Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinifləri üçün Ədəbiyyat dərsliyi

Transkript

1

2 Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinifləri üçün Ədəbiyyat dərsliyi Müəlliflər: Nizami Cəfərov Teymur Kərimli Zaman Əsgərli Afət Bakıxanova Bakı: Çaşıoğlu, Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY 2

3 Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından; 2. Dil və yazı üslubu baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından. 1. Məzmunun işlənməsi baxımından Respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına uyğun hazırlanmış dərslik 176 səhifədən, Giriş, Proqram və Mündəricat dan ibarətdir. Dərslik Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı, Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatı və Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı nın I, II mərhələləri daxil olmaqla 4 bölməni əhatə edir. Giriş də (səh.3-7) bədii ədəbiyyatın mahiyyəti, başlıca xüsusiyyətləri əhatəli şərh edilmiş, nəzəri fikirlər nümunələrlə əsaslandırılmışdır. Şifahi, yaxud yazılı yolla yaranıb yayılmasından asılı olmayaraq ədəbiyyatın üç növə (lirik, epik, dramatik) ayrılmasından (səh.4) bəhs olunmuşdur. Əslində, bədii ədəbiyyat həyatı, gerçəkliyi təsvir, həyatı əksetdirmə üsuluna görə üç növə ayrılır. Bölgünün səbəbi dəqiqləşdirilməlidir. Səhifə 5. Ədəbiyyatın beynəlmiləl mahiyyətinə toxunulsa da, dərslikdə dünya ədəbiyyatı nümunələrinə yer ayrılmamışdır. Dünya ədəbiyyatı nümunələrinə proqramda və dərslikdə yer ayrılsa, şagirdlərin dünyagörüşünün artırılması baxımından müsbət təsiri olar. Səhifə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının növləri, janrları haqqında verilmiş məlumat və nümunələr sinfin səviyyəsinə uyğun olub, məzmunca məntiqli və aydındır. Səhifə 10. Oxşamalar Ədəbiyyat nəzəriyyəsi ndə bayatıların, Ədəbiyyat da isə nəğmənin növləri daxilində verilir. Tədrisdə hər iki dərsliyi oxuyan şagirddə dolaşıqlıq və çaşqınlıq yaranır. Səhifə 21. İfaçı aşıqlardan danışılarkən qeyd olunur ki,... onlar yaradıcılıqla məşğul olmayıb, əsasən, ustadların əsərlərini ifa edirlər. Amma belə aşıqlara misal olaraq adları çəkilənlərdən Aşıq Kamandarın, Aşıq Hüseyn Saraclının şeirləri olduğu məlumdur. 3

4 Səhifə 22. Xalq dastanlarının, adətən, ustadnamə ilə başlanmasından danışılır. Əslində, xalq dastanları deyil, məhəbbət dastanları yazılmalıdır. Çünki qəhrəmanlıq dastanlarında ustadnamə olmur. Səhifə Dərsliyə mübahisəli elmi məlumatın daxil edilməsi və birtərəfli şərh olunması, qıpçaq, oğuz türklərinin Azərbaycan ərazisinin qədim sakinləri olmasının şübhə altına alınması məqsədəuyğun deyil. Səhifə 30-da Əsirlikdə olan Beyrək...qardaşı Səyrəyə deyir... səhv verilmişdir. Əslində isə belədir: Səyrək əsirlikdə olan böyük qardaşı Əyrəyi tanımadıgı və düşmən hesab etdiyi üçün ona deyir:... Səhifə 31, 37, 53, 89, 99. Tədrisinə saat ayrılmış bədii nümunələrin ( Dədə Qorqud, İsgəndərnamə, Leyli və Məcnun, Koroğlu ) məzmununun dərslikdə şərh edilməsi elmi-metodik baxımdan məqsədəuyğun deyil. Əsəri oxuyan, məzmununun mənimsənilməsi üzrə işləri yerinə yetirən şagird sonda müstəqil nəticə çıxarsa, daha yaxşı olar. Səhifə ci abzasda bu cümləyə ehtiyac yoxdur: Əsərin qadın qəhramanı bəzi qaynaqlarda yanlış olaraq erməni şahzadəsi adlandırılmışdır. Səhifə 52. Burada qeyd olunur ki, Nizami Gəncəvi əvvəlki 4 əsərinin adını İqbalnamə də çəkir. Əslində isə bu, Şərəfnamə dədir. Səhifə 58. Ədəbiyyat müntəxəbatı kitabında İ.Həsənoğlunun azərbaycanca iki (səh.79), dərslikdə isə üç qəzəlinin olduğu göstərilir. Dəqiqləşdirmə aparılmalıdır. Səhifə 61. Ruhi, Şahi, Tüfeyli, Xəzani, Zehni, Elmi, Kalai, Səhabi, Bidari və başqaları olmaqla çoxlu sayda sənətkarların adının sadalanması tədrisi çətinləşdirir. Səhifə 67. İ.Nəsiminin Mən mülki-cahan... qəzəlinin dəyişdirilməsi məsləhətdir. Şagirdlər bu əsəri çətin qavrayır. Səhifə 70. Ş.İ.Xətayinin həyatı barədə məlumatları mümkün qədər azaltmaq və dilini sadələşdirmək tövsiyə edilir. Səhifə 77-də Ş.İ.Xətayinin Ayrılır qəzəlinin ilk misrasının İ.Nəsiminin qəzəlinin ilk misrası ilə eyni olduğu göstərilir. Halbuki İ.Nəsiminin qəzəlinin ilk misrası Ey müsəlmanlar, mədəd, ol yari-pünhan ayrılır, Ş.İ.Xətayinin qəzəlinin ilk misrası isə Ey müsəlmanlar, bu gün ol yari-pünhan ayrılır şəklindədir. Səhifə cü abzasda fikir açılmır və dolaşıqlıq yaranır. Səhifə 80. Dərslikdə Ş.İ.Xətainin Dəhnamə nin yazılma səbəbinin əsərin sonunda, müntəxəbatda isə əsərinin əvvəlində yazıldığı göstərilir. 4

5 Səhifə M.Füzulinin Çıxma yarım gecələr əğyar tənindən saqın, Sən məhi övçi məlahətsən bu nöqsandır sana misralarının izahında M.Füzuli sənətkarlığının qüdrətini göstərmək üçün vergüllərin qoyulub-qoyulmamasından asılı olaraq, beytin mənasının necə ustalıqla dəyişdi izah olunmasına çalışılmışdır. Lakin fikirdə şagirdin anlaması üçün xeyli dolaşıqlıq yaranmışdır. Səhfə 87. M.Füzulinin Mətləül-etiqad əsəri nəsr əsəri kimi verilib. Əslində isə bu əsər fəlsəvi traktatdır. Nəsr əsəri deyil. Səhifə 92. Burada, Şair Leylinin ölümünü təsvir etmək üçün təbiətin xəzan fəslini seçir fikri qeyd edilmişdir. Xəzan yarpaqların tökülmə, yəni payız fəslidir. Əsərdə isə Leylinin ölümü qışın ilk ayında ( dey ) ayında baş verir. Əsərdə həmin hissə belə adlanır: Leylinin ömür baharının xəzana çatması. Səhifə 95. Sarı Aşığın yaşam tarixi Ədəbiyyat da XVIII (səh.95), müntəxəbatda isə XVII əsr verilir (səh.163). Səhifə Azərbaycan ədəbiyyatının İntibah dövrünün XVII-XVIII əsrlərə aid edilməsi elmi ədəbiyyatşünaslığın qəbul etmədiyi məsələdir. Bu fikir elmi ədəbiyyatda mübahisə obyekti kimi də diqqəti çəkmir. Çünki ədəbiyyatımızın İntibah dövrünün çox-çox əvvəllərə aid olduğu xüsusi araşdırmalarda təsdiqini tapmışdır. Şagirdlər tarix dərsliklərində də məsələni məhz bu baxımdan öyrənmiş olurlar. Səhifə 103. Koroğlu dastanından Keçəl Həmzənin Qıratı aparması qolunun dərslikdə təqdim olunmuş versiyası Koroğluya sevgi deyil, nifrət yaradır. Burada, Koroğlunun dəyirmançının ölümünə səbəb olması, Toqatlı Mahmud paşanın sarayında aşpazı öldürməsi, dəyirmana dən üyütməyə gəlmiş kəndlinin öküzünü kəsib yeməsi verilmişdir. Həmin qolun başqa bir qolla əvəzlənməsi tövsiyə edilir. Səhifə 105. Buradakı Qərb (Türküstan) ifadəsi doğru deyil. Türküstan şərqdir. Səhifə 118. Təbrizdə Azərbaycan qəzetinin buraxıldığı və bir neçə il müxtəlif adlarla nəşr olunduğu göstərilir, lakin onun hansı dildə olduğu qeyd edilmir. Bu isə mətbuatın tarixinin dəqiqləşdirilməsini qaranlıqlaşdırır, yaxud şagird üçün dolaşıqlıq yaradır. Səhifə 131. Q.Zakirin Durnalar şeirinin ictimai məzmunlu əsər kimi təhlil edilməsi doğrudur. Lakin şeirdəki canan, dilbər sözlərini müstəqim mənada izah etmək yanlışdır. Həmin sözlər yurd, vətən anlamında işlənilmişdir. Səhifə 141. M.F.Axundzadənin Hekayəti xırs quldurbasan pyesi dram kimi təqdim olunmuşdur. Bu məsələ mübahisəlidir. 5

6 Səhifə 142. M.F.Axundovun Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran əsərinin adından göründüyü kimi, baş qəhrəman vəzirdir, amma əsərin təhlilində yalnız xan diqqət önünə çəkilir. Səhifə 147. Burada...müsyö Jordan Parisdə inqilab, çevriliş xəbərini eşitdikdə dərhal özunü ölkəsinə, doğma paytaxtına yetirmək istəyir ki,bu da onun vətəni üçün narahat oldugunu göstərir fikri qeyd edilmişdir. Əsərdə isə belə deyil. O, kral üçün narahat olur və Parisə deyil, Londona tələsir. Səhifə 152. Burada Yusif Şahın islahatlarından danışarkən deyilir:...köhnə ərəb əlifbasının təkmilləşdirilməsı fikrini irəli sürür... Əsərdə isə belə fikir yoxdur. Səhifə 154. Gəzdiyi yerlərdə dini-sxolastik elmlərin öyrənilməsinə çoxlu vaxt sərf edən şair vətənə qayıtdıqdan sonra bu elmlərin faydasızlığını başa düşür fikirləri müasir dövrümüz üçün məqbul hesab edilə bilməz. Səhifə 152. Mifik təfəkkür real hadisələrlə əlaqələndirilmiş ifadəsi elmi-akademik səviyyədə anlaşıla bilər, orta məktəb şagirdi üçün başadüşülən deyil və dərslikdə də bu barədə heç bir əlavə qeyd verilməmişdir. Səhifə 155. Burada qeyd olunur ki, Seyid Əzim 1879-cu ildə...vəzifəsindən azad edildi. Tiflisə şikayətə gedib, günahsız oldugunu sübuta yetirir və yenidən öz vətəninə qayıdır. Seyid Əzimin öz vəzifəsinə qayıtdığını görən əleyhdarları onu ruhdan salmaq uçün şəxsi məktəbini bağlatdırırlar. Ancaq bu onun iradəsini sındıra bilmir. Rəbiul-ətfal dərsliyini 1878-ci ildə tamamlayır. Fikir tarixi baxımından ziddiyyətlidir. 2. Dil və yazı üslubu baxımından Dərslik dil və üslub baxımından ənənəvi dərsliklərə verilən tələblərə əsasən, uyğundur, dili aydın, üslubu anlaşıqlı və sadədir. Bununla yanaşı, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsi, qavrama xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, müəyyən sadələşdirmələr aparmağa ehtiyac vardır. Çünki bir sıra materialların dili, təqdimi akademizmin təsiri ilə onun şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsini çətinləşdirir. Sözlərin seçilməsində, fikirlərin ifadəsində müəyyən qüsurlar müşahidə edilir. Səhifə 3. Elmi idrak alimlərə, sənət idrakı, bədii idrak sənətkarlara məxsus olsa da, alimi, əsasən, mütəxəssislər, sənətkarı isə, demək olar ki, hamı 6

7 başa düşür tipli cümlələrə dərslikdə yer verilməsi məqbul sayılmır. Belə cümlələr fikrin şagirdlər tərəfindən asan qavranılmasına imkan vermir. Səhifə ci şeir parçasının 3-cü sətrində taxlmız deyil, Taxılımız yazılmalıdır. Səhifə 30. Burada panbıq deyil, pambıq olmalıdır. Səhifə 43. Nizami öz ana dilini dərindən bilməklə yanaşı, o dövrün elm dili olan ərəb dilini və şeir dili olan fars (dəri) dilini də mükəmməl öyrənmişdi cümləsində öz sözü artıqdır. Səhifə 44. O ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq, şair öz poemalarını... cümləsində öz sözü artıqdır. Səhifə 45. Poemada orjinal üslub işlədən Nizami əsərin qəhramanlarının ölümünü təsvir etdikdən sonra öz ölümünü də təsvir etmişdir. Fikrin bu şəkildə ifadəsi qeyri-məntiqidir. Səhifə 47, 64, 65 və s. insanın vəhşi ehtiras və instinktlərindən çəkinmək, heyvani ehtiraslardan uzaq olmaq ifadələrinin dərslikdə işlədilməsi məqsədəuyğun deyil. Səhifə 48. Burada Hadisələrin təsviri prosesində Nizami iki əxlaq növünü İran və türk əxlaqının əsas prinsiplərini qarşılaşdırır fikri qeyd edilmişdir. Əxlaq növü kimi anlayış mövcud deyil. İki əxlaqı daha doğru olar. Səhifə 55, 60, 91. Burada Antipatiya, unikal, analogiya sözlərinin şagirdlərin yaxşı bildikləri, dilimizdə geniş işlənilən qarşılıqlarından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 59. Nizami çapında bitkin, monumental əsər və obrazların ərsəyə gəlməsini bir tərəfdən də ictimai-mədəni həyatda baş vermiş əsaslı dəyişikliklərlə izah etmək olar cümləsindəki çapında sözü fikrin şagirdlər tərəfindən başa düşülməsinə imkan vermir. Səhifə 66. Məlum olur ki, aşiqin yanmasının real tələbi var imiş ifadəsində real sözü yerinə düşmür. Buna bənzər başqa sözün işlənilməsi məqsədəuyğun olar. Səhifə 77. Bu dəfə Aşiq...ağlaması haqda lirik informasiya verir... ifadəsində lirik informasiya sözlərinin işlədilməsi məqsədəuyğun deyil. Səhifə 83. Fikir bir səhifədə iki dəfə təkrar olunub: Ancaq Osmanlı dovlətinin bürokratik sistemi bu təqaüdü almağa şairə imkan verməmiş, bununla bağlı 7

8 olaraq öz qəzəb və nifrətini Şikayətnamə əsəri ilə ifadə etməyə məcbur olmuşdur....osmanlı dovləti tərəfindən kəsilmiş 9 axca təqaüdü ala bilməyən Füzuli bu bürokratizmə özünün məşhur Şikayətnamə... əsərində acı-acı gülmüşdür. Səhifə Füzuli öz sənətini maksimum yüksəkliyə qaldırmağa və təkcə öz müasir deyil, həm də sonrakı oxucu nəsillərinin estetik zövqünü oxşamağa, onları düşündürməyə nail olmuşdur cümləsi üslubca qüsurludur. Səhifə 87. Fars dilində Səhhət və Mərəz, Rindü və Zahid...kimi görkəmli əsərləri məlumdur. Bədii əsər haqqında görkəmli yazmaq məqsədəuyğun deyil. Səhifə ci abzasda Qeyri-adi yolla doğulmuş övladda qeyri-adi olmalıdır ifadəsi çaşqınlıq yaradır. Səhifə 91. Ərə gedən qızın ağlamağı cəmiyyət tərəfindən təbii qəbul edilir və Leyli də bundan istifadə edərək, Məcnunun eşqindən duyduğu nalə və fəryadı başqa bir bəhanə altında təqdim edə bilir sözləri anlaşılmır. Səhifə 69. Nəsimi qəzəllərini hansı tematik qruplara bölmək olar?. Ədəbiyyatşünaslığımızda tematik qrup, tematik ifadələri işlədilmir. Səhifə 105. Burada XVI əsrin sonu-xviii əsrin əvvələrində ifadəsi yanlışdır. Səhifə 109. Burada 3-cü abzasda əgər sözü səhv olaraq sətirdən sətrə keçirilib. Səhifə ci abzasda tərəkəmə qadınlarının zövqsüz geyim keçimi, mədəniyyətdən kənarda qalması ifadələrinin işlədilməsi məqsədəuyğun deyil. 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı ənənəvi dərsliklərə uyğun olaraq qənaətbəxşdir. Sual və tapşırıqlar, bölmələrin, əsərlərin adları, söz sənətkarlarının həyatı və yaradıcılığı, mövzulardakı yarımbaşlıqlar fərqləndirilmiş şəkildə verilmişdir. Lakin dərslikdə illüstrativ materiallardan, cədvəllərdən, rəsmlərdən istifadə olunmamışdır. Belə cədvəl və sxemlərin, rəsmlərin verilməsi əyanilik baxımından məqsədəuyğundur. 8

9 edilir. Mövzuların daxilində təqdim olunan əsərlərin adlarının kursivlə verilməsi təklif 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından Dərsliyə mövzularla bağlı sual və tapşırıqların daxil edilməsi müsbət haldır. Lakin dərslikdəki sual və tapşırıqlar yalnız məzmunla bağlı bilik və bacarıqların formalaşdırılmasına xidmət edir. Onların demək olar ki, əksəriyyəti yaddaşın yoxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Şagirdləri araşdırmaya, axtarışlara istiqamətləndirən tapşırıqlara yer verilməmişdir. Olduqca sadə, hafizəyə əsaslanan sual və tapşırıqların yaradıcı, düşündürücü, mühakimə, şifahi və yazılı təqdimatlarla bağlı sual və tapşırıqlarla əvəz edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 22. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı materialından sonra təklif olunan sual və tapşırıqlar yenicə öyrənilənlərin təkrarını tələb edir: 1. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının hansı növləri var? 2. Nəğmələrin hansı növləri vardır? 3. Epik növün janrları hansıdır? və s. Yalnız faktları sadalamağı tələb edən suallar sıxlıq təşkil edir: Səhifə 84. 1) Füzuli neçənci ildə doğulmuşdur və hansı boya mənsubdur? 2) Füzuli şairlikdən başqa, nə işlə məşğul olmuşdur? 3) Füzulinin əsas əsərlərini sayın. Səhifə 87. 1) Füzuli hansı dillərdə divan yaratmışdir? Səhifə 98. 1) Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri hansıdır? 2) Bu mərhələdə xalq ədəbiyyatının yüksəlişi hansı əsərlərdə özünü göstərir? 3) Füzuli məktəbinin nümayəndələri kimlər idi? Səhifə ) Koroğlunun dəliləri kimlərdir? Səhifə ) M.P.Vaqif nə zaman, harada, hansı ailədə anadan olmuşdur? Səhifə ) Əsərin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış hansı sənətkarları tanıyırsınız? 2) Azərbaycanda ilk teatr tamaşaları nə vaxt göstərilmişdir? Onun təşkilatçıları kimlər idi? 3) Nəcəf bəy Vəzirov kimdir? Onun hansı əsərlərini tanıyırsınız? Səhifə ) Qasım bəy Zakir harada doğulmuşdur? O, nəsilcə kimlərdən idi? 9

10 Dərslikdəki bütün mövzularda (səh.136, 140, 145 və s.) bu qəbildən suallara geniş yer verilmişdir. Nəticə 1. Dərslik qüvvədə olan tədris proqramının tələbləri əsasında yazılmışdır. 2. Mövzular elmi baxımdan əsaslı, sistemli, məzmunca dolğun işlənilmişdir. 3. Tərcümeyi-hal materiallarında artıq məqamlar nəzərə çarpır. 4. Dərslikdə lüğətin verilməsinə ciddi ehtiyac var. Təqdim olunan bəzi şeir parçalarında ərəb-fars sözlərinin izah olunması vacibdir. 5. Bir çox mövzuların izahı zamanı cümlələrin şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun olaraq redaktə edilməsinə ehtiyac var. 10