olduğunu gösterdiğini; ortalama verim azaldıkça, yüksek ya da düşük eğimin sırasıyla iyi ve kötü çevre koşullarına adaptasyonu ortaya koyduğunu bildirmişlerdir Kohel ve White (1963), pamukta birçok özellik yönünden anaç hatlar ile melez döllerinin karşılaştırılmasında; meyvelenme indeksi yönünden melezlerin, lif indeksi yönünden ise anaç hatların en stabil populasyon olduklarını bildirmişlerdir. Allard ve Bradshaw (1964), iki genotipin farklı çevresel stres koşullarına tepkilerinin birbirine paralel olmadığı durumlarda genotip x çevre interaksiyonlarının var olduğunu; genotip x çevre interaksiyonu büyüklüğünü azaltmada çevresel varyasyonun belirlenmesinin önemli olduğunu; fenotipik yapısını çevresel 5

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI değişikliklere yanıt yönünden maksimum ekonomik dönüşü sağlayabilecek biçimde ayarlayabilen genotiplerin stabil olarak tanımlandıklarını belirtmişlerdir. Eberhart ve Russell (1966) genotip çevre interaksiyonunun temel stabilite ölçüsü olarak kabul edildiğini; özel bir genotipin fenotipik stabilitesinin değerlendirilmesinde genotip x çevre interaksiyonunun doğrusal ve doğrusal olmayan bileşenlerinin dikkate alınması gerektiğini; ideal genotipin değişik çevrelerde verimi en yüksek, regresyon katsayısı değeri 1 ve regresyondan ayrılış kareler ortalaması 0 ya da 0 a yakın olan genotip olduğunu bildirmişlerdir. Fittouh ve ark. (1969), lif uzunluğu ve lif kopma dayanıklılığı yönünden interaksiyon bileşenlerinin oldukça önemsiz olduğunu; lif verimi ile lif inceliği yönünden çevre koşulları bileşeninin, genotipe oranla daha önemli olduğunu bildirmişlerdir. Gipson ve Joham (1969), çoğunlukla çevre yerine genler tarafından kontrol edilen lif uzaması ilk döneminin büyük ölçüde sıcaklığı bağımlı olduğunu; geç dönem lif uzamasının ise sıcaklıktan etkilenmediğini; bunun da çevresel varyasyonların öncelikle genotip tarafından kontrol edilen özellikleri etkileyebildiğini ortaya koyduğunu belirtmişlerdir. Meredith ve ark. (1970), anaç çeşitler, haploidleri ile F 1 ve F 2 melezlerinde genotip x lokasyon interaksiyonu incelemişler ve haploidler ile anaçlar arasında çevre interaksiyonlarının incelenen özellikler yönünden önemli farklılıklar ya da eğilimler göstermediğini; F 1 ve F 2 populasyonlarının anaçlara oranla daha düşük kareler ortalamasına sahip olduğunu, dolayısıyla melezlerin değişik çevrelerde daha stabil olabildiğini bulmuşlardır. Samuel ve ark. (1970), doğrusal regresyonun çok sayıda çevre koşullarına bağlı olan genotip tepkimesinin bir ölçüsü olarak düşünülmesi, regresyondan ayrılışın stabilite ölçüsü olarak alınması ve standart sapması önemsiz ve en düşük olan genotipin en stabil olarak değerlendirilmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Verhalen and Murray (1970), genotipin içinde yetiştirildiği çevrenin tüm kareler toplamının katkısına bağlı oluşan varyasyonun en önemli kaynağı olduğunu bildirmişlerdir. 6

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Quisenberry ve Kohel (1971), G. arboreum, G. hirsutum ve G. barbadense gibi 3 pamuk türünde pistil uzunluğu, ovül sayısı, koza ağırlığı, lif verimi, koza sayısı, ilk çiçeklenme tarihi ve ortalama olgunlaşma tarihi gibi özelliklerin değerlendirildiği çalışmada incelenen pamuk türü fark etmeksizin stabilite yönünden bir tutarlılık olmadığını; bazı çevrelerde anaçların, bazı çevrelerde ise melezlerin daha stabil olduklarını; diploid G. arboreum ile tetraploid türler karşılaştırmasının, stabilite açısından görülebilir farklılıkları sonuçlamadığını bildirmişlerdir. Meredith ve Bridges (1972), bazı özelliklerde gen etkilerinin çevreye oranla daha fazla olduğunu; upland pamuk genotiplerinde lif uzunluğu,lif kopma dayanıklılığı ve lif inceliği özelliklerinin önemli ölçüde genler tarafından etkilendiğini bildirmişlerdir. Shukla (1972), verim ve stabilitenin birleştirilmesinde; çevresel kovaryatı, bir lokasyonda tüm genotiplerin ortalamaları arasındaki farklılığı ve tüm (genel) ortalamayı kullanan bir modeli önermiştir. Feaster ve Turcotte (1973), 3 Pima (G. barbadense) pamuk çeşidi, bunların haploid hatları ile haploidlerin karışık populasyonlarında determinasyon katsayısı, regresyon katsayısı ve regresyondan ayrılış değerleri ile verim stabilitesinin değerlendirildiği çalışmada; karşılaştırma determinasyon katsayısı kullanılarak yapıldığında, tüm genotipler yönünden benzer varyasyon oluştuğunu; karşılaştırmada regresyon katsayısı kullanıldığında, çeşitler ve haploidleri arasında önemli farklılıklar olmadığını; regresyondan ayrılış değerlerinin çeşitler ya da haploid hatlar arasında önemli farklılıkların olmadığını ortaya koyduğunu saptamışlardır. Bilbro ve Ray (1976), regresyon katsayısının ve regresyondan ayrılışın ıslah materyalinin değerlendirilmesinde ortalama verim ile birlikte hesaba katıldığını; stabilite ölçüsü olarak determinasyon katsayısı (R 2 ), adaptasyon ölçüsü olarak regresyon katsayısı (b) değerleri kullanımının uygun olduğunu bildirmişlerdir. Eagles ve Frey (1977), çavdarda bitki ıslahı programında potansiyel genotiplerin, uygun genotiplerin seleksiyonundan önce, farklı çevrelerde değerlendirildiğini; verimin stabilize edilmesinde değişik çevrelere uyumlu stabil genotiplerin belirlenmesinin gerektiğini; böyle genotiplerin belirlenmesi için G x E interaksiyonunun ıslahçı açısından önemli olduğunu bildirmişlerdir. 7

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Francis ve Kannenberg (1978), mısır bitkisinde düşük varyasyon katsayısı değerlerinin stabil bir çeşit karakteristiği olduğunu bildirmişlerdir. Thomson ve Cunningham (1979), çeşit davranış tutarlılığı ile stabilitesinin değerlendirilmesinde basit sıralama yöntemi ile Finlay ve Wilkinson un regresyon yönteminin kullanıldığı, 6 lokasyonda 3 yıl boyunca yürütülen çalışmalarda; lif verimi, çırçır randımanı, koza ağırlığı, lif inceliği ve lif kopma dayanıklılığı yönünden çeşit x yıl interaksyonlarının; lif verimi, çırçır randımanı ve lif uzunluğu yönünden çeşit x lokasyon x yıl interaksiyonlarının; lif verimi ve lif kopma dayanıklılığı yönünden çeşit x lokasyon interaksiyonlarının önemli bulunduğunu belirlemişlerdir. Cadiao ve ark. (1982), Filipinler de, bölgesel çeşit verim denemelerinde, denemenin yapıldığı değişik lokasyonlarda, erkencilik yönünden, çeşitler arasında önemli farklılıklar olmadığını, ancak lokasyonlar arasında oldukça geniş değişkenliğin gözlendiğini, aynı eğilimin bitki boyu, bitkideki koza sayısı ve koza ağırlığı yönünden de ortaya çıktığını, ACC 223, 360, 361, 137 ve 122 çeşitlerinin, en yüksek verimi verdiğini, çeşitler ve lokasyonlar arasındaki interaksiyonun önemli oluşunun, yüksek verimin, tüm lokasyonlarda tek bir çeşitle sınırlı olmadığını ortaya koyduğunu bildirmişlerdir. Ghaderi ve ark. (1982), benzerlik ölçüsü olarak genotiplerin çevre koşullarındaki korelasyon katsayılarını kullanmışlardır. Mallana ve ark. (1982), Naveed ve ark. (2006), değişik çevre koşullarında tüm genotiplerin ortalama performansından daha iyi performans gösteren genotiplerin önem kazandıklarını bildirmişlerdir. Mahill ve ark. (1984), 15 haploid hat, 4 anaç hat ve 2 ticari kontrol pamuk çeşitlerinde stabilitenin ölçüldüğü çalışmada; haploid hatların genellikle verim stabilitesi yönünden anaç hatlardan farklılık göstermediğini; gözlenen farklılıkların anaçlar ya da haploid hatlarla ilgili stabilite yönünden özel bir eğilim göstermediğini bulmuşlardır. Lin ve ark. (1986), biyolojik stabilite, agronomik stabilite ve regresyondan ayrılışlara dayalı olmak üzere 3 tip stabiliteyi tanımlamışlar; biyolojik stabilitenin değişik çevrelerde her bir genotip için gözlenen varyasyona dayalı olduğunu, ancak 8

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI bu yöntemde stabil olarak tanımlanan çeşitlerin iyi çevre koşullarında düşük verim verebilmesi nedeniyle kullanımının yaygın olmadığını; agronomik stabilitenin test edilen diğer tüm genotiplerle bağıntılı her bir çevrede genotipin tepkimesine dayalı olduğunu, ekovalens ve Shukla nın stabilite varyansının bu ölçümde kullanıldığını; 3. tip stabilitenin ise regresyondan ayrılışlara dayalı olduğunu, Eberhart ve Russell ın regresyondan ayrılışının bu tip stabilitenin bir örneği olduğunu belirtmişlerdir. Geng ve ark. (1987), regresyon katsayıları oldukça düşük (b= ) olan çeşitlerin değişik çevre koşullarında stabilitelerinin oldukça yüksek olduğunu; yüksek verimli çeşitlerin düşük verimli çeşitlere oranla kütlü pamuk verimi yönünden daha az stabil olduklarını bildirmişlerdir. Oyson ve ark. (1987), UPL-C2 ile DP 16 (kontrol) çeşitleri ile Pora, A415-4, IKMA 96+97, ISA205, Guazuncho ve HC4-75 pamuk çeşitlerinin adaptasyon çalışmalarında, Guazuncho ve UPL-C2 çeşitlerinin 2 lokasyonda da kısa boylu ve erkenci olduklarını, aksine IKMA , ISA 205 ve A415-4 çeşitlerinin, kontroldan daha yüksek verim verdiklerini, en yüksek lif veriminin, A415-4 çeşidinde ortaya çıktığını; 2. lokasyonda ise, Guazuncho çeşidinin, önemli düzeyde yüksek verim oluşturduğunu ve bunu, sırasıyla, UPL-C2, ve DP16 çeşitlerinin izlediğini saptamışlardır. Mabanglo ve ark. (1987), yıllarında, bölgesel çeşit verim (adaptasyon) çalışmalarında, Luzon (Filipinler) da, bitki boyu, erkencilik, öteki tarımsal özellikler, kütlü pamuk verimi, lif verimi ve lif kalite özellikleri yönünden performansı oldukça yüksek olan UPL-C2 çeşidini geçebilecek çeşitlerden birisinin DP 90 olduğunu, bu çeşidin, UPL-C2 çeşidine oranla daha uzun boylu olmasına karşın, yatmaya dayanıklı ve daha erkenci olduğunu; DP 90 çeşidinin kütlü pamuk veriminin, UPL- C2 çeşidinden % 18 oranında daha fazla, lif veriminin ise önemli düzeyde yüksek olduğunu, lif kalitesinin, UPL-C2 çeşidi ile karşılaştırılabilir nitelikte olduğunu dolayısıyla tekstil endüstrisinin standartlarına uygun olabileceğini, ancak DP 90 çeşidinin, tüylü olması ve bu nedenle zararlılara duyarlı olması yüzünden, özellikle kaynakların oldukça güçlükle elde edilebildiği yetiştirici koşullarında maksimum bakımı gerektiren bu çeşidin ekiminin oldukça riskli olabileceğini belirtmişlerdir. 9

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Hernandez-Jasso (1988), 3 yıl boyunca 8 Meksikan hattı ve 1 ticari çeşitle 8 lokasyonda yürütülen ve verim, çırçır randımanı, koza ağırlığı ve tohum indeksi yönünden stabilite parametrelerinin gözlendiği, regresyon katsayısı ile regresyondan ayrılışların stabilite ölçüleri olarak kullanıldığı çalışmada; genotipler arasında incelenen özellikler yönünden regresyondan ayrılışlar tarafından ölçülen stabilite açısından farklılıklar bulunmadığını; incelenen tüm özellikler yönünden genotiplerin regresyon katsayılarının benzer olduğunu ve değerlerin 1 den farklı olmadığını belirlemişlerdir. Lin ve Binns (1988), genotip çevre interaksiyonunun çoklu çevre denemelerinde, pamuk çeşitlerinin test edilmesini gerektirdiğini; çoklu çevrelerde yürütülen deneme verileri ile pamuk çeşit stabilitesi analizinin değerlendirildiğini; hiçbir yöntemin eksiksiz genotip çevre interaksiyonlarını değerlendirmemesine karşın, çoğu ıslahçıların çeşit seleksiyonlarında stabilite analizlerinin değişik biçimlerini kullandıklarını bildirmişlerdir. Green ve Culp (1990), çevredeki büyük farklılıkların pamuk genotiplerinin tam genetik potansiyellerine ulaşabilmelerini engelleyebildiğini belirtmişlerdir. Misra ve Panda (1990), yüksek genotip x çevre interaksiyonu nedeniyle farklı çevre koşulları altında çeşitlerin tutarsız verim performanslarının verimliliğin azalmasına en çok katkıda bulunan faktör olduğunu bildirmişlerdir. Bull ve ark. (1992); sıcaklık, nem, toprak verimliliği, gün uzunluğu ve ekim tarihi gibi çevresel faktörlerin yıllara ve lokasyonlara göre farklılık gösterdiğini; adaptasyonu geniş ve yüksek verimli çeşit geliştirmenin önemli olduğunu bildirmişlerdir. Poshwal (1993), Nijerya koşullarında, yıllarında, 22 lokal ve introdüksiyon materyali pamuk çeşitlerinin erkencilik, gelişme ve verim özellikleri yönünden değerlendirildiği çalışmalarda, ilk çiçeklenme süresi, koza açma süresi, ilk meyve dalı boğum numarası ve bitki boyu özellikleri yönünden, çoklu dayanıklılık (MAR) özelliğini taşıyan 7 Amerikan kökenli pamuk çeşitlerinin Nijerya, Çad ve Kamerun kökenli pamuk çeşitlerine oranla, önemli düzeyde erkenci olduklarını ve sürekli büyüme özelliği gösterdiklerini, MAR çeşitlerinin kütlü pamuk verimlerinin ve verim unsurlarının, öteki çeşitlere oranla daha iyi olduklarını saptamıştır. 10

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Sarno ve ark. (1993a), Güneydoğu Sicilya bölgesinde, en uygun pamuk çeşitlerinin bulunması amacıyla yıllarında ve farklı ülkelerden sağlanan pamuk çeşitleriyle yürüttükleri çalışmalarda, PGI 210, Gela 68 ve Sindos 80 çeşitlerinin erkencilik, kütlü pamuk verimi ve staple uzunluğu yönünden en ümitvar çeşitler olarak görüldüğünü saptamışlardır. Sarno ve ark. (1993b), Güney-Batı Sicilya bölgesinde yaptıkları çalışmalarda, son zamanlarda geliştirilen Promese, Palma 76 ve Jerez gibi İspanyol çeşitleri ile Coker 310, 312 ve 139 gibi Amerikan çeşitlerinden oldukça umutlu sonuçların elde edildiğini, bu genotiplerin yüksek kütlü ve lif verimi özelliklerini kombine ettiklerini bildirmişlerdir. Mastro ve Marzi (1993), Apalian lokasyonunda, 1. yıl 26, 2. yıl 20 çeşidin adaptasyonlarının değerlendirildiği çalışmada, çoğu çeşitte kütlü pamuk veriminin, hektara 2.5 ton dan daha fazla olduğunu, incelenen çeşitler arasında, Coker 315, Coker 304 ve Ceo çeşitlerinin en iyileri olduğunu, bitkideki açmış koza sayısının 5-7, koza ağırlıklarının ise 4-6 g arasında değişim gösterdiğini, ağırlık ve koza sayısı arasında olumsuz bir ilişki olduğunu, kültivasyon süresinin 120 ile 150 gün arasında değiştiğini, bu süre farklılıklarının çeşit erkenciliği, lokasyonlar ve yıl nedeniyle ortaya çıktığını belirtmişlerdir. Marras ve Pruneddu (1993), 1990 ve 1991 yıllarında, Sardinya koşullarında, pamuk çeşitlerinin, bitki yoğunluğu, bitki boyu, ilk meyve dalı yüksekliği, ekimçiçeklenme süresi, ekim-hasat süresi, bitkideki açmış koza sayısı, koza ağırlığı, lif verimi ve lif yüzdesi özellikleri yönünden adaptasyonlarının değerlendirildiği çalışmalarda, lif veriminin, tarla ortalaması olarak yaklaşık 2.0 ton, en iyi görünen çeşitlerin (Acheo) hektara 2.8 ton olduğunu, çırçır randımanının (lif veriminin), % 34.5 ile % 39, bitki boyunun cm, ekim-hasat tarihinin ise gün arasında değiştiğini belirtmişlerdir. McPherson ve Gwathmey (1996), 3 yıl süreyle 3 lokasyonda 19 G. hirsutum genotiplerinde Shukla stabilite varyansının stabilite ölçümü olarak kullanıldığı araştırmada; 6 genotipin arasında değişen ancak 0 dan farklı olmayan interaksiyon terimlerine sahip olduğunu; önemli interaksiyonların arasında değiştiğini; verim ve varyans arasında olumlu bir korelasyon bulunduğunu; 11

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI ortalama olarak, yüksek verimli genotipin stabilite düzeyinin düşük olduğunu; çeşit seleksiyonunun yüksek verim ve yüksek stabilite arasında dengelenmesi gerektiğini; seçilen çeşidin veriminde önemsiz azalmayla bağlantılı olsa bile stabilitesinin orta düzeyde olması gerekliliğini belirtmişlerdir. Baloch ve ark. (1997), pamuk çeşit verimlerinin üstün özellikli genotiplerin belirlenmesini güçleştiren iklim ve toprak faktörlerindeki değişkenlik nedeniyle farklıklar gösterdiklerini belirtmişlerdir. Myers ve Bordelon (1997), A.B.D nin belli başlı pamuk üretim alanlarında yetiştirilen pamuk çeşitlerinin lif verim stabilitelerinin tahmin edilmesinde Shukla (1972) nın stabilite varyansını kullandıkları çalışmada; bu stabilite ölçümünün bir çeşidin genotip x çevre interaksiyonuna tüm katkısı olarak tanımlanabileceğini belirtmişlerdir. Opondo ve Ombakho (1997), yıllarında batı Kenya da 21 farklı çevrede 9 pamuk çeşidi ile hattının kütlü pamuk verimi, lif verimi, çırçır randımanı, % 50 koza açma gün sayısı yönünden performanslarının yanında seleksiyon ile verimdeki ilerlemenin değerlendirildiği, kütlü verimi yönünden uyum gösterebilme ve stabilitelerinin araştırıldığı çalışmada, genotip ve çevre interaksiyonu etkilerinin çalışılan tüm özellikler yönünden oldukça önemli bulunduğunu, genotip x çevre interaksiyonu etkilerinin kütlü ve lif verimi yönünden oldukça önemli olduğunu, kütlü pamuk verimlerinin kg/ha arasında değiştiğini; 8 hat karışımının stabil bulunduğunu ve tüm çevrelere adaptasyonunun iyi olduğunu, dolayısıyla çeşit karışımı kullanımının stabilite ve adaptasyon yönünden bir avantaj olabileceğini; kütlü pamuk verimi yönünden stabilite analizinin doğrusallık gösterdiğini bildirmişlerdir. Yue ve ark. (1997), genotip x çevre faktörleri (yer, ekim yılı, toprak tipi, kullanılan teknoloji düzeyi vb.) interaksiyonunun üreticiler ve bitki ıslahçıları için çok önemli olduğunu; çeşit x çevre interaksiyonunda çeşit ve çevre etkilerinin istatistiksel olarak toplamsal olmadığını; çeşitler arasındaki verimlilik farklılıklarının, çeşitlerin yetiştirileceği çevrelere bağlı olacağını bildirmişlerdir. 12

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI May (1999), lif kopma dayanıklılığı özelliği üzerinde genetik ve çevre etkilerinin, bitkinin büyüdüğü çevredeki değişiklikler yerine birkaç asıl gen tarafından belirlendiğini bildirmiştir. Contreras ve Krarup (2000), genotip x çevre interaksiyonu büyüklüğünün bilinmesinin, çeşitlerin introdüksiyonunun yapılacağı değişik çevrelerde, çeşitlerin stabilitelerinin değerlendirilmesini sağladığını; ayrıca genotip x çevre interaksiyonu ile her çevrede çeşitlerin olası sınırlamaları ile verimlilik potansiyellerinin değerlendirildiğini belirtmişlerdir. Kerby ve ark. (2000), bir pamuk çeşidi performansının çeşidin genetik kapasitesine, çeşidin yetiştirildiği çere koşullarına ve çeşit ve çevre arasındaki interaksiyona bağlı olduğunu; çevre teriminin bir lokasyonda bitki büyümesini etkileyen hava koşulları (sıcaklık, rüzgar, yağış, ısı, soğuk, kuraklık), ekim zamanı, bitki standı, hastalık baskısı, toprak tipi etkileri ile çeşitli amenajman (sulama, gübreleme, bitki büyüme düzenleyici kullanımı, zararlı ve yabancı ot kontrolü vb.) faktörlerini kapsayan tüm biyotik ve abiyotik faktörlere karşılık geldiğini bildirmişlerdir. Aynı araştırıcılar 9 lokasyonda 9 pamuk çeşitleri ile yürüttükleri çalışmalarda, verim yönünden toplam kareler toplamına çevre, genotip ve genotip x çevre interaksiyonu katkılarının sırasıyla % 94, % 1 ve % 5; bitki boyu için ise sırasıyla % 97, % 1 ve % 2 olduğunu; çırçır randımanı, lif kopma dayanıklılığı, lif uzunluğu ve lif inceliği yönünden toplam varyasyona genotip x çevre interaksiyonu katkılarının %9-%21 arasında değiştiğini bulmuşlardır. Lewis ve ark. (2000), modern pamuk çeşitlerinin eski pamuk çeşitlerine oranla birim alana daha fazla tohum oluşturmaları sonucu daha verimli olduklarını; daha çok lif oluşturma yerine daha çok tohum oluşturan çeşitin kg lif başına birim alana daha az karbon bağladığını, dolayısıyla modern pamuk çeşidinin aynı miktarda lif oluşturabilmesi için daha çok girdi kullanması gerektiğini ve bunun da kendisini çevredeki değişikliklere daha duyarlı kıldığını bildirmişlerdir. Yan ve Hunt (2001), bir pamuk çeşidi performansının çeşidin genetik kapasitesine, yetiştirildiği çevre ile çeşit ve çevre arasındaki interaksiyona bağlı 13

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI olduğunu; genotip çevre interaksiyon teriminin, genotip ya da çevre faktörlerinin ana etkisi ile açıklanamayan varyasyona karşılık geldiğini bildirmişlerdir. Epinat-Le Signor ve ark. (2001), verimde toplam varyasyonun % 80 den fazlasını çevrenin oluşturduğunu, lokasyonun bitki büyüme ve morfolojisi üzerine etkisinin büyük olduğunu; buna karşın, kalıtsallığı yüksek özelliklerin çevreden az etkilendiğini bildirmişlerdir. Yüksekkaya ve Ünay (2002), tescile aday genotipin veya tescilli çeşidin farklı çevre koşullarında verim ve kalite düzeyindeki değişiminin belirlenmesi amacıyla 20 farklı pamuk genotipinin, 2000 yılında Ege Bölgesinin 4 farklı lokasyonunda denemeye alındığı çalışmada, bu genotiplere ilişkin kütlü pamuk verimi değerlerinin regresyon katsayısı ve regresyondan ayrılışlar gibi stabilite parametreleri yönünden değerlendirildiğini, yapılan varyans analizinin genotip x çevre (linear) interaksiyonunun önemli olduğunu gösterdiğini, kütlü pamuk verimi ortalaması, regresyon katsayısı ve regresyondan ayrılışlar yönünden Nazilli M 503 (93-7) genotipinin en stabil çeşit olarak belirlendiğini, Ege Bölgesi standart pamuk çeşidi Nazilli 84 S genotipinin iyi çevrelere orta uyum, Carmen çeşidinin ise kötü çevrelere iyi uyum gösterdiğini belirtmişlerdir. Stoilova ve Dechev (2002), 14 pamuk ıslah hattı ile 3 pamuk çeşidinde genotip x çevre interaksiyonu ve stabilitenin araştırıldığı çalışmada, pamuk hat ve çeşitlerinin lif verimi ve çırçır randımanı yönünden çevre ile önemli düzeyde etkileşimli olduğunu, bu özelliklerin ıslahında geenotiplerin farklı yıllarda test edilmesi gerektiğini, lif uzunluğu, koza ağırlığı ve erkencilik indeksi yönünden genotip x çevre interaksiyonunun önemli olmadığını, anılan özellikler yönünden seleksiyonun ise çevre koşullarından bağımsız olarak yürütülmesi gerektiğini, Nos. 400 ve 412 hatlarının süper verim ve stabilite kombinasyonuna sahip olduklarını, Nos. 364, 431, 412 hatları ve Avangard-264 çeşidinin incelenen özellikler yönünden yüksek stabilite gösterdiklerini ve bitki ıslah programlarında önerilebileceklerini saptamışlardır. Ahmed ve ark. (2003), 3 pamuk hattı (AEHM-4/4/89, AEH-2/90, AENB- 10/87) ile 2 ticari çeşitte (NIAB-78, Rehmani) verim yönünden olası çevre ve genotipik farklılıkların etkilerinin araştırıldığı çalışmada; genotip, lokasyon ve genotip x çevre interaksiyonlarının dolayısıyla değişik çevrelerde genotipler 14

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI arasındaki genetik değişkenliğin oldukça önemli olduğu; en yüksek ortalama kütlü verimine, 1 den küçük ya da 1 e yakın regresyon katsayısına ve en düşük regresyondan ayrılışya sahip AENB-10/87, NIAB-78 ve AEH-2/90 genotiplerinin tüm çevrelerde ortalamanın üzerinde stabilite ve adaptasyon ortaya koyduklarını; en yüksek regresyon katsayısına, en yüksek regresyon katsayısından ayrılışya ve ortalama düşük verime sahip AEHM-4/4/89 ile Rehmani genotiplerinin ise ortalama stabilitenin altında oldukları ve uygun çevre koşullarına uyabildikleri belirlenmiştir. Cruz ve Carneiro (2003), genotipler ve çevreler arasındaki interaksiyonun gerek seleksiyon ve gerekse çeşit önermeleri olmak üzere bitki ıslahında karşılaşılan başlıca güçlüklerden birisi olduğunu; adaptasyonu ve performansı yüksek çeşit seçiminin bu durum ile ilgili bir seçim olduğunu bildirmişlerdir. Gonçalves ve ark. (2003), belirli bir çevredeki (yıllar ve/ya da lokasyonlar) genotip performansının değişik çevrelerdeki ortalama performansından farklılık göstermemesi durumunda o genotipin stabil olarak değerlendirildiğini bildirmişlerdir. Laghari ve ark. (2003), 5 farklı çevre koşulları altında 2 ümitvar pamuk hattı ve 3 ticari kontrol çeşitlerinin verim performanslarının değerlendirildiği çalışmada; genotip, çevre ve genotip x çevre interaksiyon kareler ortalamasının önemli olduğunu; AEC-76/3/99 hattının 1 den büyük (b=1.11) regresyon katsayısı ve en düşük regresyondan ayrılış değeri ile tüm çevrelerde en yüksek ortalama kütlü pamuk verimini verdiğini ve geniş adaptasyon ve stabilite gösterdiğini; lokal kontrol çeşidinin en düşük verimi oluşturduğunu; NIAB-78 çeşidinin tüm çevrelere iyi adapte olabilmesi yanında düşük kütlü pamuk verimi verdiğini belirlemişlerdir. Ünay ve ark. (2004), 7 farklı çevrede standart pamuk çeşitlerinin ve ıslah hatlarının kütlü pamuk verimi yönünden değerlendirildikleri çalışmada, stabilite varyans analizinde, genotip x çevre kare ortalamalarının önemli bulunduğunu, değişik stabilite parametre sonuçlarının seçilen genotipler yönünden birbirine benzer olduğunu, Kurak 2 ve NAK 91-1 ıslah hatlarının kuraklık toleransı ve çoklu olumsuz koşullara dayanıklılık yönünden tüm çevreye en iyi adapte olduklarını saptamışlardır. 15

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Heravanil ve ark. (2005), yüksek verimli ve uyumlu çeşitlerin belirlenmesi amacıyla 6 değişik çevrede 8 pamuk genotipi ile yürüttükleri çalışmada; kombine varyans analizinde, verim yönünden genotipik etkinin önemli olduğunu, çevre ve genotip x çevre interaksiyon etkilerinin önemli farklılıklar gösterdiğini; verim, erkencilik, lif uzunluğu, lif kopma dayanıklılığı, lif yeknesaklığı ve lif inceliği gibi önemli tarımsal ve teknolojik karakteristikler göz önüne alındığında, Coker-Bulgar melezinin çalışılan tüm ekim alanlarında standart çeşit Varamin in yerini alabileceğini ve anılan melezin yüksek verimli ve stabil çeşit olarak seçildiğini belirlemişlerdir. Ali ve ark. (2005), yıllarında 8 lokasyonda 13 pamuk genotipinde çeşit performansı ile genotip x çevre interaksiyonunun belirlenmesinde stabilite parametrelerinin değerlendirildiği çalışmada; çeşit, lokasyon ve çeşit x çevre interaksiyonu yönünden kombine varyans analizinin oldukça önemli varyans ve farklılıklar gösterdiğini, bunun genetik yapılarının farklı olmasından dolayı genotiplerin farklı çevrelerde/lokasyonlarda farklı davranışlar gösterdiği anlamına geldiğini, genotip sıralamasındaki önemli değişimin çevreler arasında ortaya çıktığını ya da çevreler arasında sabit kaldığını ve farklı çevrelerde genotip performans sıralama düzenine bağlı olarak interaksiyonun önemli olduğunu, tüm genotipler arasında NIAB-999 ve CIM-707 ün en yüksek kütlü verimini ( t/ha), S- 12 nin (1.86 t/ha) ise en düşük kütlü verimini verdiğini, NIAB-999 ve CIM-707 çeşitlerinin S-12 ile karşılaştırıldığında maksimum stabil verimi oluşturduğunu saptamışlardır. Campbell ve Jones (2005), tarımsal performans ve lif kalitesi yönünden genotip x çevre interaksiyonlarının (genotip stabilitesinin) incelenmesi amacıyla Güney Karolina (A.B.D) da 12 lokasyonda yürütülen denemelerde; lif verimi yönünden verimin yüksek olduğu çevrelerde genotip x çevre interaksiyonunun önemli olduğunu, bunun da yüksek verimli genotip seleksiyonunun farklı çevrelerde düşük verim stabilitesi yönünden seleksiyonu sonuçlayabildiğini; lif kopma dayanıklılığı yönünden ortalama lif kopma dayanıklılığı daha düşük olan genotiplerde genotip x çevre interaksiyonunun daha önemli olduğunu, bunun ise yüksek lif kopma 16

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI dayanıklılığı yönünden seleksiyonun değişik çevrelerde daha düşük lif kopma dayanıklılığı stabilitesini sonuçlamadığını ortaya koyduğunu bildirmişlerdir. Kıllı ve ark. (2005), 5 tanesi Azerbaycan dan, 2 tanesi bölgenin standart çeşidi olmak üzere 7 pamuk çeşidinde kütlü pamuk verimi, verim bileşenleri ile lif kalite özelliklerinin genetik ve çevre varyabilitesi, geniş anlamda kalıtım derecesi ve korelasyon katsayılarının araştırıldığı çalışmada; incelenen çoğu özellikler yönünden genotipler arasında önemli farklılıklar olduğunu; genotipik ve fenotipik varyansların kütlü verimi için en yüksek olduğunu ve bunu bitki boyunun izlediğini; maksimum genotipik ve fenotipik değişkenlik katsayılarının odun dalı sayısı, lif kopma dayanıklılığı, kütlü verimi ve olgunlaşmış koza sayısı özelliklerinde belirlendiğini; geniş anlamda kalıtım derecesi tahminlerinin çok düşük ile yüksek arasında değişim gösterdiğini; en yüksek kalıtım derecesi değerlerinin, lif kopma dayanıklılığı (%94.6), lif uzunluğu (%94.5) koza kütlü pamuk ağırlığı için (%91.8) olduğunu; anılan özellikler için saptanan yüksek kalıtım derecesi değerlerinin, bu özelliklerin öteki özelliklere oranla çevresel faktörlerden daha az etkilendiğini ortaya koyduğunu; kütlü pamuk verimi ile bitki boyu, meyve dalı sayısı, olgunlaşmış koza sayısı, koza kütlü pamuk ağırlığı, 100 tohum ağırlığı, lif uzunluğu ve lif yeknesaklığı arasında olumlu korelasyonlar bulunduğunu; kütlü pamuk verimi yönünden bu özellikler üzerinde başarılı seleksiyon yapılabileceğini bildirmişlerdir. Shah ve ark. (2005), 12 çevrede 3 bitki sıklığı, 2 ekim zamanında yetiştirilen pamuk çeşitlerinin erkencilik indeksi yönünden fenotipik stabilitesinin değerlendirildiği ve stabilite parametrelerinin Eberhart Russell a göre hesaplandığı çalışmalarda; stabilite analizinin erkencilik indeksi yönünden çeşitler arasında genetik farklılıklar olduğunu ortaya koyduğunu; önemli bulunan çeşit x çevre (doğrusal) interaksiyonunun çeşitlerin değişik çevrelere farklı tepkimeler oluşturmasının sonucu olduğunu; 15/2S ve Krishna pamuk çeşitlerinin 1 e yakın regresyon katsayısı (b) ile tüm çevre koşullarında erkenci olduğunu; CIM-448 in yüksek ortalamasına karşın, b değerinin 1 den küçük olması nedeniyle değişik çevre koşullarında stabil olmayan bir genotip olarak değerlendirildiğini belirlemişlerdir. Blanche ve ark. (2006), konvansiyonel pamuk çeşitleri ile bunların geri melezlemelerinden elde edilen transgenik kopyaları arasında lif verimi ve kalite 17

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI özellikleri yönünden stabiliteleri ve performanslarını değerlendirdikleri araştırmada; bitki boyu, boğum sayısı, boy-boğum oranı, havlı ve delinte tohum indeksi ve verim özelliklerinde genotip x çevre interaksiyonlarının önemli olduğunu; bitki boyu, boyboğum oranı ve verim özellikleri yönünden toplam varyasyonun % 70 den fazlasını çevrenin oluşturduğunu, anılan özellikler için toplam kareler toplamına genotip katkısının sırasıyla % 11, % 6 ve % 5 olduğunu; lif verimi yönünden tüm varyasyon kaynaklarının önemli olduğunu; çevre, genotip, genotip x çevre interaksiyonunun verimdeki toplam varyasyona katkılarının sırasıyla % 92, %3 ve %5 olduğunu; çırçır randımanında genotip etkisinin önemli olduğunu ve kareler toplamında toplam varyasyonun sırasıyla %28, %38 ve %34 ünü çevre, genotip ve genotip x çevre interaksiyonlarının oluşturduğunu; kalıtsallığı verime oranla daha yüksek olan lif kalitesi yönünden incelendiğinde, toplam varyasyona genotip katkısının lif inceliği, lif kopma dayanıklılığı, lif uzunluğu, lif uzama oranı ve lif yeknesaklığı için sırasıyla % 33, %27, %19, %26 ve %5 olduğunu, bu durumun verim ya da bitki boyu ile karşılaştırıldığında, genotipin lif özelliklerinde daha önemli olduğunu ortaya koyduğunu; lif inceliği, lif kopma dayanıklılığı, lif uzunluğu, lif uzama oranı ve lif yeknesaklığı yönünden genotip x çevre interaksiyonu katkılarının, verimdekine oranla %8-%17 daha fazla olduğunu; çevrenin varyasyona katkısının en az olduğu özelliklerin çırçır randımanı (%28), havlı tohum indeksi (%26) ve delinte/havsız tohum indeksi (%11) olduğunu belirlemişlerdir. Kıllı ve Harem (2006), Ege bölgesi koşullarında 14 pamuk genotipi ile 4 farklı lokasyonda, pamuk genotiplerinin stabilitesini, genotip x çevre interaksiyonunu, genotiplerin değişik çevrelerde adaptasyonlarını belirlemek ve kütlü pamuk verimi üzerinde farklı çevrelerin etkisini saptamak amacıyla yürüttükleri çalışmada, genotiplerin doğrusal regresyon katsayısı ve regresyondan ayrılışlar olmak üzere iki stabilite parametresi ile test edildiklerini, ortalama verim yönünden önemli farklılıkların gözlendiğini, genotiplerin çevrelerle etkileşiminin önemli olduğunu, regresyon katsayılarının arasında değiştiğini, regresyondan ayrılışların 4 genotipte önemli olduğunu, yüksek verimli 3 genotip SG-1001, SG-125 ve DLP un stabil genotipler olduğunu belirlemişlerdir. 18

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Naveed ve ark. (2006a), kütlü pamuk verimi yönünden genotip x çevre interaksiyonunu (GXE) değerlendirmek ve stabil pamuk genotiplerini belirlemek amacıyla 7 farklı çevrede 18 pamuk genotipi ile yürüttükleri araştırmada; genotip, çevre ve genotip x çevre interaksiyonunun oldukça önemli olduğunu, bunun da değişen çevrelerde genotipler arasında genetik variyabilitenin var olduğunu ortaya koyduğunu; regresyon analizinin verim stabilitesi yönünden test edilen genotipler arasındaki farklılıkları tanımladığını; CRIS-461 genotipinin regresyon katsayısının (b i = 1) 1 olduğunu ve bu genotipin kütlü pamuk veriminin genel ortalamanın üzerinde olması nedeniyle farklı çevrelere iyi uyumlu olduğunu; H-151-F 2, PB-899, CIM-496, BH-162, CRIS-460 ve Neelum-NS-11 genotiplerinin 1 den küçük regresyon katsayıları ile ortalama kütlü pamuk veriminin üzerinde verim oluşturduklarını dolayısıyla verim yönünden kötü koşullara özel adaptasyon gösterdiklerini; SLH-279, NIBGE-2, NIAB-98, FH-115 ve NIAB-884 genotiplerinin regresyon katsayılarının 1 den büyük ve ortalamalarının genel ortalamadan büyük olması nedeniyle kütlü pamuk verimi yönünden iyi koşullara özel uyum gösterdiklerini saptamışlardır. Naveed ve ark. (2006b), 8 çevre koşulları altında 7 upland pamuk hattı ve bir kontrol çeşidi (CIM-496) ile yürüttükleri tarla denemelerinde; doğrusal ve doğrusal olmayan varyans bileşenlerinin oldukça önemli olduğunu, bunun da genotip x çevre interaksiyonunun varlığını ortaya koyduğunu; SLH-279, CIM-496 ve NIBGE-2 genotiplerinin ortalama kütlü pamuk verimlerinin genel ortalamaya yakın ve regresyon katsayısının 1 e yakın olması nedeniyle stabil genotipler olduğunu; MNH- 768 genotipinin ortalama kütlü veriminin genel ortalamanın üzerinde ve regresyon katsayısınını 1 den büyük olması nedeniyle stabilitesinin daha az olduğunu; MNH- 700 ve BH-163 genotiplerinin kütlü verim ortalamalarının genel ortalamanın altında ancak stabil olduklarını saptamışlardır. Suinaga ve ark. (2006), Eberhart ve Russell yöntemiyle 11 pamuk çeşitinin stabilitesi ile adaptasyonlarını değerlendirdikleri çalışmada; toplam verim yönünden BRS Aroeira, BRS Ipe, BRS Cedro, BRS Jatoba ve Delta Opal çeşitlerinin geniş adapte olabilme ve stabilite açısından önerilebileceklerini; çırçır randımanı yönünden 19

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI ise çalışılan çevre koşullarına adaptasyon ve stabilite yönünden uygun pamuk çeşitlerinin bulunmadığını belirlemişlerdir. Hoogerheide ve ark. (2007), Eberhart ve Russell tarafından önerilen yöntemi kullanarak verim ile ilgili fenotipik uyumluluk ile stabilite parametrelerinin tahmini yönünden 8 pamuk genotipinin 11 lokasyonda değerlendirildiği çalışmada, adaptasyon tahminleri yönünden tüm genotiplerin geniş adaptasyon gösterdiklerini (b i = 1), CNPA ITA 90, BRS Antares, CNPA , CNPA ve BRS Aroeira genotiplerinin yüksek stabilite gösterdiklerini (S 2 di= 0), geniş uyumluluk, yüksek verim ve stabilite ile karakterize edilen en iyi genotiplerin CNPA ITA 90, BRS Aroeira ve CNPA olduğunu saptamışlardır. Khan ve ark. (2007), iki yıl boyunca iklim koşulları çok farklı 10 çevrede 9 ümitvar pamuk hatlarının (MJ-7, FH-115, VH-148, BH-162, SLH-279, CIM-534, NIAB-824, NIAB-884 ve PB-899) ortalama verim performansları ve verim stabilitesi yönünden değerlendirildiği çalışmalarda; genotip, çevre ve interaksiyon kareler ortalamasının oldukça önemli olduğunu; PB-899, SLH-279 ve VH-148 genotiplerinin yüksek ortalama verime oranla daha yüksek verim oluşturduklarını; SLH-279 un 1 e yakın regresyon katsayısı ile farklı çevrelerde başarıyla yetiştirilebilecek genotip olarak görüldüğünü; NIAB-884 ün kütlü verimi yönünden daha uygun koşullarda en iyi performansı gösterebileceğini; MJ-7, BH-162, NIAB- 824, FH-115 ve CIM-534 genotiplerinin ise ortalama standart ayrılışların üzerinde regresyon değerlerine sahip olduğunu; bu genotiplerin ortalama verim performanslarının büyük ortalamadan daha düşük olduğunu dolayısıyla ortalama stabilitelerinin çevresel değişikliklere kötü adaptasyon gösterdiğini ortaya koyduğunu saptamışlardır. Mora ve ark. (2007), yıllarında Brezilya ve Praguay da değişik çevrelerde 14 pamuk çeşidinin performansını değerlendirdikleri çalışmalarda; Pearson korelasyon değerlerinin çevreler için önemli bulunmadığını; CD-406 ve CD çeşitlerinin en iyi stabiliteleri ortaya koyan çeşitler olduğunu; birleştrilmiş linear modeller yönteminin, üretilecekleri çevrelerde yüksek verimli ve stabiliteli pamuk çeşitlerine ilişkin önemli genotipik bilgi sağlamaya olanak sağladığını bildirmişlerdir. 20

31 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI Sezener ve ark. (2007), Ege Bölgesi standart pamuk çeşitleri ile bazı ticari pamuk çeşitlerinin 4 farklı çevrede değerlendirildiği çalışmalarda, genotip x çevre interaksiyonu ve stabilite analizinin çeşitler ve çevreler arasında önemli farklılıkların olduğunu ortaya koyduğunu; bununla birlikte, yeni pamuk genotiplerinin verim ve lif kalite özellikleri performansları yönünden değişik çevrelerde stabilitelerinin değerlendirilmesi gerektiğini; lif verimi ve çırçır randımanı yönünden çeşit x genotip interaksiyonunun önemli bulunduğunu; lif verimi yönünden standart çeşit olan Nazilli 84 ün en stabil çeşit; Carmen, Özbek 142 S ve Şahin 2000 çeşitlerinin ise test edilen tüm çevrelere orta düzeyde adaptasyon gösterdiğini; Özbek 142 S in en yüksek çırçır randımanı ve regresyon katsayısı nedeniyle tüm çevrelere en iyi adaptasyonu olan grupta yer aldığını belirlemişlerdir. Khan ve ark. (2008), farklı çevrelerde kütlü pamuk veriminde adapte olabilme ve stabilitenin bitki ıslahçılarınca uzun yıllardan beri istenilen kriterler olduğunu; 8 pamuk hattı ve 2 ticari pamuk çeşitinin verim stabiliteleri ve uyumluluklarının farklı çevrelerde test edildiği çalışmada; çevresel indekse dayalı kütlü pamuk verimi regresyonunun, verim stabilitesi ve adapte olabilme yönünden test edilen genotipler arasındaki farklılıkları ortaya koyduğunu; H-151-F 2, PB-899 ve CIM-496 genotiplerinin 1 e eşit regresyon katsayısı ve en yüksek kütlü pamuk verimi ile tüm çevrelere uyumu yüksek genotipler olduğunu; CRIS-461, NIAB-884, FH-115, CIM- 534, BH-162 ve MJ-7 genotiplerinin tüm çevrelere orta uyumlu, CIM-499 genotipinin ise tüm çevrelere uyumunun düşük olduğunu bulmuşlardır. Cole ve ark. (2009), bitki ıslahının bir amacının değişik çevrelerde stabil verim oluşturabilen yüksek verimli genotiplerin geliştirilmesi olduğunu; bununla birlikte anormal ya da ekstrem yıllarda çeşit başarısızlığı sorununun söz konusu olabildiğini; stabiliteyi etkileyen anormal çevre koşullarının biyotik ya da abiyotik stresler sonucu olabileceğini; verim stabilitesini nelerden etkilediğinin ortaya konulması ile çevresel koşullardaki büyük dalgalanmalara daha tolerant olabilen genotiplerin belirlenebildiğini ve verim stabilitesinin arttırılabildiğini bildirmişlerdir. Aynı araştırıcılar 4 farklı tip pamuk populasyonunda (saf standlar halinde yetiştirilen saf hatlar-homozigot/homojen; karışık standlar halinde yetiştirilen saf hatlar- homozigot/heterojen; saf standlar halinde yetiştirilen melezler- 21

32 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan DANACI heterozigot/homojen; karışık standlar halinde yetiştirilen melezlerheterozigot/heterojen) lif verimi stabilitesini gözlemek amacıyla 18 çevrede yürüttükleri tarla çalışmalarında; heterozigot populasyonların, homozigot populasyonlara oranla daha stabil olduğunu, bunun kötü çevre koşullarındaki anaç karışımları, yüksek verimli anaç-melez karışımları ile melezlerden kaynaklandığını;bu avantajın iyi çevre koşullarında gözlenmediğini ve tüm çevrelerde gözlenen varyasyon miktarını azalttığını; birim alana koza sayısının populasyon tipleri arasında stabilite yönünden kesin farklılıklar gösteren tek verim unsuru olduğunu; heterozigot populasyonların üstün stabilitesinin kötü çevre koşullarındaki artan lif verimine dayalı olduğunu saptamışlardır. Gumber ve ark. (2009), 3 lokasyonda 28 pamuk genotipinin (Gossypium arboreum L.) çeşitli kantitatif ve kalitatif özellikleri üzerinde genotip x çevre interaksiyon etkilerinin ve yüksek verimli genotiplerin stabilitelerinin araştırıldığı çalışmalarda; stabilite açısından varyans analizinin, genotipler, çevreler, genotip x çevre interaksiyonları, çevreler (doğrusal), genotipler x çevreler (doğrusal) ve birleştirilmiş ayrılış nedeniyle kareler ortalamasının incelenen tüm özellikler için önemli olduğunu gösterdiğini; stabilite parametreleri incelendiğinde, kütlü verimi ve lif verimi yönünden DS 16, çırçır randımanı yönünden LD 866, koza ağırlığı yönünden RG 8, 100 tohum ağırlığı yönünden Haga 46, PA 656, LAS 5 ve AH 11, lif indeksi yönünden ise HD 402 ve LD 861 genotiplerinin farklı çevre koşullarında tutarlı ortalama performansları ile stabil genotipler olarak belirlendiklerini saptamışlardır. 22

33 3. MATERYAL VE METOD Ramazan DANACI 3. MATERYAL ve METOD 3.1. Materyal Çeşitler Bu çalışmada, farklı tohumculuk kuruluşlarına ait 6 ı tescilli çeşit, 2 si çeşit adayı olmak üzere Gossypium hirsutum L. türüne ait toplam 8 pamuk genotipi materyal olarak kullanılmıştır. Materyal olarak kullanılan çeşitlere ilişkin belirgin özellikler özet olarak aşağıda verilmiştir. Ç.1518: Adana Bölge Pamuk Araştırma Enstitüsü tarafından teksel bitki seleksiyon ıslahı yöntemi ile geliştirilerek 1982 yılında tescil edilmiştir. Bitkileri piramit biçiminde, dik ve uzun boylu, yaygın, dallanması yukarı doğru olup, meyveleri genellikle orta kısımlarda tutkundur. Odun dalı sayısı2-3 arasında; yaprak ayası parlak, orta derecede tüylü, beş fuslu, orta derecede yapraklanan bir çeşittir. Kozalar orta büyüklükte ve ucundaki gaga belirgindir. Kozaların % i beş çenetlidir. Ortalama koza kütlü ağırlığı g dır. Koza çenetleri tam olarak açılan çeşidin lülelerinin çenet diplerine tutkunluğu zayıf olduğundan, fırtına ve yağışlara dayanıklılığı azdır. Kök çürüklüğüne karşı orta düzeyde, solgunluğa oldukça duyarlıdır. Çukurova ve Antalya bölgesinin standart pamuk çeşididir. Lif uzunluğu mm, lif inceliği mikron er, lif kopma dayanıklılığı pressley, çırçır randımanı % dir. Deltapine 419: yüksek verimli, orta erkenci bir çeşittir. Orta boylu, bitki formu silindirik, yaprağı tüysüz, kozası orta büyüklükte ve oval şekilli bir çeşit olup, çırçır randımanı ortalama % 42, lif uzunluğu mm, lif kopma dayanıklılığı g/tex dir. Ege, Antalya, Antakya ve Çukurova bölgelerinde çok iyi sonuçlar elde edilen bir çeşittir. Makinalı hasada uygundur. Fırtına ve yağmurda yatmaya ve lüle dökmeye dayanıklıdır. Ege, Antalya, Antakya ve Çukurova bölgelerinde çok iyi sonuçlar elde edilen bir çeşittir. Deltapine 125: DES 119 ve DP 50 melezidir. Erkenci, düz yapraklı, bitkiler dik ve orta boylu, büyüme habitusu yarı çalımsı, yapraklanması daha az olan çeşittir. 23

34 3. MATERYAL VE METOD Ramazan DANACI Yaprakları tüysüz olduğundan beyaz sineğe karşı dayanıklıdır.yüksek verim potansiyelli olup, adaptasyon yeteneği çok yüksektir. Ortalama çırçır randımanı % 41-43, lif uzunluğu mm, lif kopma dayanıklılığı g/tex, lif inceliği mikroner dir. Fırtına, sıcaklık ve susuzluk stresine karşı dayanıklılığı iyidir. Fırtına ve yağmurda kozalarını dökmez. Verticillium ve Fusarium hastalığına karşı dayanıklılığı iyidir. Koza açımı güçlü olduğundan elle toplanması kolaydır. Ege, Antalya, Adana ve Antakya bölgelerinde çok iyi sonuçlar elde edilen bir çeşittir. ST 488: Verim potansiyeli ve adaptasyon yeteneği oldukça yüksek, orta erkenci, bitki gelişimi hızlı, yaprakları çok az tüylü, kozası orta büyüklükte bir çeşittir.kozaların % i beş çenetlidir. Hasat döneminde oluşabilecek fırtına ve yağmurdan dolayı lüleler dökme yapmaz. Çırçır randımanı çok yüksek (% 43-44), 100 tohum ağırlığı 10 g., lif kopma dayanıklılığı ortalama g/tex, lif inceliği mikroner, lif uzunluğu ise mm civarındadır. Yaprakları çok az tüylü olduğundan beyaz sineğe karşı dayanıklı; Verticillium ve Fusarium hastalıklarına karşı toleranslıdır. Hem makine ile hem de el ile hasada uygundur. ST 468: Verim potansiyeli ve adaptasyon yeteneği çok yüksek, orta erkenci, yaprakları çok tüylü, kozası orta büyüklükte bir çeşittir. Kozaların % i beş çenetlidir. Hasat döneminde oluşabilecek fırtına ve yağmurdan dolayı lüleler dökme yapmaz. Çırçır randımanı yüksek (% 42-43), 100 tohum ağırlığı 10.6 g., lif kopma dayanıklılığı ortalama 34.7 g/tex, lif inceliği 4.2 mikroner, lif uzunluğu ise 30 mm civarındadır.yaprakları çok olduğundan thrips ve empoasca ya karşı dayanıklı; Verticillium ve Fusarium hastalıklarına karşı dayanıklıdır. Hem makine ile hem de el ile hasada uygundur. Bakım ve iklimsel etmenlerden dolayı oluşabilecek kötü koşullara karşı önemli üstünlüğü vardır. ST 373: Verim potansiyeli çok yüksek, erkenci, yaprakları tüylü, kozası orta büyüklükte bir çeşittir. Kozaların % i beş çenetlidir. Hasat döneminde oluşabilecek fırtına ve yağmurdan dolayı lüleler dökme yapmaz. Çırçır randımanı yüksek (% 42-43), 100 tohum ağırlığı 10 g., lif kopma dayanıklılığı ortalama g/tex, lif inceliği mikroner, lif uzunluğu ise mm civarındadır.yaprakları çok olduğundan thrips ve empoasca ya karşı dayanıklı; Verticillium ve Fusarium hastalıklarına karşı dayanıklıdır. Hem makine ile hem de el 24

35 3. MATERYAL VE METOD Ramazan DANACI ile hasada uygundur. Bakım ve iklimsel etmenlerden dolayı oluşabilecek kötü koşullara karşı önemli üstünlüğü vardır. MAY 18 : Mayagro tohumculuğun yeni çeşit adayı olarak denemelere aldığı, kluster yapıya sahip, tüylü, ortalama 1-1,2 m boy yapan, randımanı yüksek, orta erkenci bir çeşittir. MAY 22: Mayagro tohumculuğun yeni çeşit adayı olarak denemelere aldığı, kluster yapıya sahip, tüylü, ortalama 1-1,5 m boy yapan, randımanı yüksek, orta erkenci bir çeşittir Lokasyonlar Denemeler 2008 yılında dört farklı lokasyonlarda kurulmuştur. Deneme çevrelerini Yüreğir, Ceyhan, Karataş ve Antakya lokasyonlarında çiftçi tarlaları oluşturmuştur. Deneme Alanlarının Toprak Özellikleri Ceyhan ilçesinde kurulan deneme toprağı kili ağır toprak; Karataş lokasyonu toprağı; kili-tınlı - orta bünyeli; Yüreğir ilçesi deneme toprağı killi-kumlu-tınlı.bir bünyeye sahip iyi kalite toprak; Antakya toprağı ise killi tınlı, hafif kırmızı toprak.lardır Metod Bu çalışma 2008 yılında dört farklı lokasyonda yürütülmüştür. Denemeler tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ekim; 12 m uzunluğunda, dört sıradan oluşan parsellere 70 cm sıra arası, 20 cm sıra üzeri olacak şekilde markörle açılan sıralara elle yapılmıştır. Parsellerin baş taraflarından 50 şer cm kenar tesirlerinin atılmasından sonra geriye kalan alanda hasat elle yapılmıştır. Deneme parselleri 6 kg/da saf azot, 7 kg/da saf fosfor hesabıyla ekimle birlikte gübrelenmiş, ilk sulama sırasında tekrar 6 kg/da azotlu gübre verilmiştir. 25

36 3. MATERYAL VE METOD Ramazan DANACI Lokayonlara göre ekim ve hasat tarihleri; 1. Yüreğir: ekim tarihi: hasat tarihi : Ceyhan: ekim tarihi: hasat tarihi : Karataş: ekim tarihi: hasat tarihi : Antakya: ekim tarihi: hasat tarihi : İncelenen Özellikler ve Saptanma Yöntemleri - Ekim-çıkış süresi: Ekim tarihi ile çıkış tarihi arasındaki gün sayısı olarak saptanmıştır. - İlk taraklanma süresi : Bitkilerdeki ilk tarak görünme tarihi ile ekim tarihi arasındaki gün sayısı olarak saptanmıştır. - İlk çiçeklenme süresi : Bitkilerdeki ilk çiçek açma tarihi ile ekim tarihi arasındaki gün sayısı olarak saptanmıştır. - İlk koza açma süresi : Bitkilerdeki ilk koza açma tarihi ile ekim tarihi arasındaki gün sayısı olarak saptanmıştır. - Bitki boyu : Her parselden rastgele seçilen 10 adet bitkinin, kotiledon yapraklarından büyüme konisine kadar olan uzunluk cm. olarak ölçülerek, bu değerlerin ortalaması alınmıştır. - Odun dalı sayısı : Her parselden rastgele seçilen 10 adet bitkinin, ana gövde üzerinde oluşan birincil (primer) odun dalları adet olarak sayılarak, ortalaması alınmıştır. - Meyve dalı sayısı : Her parselden rastgele seçilen 10 adet bitkinin, ana gövde üzerinde oluşan birincil (primer) meyve dalları adet olarak sayılarak, ortalaması alınmıştır. - Bitkideki koza sayısı : Her parselden rastgele seçilen 10 adet bitkinin, hasat devresinde açmış ya da toplanabilecek durumda olan kozaları adet olarak sayılarak, ortalamaları alınmıştır. - Lif verimi : Kütlü pamuk verimi ile çırçır randımanı ölçümlerinden yararlanılarak hesaplanmıştır. 26

37 3. MATERYAL VE METOD Ramazan DANACI - Kütlü pamuk verimi : Her parselin hasat alanı içinden toplanan kütlü pamuk miktarı ayrı ayrı tartılıp, toplam dekara kütlü pamuk verimine çevrilmiştir. - Koza ağırlığı : Her parselden, I. hasattan önce rastgele alınacak olan 25 adet koza, sap ve brakte yapraklarından temizlendikten sonra 0.01 gr. duyarlı hassas terazide tartılıp ortalaması alınmıştır. - Koza kütlü pamuk ağırlığı : Her parselden, I. hasattan önce rastgele alınanan olan 25 adet kozadan alınan kütlüler, 0.01 gr duyarlı hassas terazide tartılıp, ortalaması alınmıştır. - Çırçır randımanı : Kozalardan alınan kütlü pamuk, küçük laboratuvar rollergin çırçır makinasından geçirilerek lif ve çiğit (tohum) olmak üzere ikiye ayrılarak tartılmış ve aşağıdaki formül uyarınca hesaplanmıştır. Pamuk (lif) Çırçır Randımanı (%): x 100 Pamuk (lif) + Çiğit Lif Kalite Özellikleri Çırçırlamadan sonra her parsele ait lif örneklerinde iplik olabilirlik indeksi, lif uzunluğu, lif uniformite oranı, lif kopma dayanıklılığı, lif kopma uzaması, lif inceliği, lif olgunluk oranı, kısa lif oranı, çepel alanı gibi kalite özellikleri Adana Ticaret Borsası lif kalite laboratuarında HVI 900 A (High Volume Instruments) cihazında saptanmıştır İstatistiksel Model ve Değerlendirme Metodu Bu çalışmada elde edilen verilere varyans analizi, MSTAT-C paket programında kullanılan çeşitli yıllarda ve yerlerde tekrarlanan tesadüf blokları deneme desenine göre varyans analizi kullanılmıştır. Ortalamalar Duncan %5 e göre gruplandırılmıştır. Dört değişik lokasyonda ve 3 tekrarlamalı olarak 8 pamuk genotipinin adaptasyonlarının belirlenmesinde Doğrusal Regresyon Analizi1 kullanılmış olup, bu analizde genotiplere ait incelenen özelliklerin değişik deneme 27

38 3. MATERYAL VE METOD Ramazan DANACI yerlerindeki ortalama değerleri bağımlı değişken (Y) ve bu çevrelerdeki deneme yerleri deneme ortalamaları bağımsız değişken (X) olarak kullanılmıştır. Genotiplerin adaptasyonlarının belirlenmesinde kullanılan doğrusal regresyon analizinde MSTAT-C bilgisayar paket programı kullanılmıştır. Yapılan analizde genotiplere ait incelenen özelliklerin ortalamaları ile regresyon katsayılarını adaptasyon belirlenmesinde dikkate alan Finlay ve Wilkinon (1963) tarafından önerilen şekil uyarınca, denemede kullanılan genotiplerin adaptasyonlarının belirlenmesinde aşağıdaki kriterler kullanılmıştır. Şekil 3.1. Regresyon Katsayısı ve Deneme Ortalamasına Göre Çeşitlerin Uyum Yetenekleri (Finlay ve Wilkinson, 1963). 1. İyi Çevre Koşullarında Özel Adaptasyon 2. Tüm Çevre Koşullarına İyi Adaptasyon 3. Tüm Çevrelere Kötü Adaptasyon 4. Kötü Çevre Koşullarında Özel Adaptasyon 28