İKTİSADİ DALGALANMALAR VE MALİYE POLİTİKASI YÖNTEMLERİ

Transkript

1 İKTİSADİ DALGALANMALAR VE MALİYE POLİTİKASI YÖNTEMLERİ 1

2 EKONOMİK İSTİKRARDA MALİYE POLİTİKASI ÖNEMLİ MİDİR? Ekonomik istikrar: Ekonomik çöküşün giderilmesi, yüksek enflasyonun bastırılması olduğu kadar iç ve dış dengenin yeterli bir büyüme oranında başarılı olmasını göstermektedir. Ekonomik istikrar: Fiyat istikrarı + Tam istihdam Maliye Politikasının Amacı: Ekonomik istikrarın sağlanması ve konjonktürel dalgalanmaların giderilmesidir. 2

3 KONJONKTÜREL DALGALANMA (BUSINESS CYCLE) NEDİR? Gerçekleşen büyümenin uzun dönem büyüme trendinden sapmalarına iktisadi dalgalanma (dönemsel, konjonktürel dalgalanma) denir. 3

4 KONJONKTÜREL DALGALANMALAR NEYİ İÇERİR? Konjonktürel (Ekonomik) Dalgalanmalar: Genellikle belirli bir dönem içinde ekonominin birçok sektöründe yaygın genişleme veya daralmadan dolayı, toplam üretim, milli gelir ve istihdam düzeyinde (reel üretim hacminde) inişli-çıkışlı meydana gelen dalgalanmaları içermektedir. 4

5 KONJONKTÜREL DALGALANMALARIN AŞAMALARI 1- Buhran (Dip) 2- Genişleme 3- Refah (Zirve) 4- Daralma 5

6 KONJONKTÜREL DALGALANMALARIN AŞAMALARI NELERDİR? 1- Buhran (Dip): Üretim-satışlar, yatırımlar durur, İşsizlik, Kredilerin geri ödenememe riski, firmaların kârı, üretim hacmi, MG.. Buhran aşamasının uzunluğu, krize yol açabilir, etkin bir kamu müdahalesi buhrandan çıkışı sağlayabilir. 6

7 2- Genişleme: Yeni ürünler ortaya çıkar Girişimcilerin kârlı alanlara yönelmesi 19 yy da demiryolları, 1920 lerde otomotiv ile ekonomilerin hızı arttı. Bankaların atıl fonlarını krediye dönüştürmesi, YATIRIM-İSTİHDAM-ÜRETİM başlar. Kâr beklentileri için kredi talepleri, vadeli satışlar Yatırım > Tasarruf olmaya başladı ekonomik genişlemeyi refah dönemi izler 7

8 3- Refah (Zirve): Ekonomik ivme hızlanmaya başladı, tüketim Dayanıklı tüket malları üretimi ve istihdam Ücretler-kiralar-hammadde fiyatları ve faiz oranları İşsizlik minimum düzeye inince, ücretler maksimum düzeye Bankaların elindeki ödünç verilebilir fon arzı sınıra geldi.. Nitelikli işgücü-kaliteli hammadde bulmak zorlaşır. 8

9 3- Refah (Zirve): MG ve istihdam ile efektif üretim potansiyel üretime yaklaşır Refahta; üretimin, yüksek faizli kredi kullanmayı, verimsiz fakat yüksek ücretli işçi çalıştırmayı, işletme kapasitesini aşırı kullanmayı getirir. Tüm bu gelişmeler azalan verimler yasasını, artan maliyetleri ve yükselen fiyatlara yol açar. Fiyatlar, firmaların satışları, stoklar, alınan kredilerin ödenmesi zorlaşır ve daralma başlar. 9

10 4- Daralma: Üretim faktörleri için temini pahalı olur, toplam talep artış hızı Artan yatırım ve üretimin kıt kaynaklarına olan talep Azalan verimler ile birlikte üret faktörleri fiyatı üretim verimsiz alana doğru gider. Firmalar aldıkları kredileri ödeyemez ve risk, bankalar kredi vermede zorlanırlar. Yatırım-istihdam-üretim, firmalar satış için reklam maliyetleri ve EKONOMİ DARALIR. 10

11 İKTİSADİ DALGALANMA AŞAMALARI NEYE GÖRE DEĞİŞİR? Ülkelerin ekonomik gelişme düzeyi, sanayileşme derecesi, ekonomik yapısı ve uluslararası ilişkilerindeki yoğunluğuna göre değişim göstermektedir. İktisadi dalgalanma süresi aşamasına göre farklılaşmakla birlikte, üretim, yatırım, tüketim, istihdam, gelir düzeyi ve kamu dengesinde dalgalanmalar yaşanmaktadır. 11

12 KONJONKTÜREL DALGALANMALARIN NEDENLERİ? 1- Yatırım ve tüketim harcamalarındaki değişmeler 2- Tarımsal üretimden kaynaklanan değişim 3- Sosyal adetler, gelenekler, özel günler 4- Bekleyişlerin etkisi (olumsuz/olumlu) 5- Yenilikler, buluşlar, inovasyon ve teknolojik gelişmeler 6- Parasal nedenler 7- Yanlış uygulanan iktisat politikaları 8- Siyasal istikrarsızlıklar 9- Arızi nedenler 12

13 YATIRIM VE TÜKETİM HARCAMALARINDA DEĞİŞMELER Kamu ve özel yatırımlardaki değişim çarpan-hızlandıran ile ekon dalgalanmalar üzerinde rol oynar. Tüketim harç. artış sonucu çarpan ve hızlandıran ile yatırım harç. artması Milli Gelirin MG in ile istihdam ya da tersi olur topl harc ise MG İstihdam Kamu kesimi daha az harcama yaparsa, hane halkı tasarruflarını yastık altı yaparsa, tasarruflar yatırıma dönüşemez ve işsizlik ve ekonomi daralabilir. 13

14 TARIMSAL ÜRETİMDEN KAYNAKLANAN DEĞİŞİMLER Tarım sektöründeki dalgalanmalar talebe bağlı değildir, doğal koşullara bağlı olarak değişir. King yasası gereği bol olan ürünlerin fiy. ve değeri Tarımın dalgalanmadaki etkisi, tarım ürünlerinin ülkedeki önemine bağlıdır. 14

15 SOSYAL ADETLER, GELENEKLER, ÖZEL GÜNLER Önemli günlerde (yılbaşı, bayramlar, paskalya, önemli günlerde tüketim.. Ve ekonomide canlılık ABD de BLACK FRIDAY; İNGİLTERE DE BOXING DAY; TURKIYE DE BAYRAMLAR VS Yaz ve kış aylarında turizmin canlanması, eğitim döneminde harcamaların gibi 15

16 BEKLEYİŞLERİN ETKİSİ (OLUMLU/OLUMSUZ) Genişleme dönemlerinde üreticiler fiyatlar bekledikleri için daha fazla stok yaparlar.. Daralma dönemlerinde ise fiyatlar hızla için yatırımları Gelecekteki fiyatların beklendiği için fiyatlar aşağı yönlü olacaktır Üreticiler, tüketiciler ve finans çevrelerinin geleceğe ilişkin olumsuz beklentileri dalgalanmalara neden olacaktır. 16

17 YENİLİKLER, BULUŞLAR, İNOVSYON VE TEKNOLOJİ Yeni ürünlerin ve teknolojinin ve yeni (teknik) buluşlar, üretim ve tüketimi Teknoloji ile yeni yatırımların, üretim kapasitesini Yenilikler; yeni bir ürünün ilk kez üretilmesi, mevcut ürünlerde iyileştirme, yeni ürün hammadde veya yeni piyasaların bulunması ile olanaklıdır. Yenilikler, ekonomik genişleme ya da tersi 17

18 PARASAL NEDENLER Ekonomideki daralmalar para-kredi-sermaye hareketliliği gibi nedenlerle değişebilir. Friedman a göre, para arzı artışı > MG artış hızı ise, genişleme olur; tersi olursa da daralma olur. Bankaların kasalarındaki fonlar fazla ise, kredi talebi için faizler Faizlerin, girişimcilerin yatırımlarını ve tüketicilerin daha fazla tüketim kredisi kullanmalarına neden olur ve ekonomi GENİŞLER... ya da tersi olur 18

19 YANLIŞ UYGULANAN İKTİSAT POLİTİKALARI Politikacıların seçim öncesi genişletici; seçim sonrasında ise daraltıcı politikaları. İstihdam düzeyinin yükselmesi, enflasyonun artması pahasına yapılır. Enflasyon sonrasında daraltıcı politikaların uygulanmasıyla, büyüme durur ve işsizlik 19

20 SİYASAL İSTİKRARSIZLIKLAR ABD nin Irak a, Libya ya müdahalesi Petrol fiy, petrol ihraç eden ülkelerin arz şokları ile karşılaşmasına ve stagflasyona yol açmaktadır. Ortadoğu da yaşananlar, 11 eylül olayları, Körfez savaşı, Mısır-Yemen-Suriye deki sorunlar. 20

21 ARIZİ NEDENLER Sel, kuraklık, deprem, salgın hastalık vb.. ekonomide ağır faturalara yol açar. 21

22 ARZ ŞOKLARI NEDİR? Arz şokları, doğrudan ekonominin üretim tarafını etkiler. ü Teknolojik gelişmeler ü İklim değişiklikleri ü Doğal afetler ü Yeni doğal kaynakların bulunması ü Dünya girdi fiyatlarındaki dikkate değer artışlar (petrol, doğalgaz ya da emtia fiyatlarındaki artışlar) ü Nominal ücretlerdeki ani (beklenmedik) sıçramalar 22

23 TALEP ŞOKLARI NEDİR? Temel olarak geleceğe yönelik bekleyişlerden kaynaklanan özel sektör tüketim ve yatırım harcamalarındaki değişmelerden kaynaklanır. Bir ülkenin temel ihraç mallarından birine olan uluslararası talebin aniden düşmesi, o ekonomi açısından talep kaynaklı bir şok yaratabilmektedir. Bu gelişme kendisini ekonomiyi uzun dönem büyüme trendinin altına çekerek durgunluk/depresyon yönlü bir iktisadi dalgalanmaya sebep olmaktadır. 23

24 POLİTİKA ŞOKLARI NEDİR? Ekonomi yönetiminin aldığı kararlardan kaynaklanır ve genellikle ekonominin talep tarafını etkiler. Para arzı, döviz kuru ve daha genel olarak maliye politikasındaki değişmeler politika şoklarına sebep olabilmektedir. Durgunluk yönünde ortaya çıkan bir iktisadi dalgalanma devletin iradi olarak uygulayacağı genişletici bir para ya da maliye politikası sonucunda hafifleyebilir ya da tamamen ortadan kalkabilir. Enflasyon sonucu ortaya çıkarmış bir iktisadi dalgalanmanın etkisi, uygulanacak daraltıcı maliye veya sıkı para politikası ile hafifletilebilir ya da ortadan kaldırılabilir. 24

25 İKTİSADİ DALGALANMALAR VE MALİYE POLİTİKASI 25

26 İKTİSADİ DALGALANMALARDA MALİYE POLİTİKASI NASIL UYGULANIR? Kamu harcamaları kısa dönemde, gelirle ters orantılıdır. Kısa dönemde, işsizlik sigortası gibi belirli harcama kalemlerinin gelir artışı ile ters orantılı olduğudur. Genişleme döneminde istihdam artacağından, işsizlik sigortası ödemeleri azalacaktır. Daralma dönemlerinde işsizlik artacağından daha fazla işsizlik sigortası ödemesi yapılacak ve harcamalar artacaktır. Kamu harcamaları ve vergiler buna göre tasarlandığı takdirde, daralma döneminde kamu bütçesi açık verirken, genişleme döneminde fazla verecektir. 26

27 MALİYE POLİTİKASI YÖNTEMLERİ NELERDİR? Maliye politikası uygulamalarında tartışılan konuların başında aktif devlet müdahalesinin olup-olmaması ve boyutları gelmektedir. Bu konudaki tartışmalar daha çok ideolojik bir nitelik taşımakta ve devletin sınırlarının ne olması gerektiği noktasında yoğunlaşmaktadır. Devleti yönetenlerin ekonomiye aktif müdahaleleri, İradi (ihtiyarı) maliye politikası uygulamasını oluşturur. Ekonomiyi düzenleme görevini aktif politikalar yerine, piyasanın işleyişine bırakan politikalar otomatik stabilizatör olarak adlandırılmaktadır. 27

28 İRADİ (İHTİYARİ) MALİYE POLİTİKASI (DEVLET MÜDAHALESİ YASAL İDARİ DÜZENLEME) İradi ya da İhtiyati maliye politikası yöntemi, istikrar politikasına yönelik bütün önlemlerin maliye politikasını yürütmekle sorumlu ve yetkili kişiler tarafından alınması esasına dayanır. Kamu harcamalarının hızında ve yapısında değişiklik yapılmalı, yeni bir program hazırlanmalı (refah programı) veya vergi sisteminde bir değişikliğe gidilmeli (daha yüksek vergi oranları gibi). 28

29 İRADİ MALİYE POLİTİKASI UYGULAMAK KOLAY MIDIR? Ekonomiye yönelik düzenlemelere yönelik doğru politikalar belirleyebilmek için doğru kararlar verebilmek, doğru tahminlerde bulunmak ve kararların zamanlaması çok önemlidir. Maliye politikaları çok esnek bir araç değildir. Vergilerdeki değişiklikleri sağlamak güç ve zaman alır, kamu harcamaları hemen kısılamaz. Tam bilgilendirmenin sağlanamaması, konjonktürün doğru teşhis edilememesi ve zamanlama sorunu nedeniyle iradi politikalar istikrarı bozabilir. 29

30 MALİYE POLİTİKASINDA GECİKMELER NELERDİR? 1- Teşhis ve Tahmine İlişkin Gecikmeler 2- Uygulamaya İlişkin Gecikmeler 3- Etkilemeye İlişkin Gecikmeler 30

31 TEŞHİS VE TAHMİNE İLİŞKİN GECİKME (SORUN VE HAREKETE GEÇME ARASI DÖNEM) Ekonomide istikrarsızlığın ortaya çıktığı zamanla, bu istikrarsızlığı önlemek amacıyla ekonomiyi yönetenlerce harekete geçme kararının alınması arasındaki gecikme teşhise (bilgiye) ilişkin gecikmedir. Bu tür gecikme, bir taraftan resmi verilere gecikmeli ulaşılmasından, diğer taraftan uzmanların varolan durumu geçici bir sinyal mi yoksa sürecek olan bir değişim mi olduğu konusundaki bekleyişlerinin birkaç ay sürmesinden kaynaklanmaktadır. TÜİK GSYH rakamlarını 5-6 ay gecikmeli yayınladığını kabul edelim. Bu yapı hükümetin ekonomik konjonktürdeki gelişmeleri 5-6 ay geriden izler. 31

32 DOĞRU TEŞHİS TAHMİN YAPILMASINI SINIRLAYAN BAZI ETKENLER Güvenilir ve hızlı istatistiki bilgilere ulaşmak, görevli kurumun teknolojik desteği zorunludur. İstatistiki verilerin tam ve kesin olarak yorumlanabilmesi için konjonktürü doğru tahmin etmek ile mümkündür. Ancak bu son derece güç olmaktadır. Konjonktürün teşhis-tahmininde kişi ve kurumların değer yargıları da yanlış kararları etkiler. Yürütme organları, farklı bilim çevreleri ve çıkar gruplarının görüşlerinden etkilenerek kararsız kalabilirler. Bu da maliye politikalarına ilişkin önlemlerin gecikmesine yetersiz düzeyde kalmasına neden olabilir. 32

33 UYGULAMAYA İLİŞKİN GECİKMELER (HAREKETE GEÇME KARARI VE UYGULAMAYA KONMA) Uygulamaya ilişkin gecikmenin önlenmesi için özellikle kamu harcamalarını içeren ayrıntılı bir plan hazırlanmalıdır. İstikrar politikası çerçevesinde, kamu harcamalarıyla ilgili herhangi bir değişiklik kararı söz konusu olduğunda, hükümetin hazırlıksız olmaması gerekir. Yıllık bütçenin yanı sıra 3 veya 5 yıllık bütçenin nedeni, politikaların uygulama sürecinde ortaya çıkan gecikmelerin azaltılmasıdır. Vergi yasası vb konularda muhalefet iktidarın yoğun tartışmalarının geçtiği komisyonlar söz konusudur. 33

34 ETKİLEMEYE İLİŞKİN GECİKMELER (UYGULAMAYA KONMA VE ETKİSİNİ GÖSTERME) Kamu harcamalarıyla yeni işgücü istihdam edilmesi veya ücret ödenmesi, ekonomi üzerinde kısa sürede etki yapabilir. Kamu harcamaları, özel sektörün ürettiği nihai mallara olan talebi artırdığında, etki talebin özel sektör stoklarından karşılanıp-karşılanmadığına göre değişecektir. Eğer stoklardan karşılanıyorsa üretimi, istihdamı artırma ve yeni yatırımları harekete geçirme gibi etkisi olmayacaktır. SONUÇ: Kamu harcamaları ile hedeflenen ekonomik genişleme arzusu gerçekleşmemiştir. Ekonomik istikrar için maliye politikası araçlarının hedeflerini gerçekleştirecek, en uygun aracın seçilmesi zorunludur. 34

35 ARAÇLARIN SEÇİMİNE İLİŞKİN GÜÇLÜKLER NELERDİR? İradi maliye politikalarının başarılı olması açısından diğer önemli bir husus: uygulamaya konulacak araçların türü, dozu, süresi ve zamanlaması konusunda verilecek karar ve bununla ilgili ortaya çıkabilecek güçlüklerdir. Konjonktürel teşhis ve tahminler konusunda anlaşma sağlansa bile, araçların seçimi konusunda yoğun tartışmalar yaşanabilir. 35

36 VERGİ VE HARCAMANIN ETKİLERİ NASILDIR? VERGİ ya da KAMU HARCAMALARI aracının ENFLASYON üzerindeki ANTİ-ENFLASYONİST etkileri farklılıklar gösterebilir. Gelir vergisi birkaç hafta içinde etkisini gösterirken; kamu harcamalarındaki artış geçiş dönemi gecikmelerine neden olabilir. Uzun gecikmeler söz konusu olduğunda, ince ayar olarak nitelenen yasal düzenlemelerle yasamadaki gecikmeler giderilebilir. 36

37 İRADİ HARCAMA POLİTİKALARI NASILDIR? İradi harcama politikaları yasal düzenlemelerle gerçekleşir. Meclis; konjonktürel dalgalanmaları dikkate alarak toplam ve bireysel programlara yönelik harcama miktarını değiştirebilir. Konjonktürel daralma dönemlerinde kamu harcamalarının artırılması; genişleme dönemlerinde ise azaltılması gerekir. 37

38 İRADİ HARCAMA POLİTİKALARI Daralma dönemlerinde GELİR azalırsa (Y 1 den Y 0 a), kamu harcamaları arttırılır (G 0 dan G 1 e) BÜTÇE AÇIKLARI oluşur. Genişleme dönemlerinde GELİR artarsa da (Y 0 den Y 1 e), kamu harcamaları azaltılır (G 1 dan G 0 a) BÜTÇE FAZLALARI oluşur. 38

39 DOĞRUDAN GELİR ÖDEMELERİ Hükümet işsiz kişilere doğrudan gelir ödemesi yapabilir. Ekonomi daralma sürecindeyken bu tür programlar hem kolay hem de hızlı şekilde uygulanabilir. Genişleme dönemlerinde ise, kolay ve hızlı şekilde durdurulabilecek programlardır. ÖRNEK: İşsizlik tazminatı ve tarımsal ürün veya üretim alanıyla ilişkilendirilen gelir transferi gibi ödemeler.. Doğrudan gelir ödemeleri, daralma dönemlerinde düşen harcamaların korunmasına yardım eder, fakat çalışma isteğini zayıflatabilir, iş aramalarını olumsuz etkileyebilir. 39

40 KAMU ÇALIŞMA PROGRAMLARI Daralma döneminde hükümet istihdamı artıracak yatırımlar için gönüllü olabilir. Bu doğrultuda kamu çalışma programları hazırlanarak istihdam artırıcı yatırımlara Köprü, yol, baraj inşası gibi projeler ekonomide canlanmaya ve iş aktivitelerini arttırarak daha çok istihdama yol açabilir. 40

41 KAMU-ÖZEL SEKTÖR HARC. EKONOMİYİ CANLANDIRIR MI? Kamu ve özel sektörün harcama yapması ekonomideki canlanmayı daha da hızlandırır. Kamu Özel sektörün hem faktör hem de sermaye piyasalarında kaynaklar için rekabeti DIŞLAMASINA neden olabilir. Özel harcamaların dışlanmasını önlemek için kamunun harcama programını durdurması ve başka bir durgunluk dönemine kadar beklemesi, gerekir. 41

42 İRADİ VERGİ POLİTİKALARI İradi vergi politikaları, yasamaya ilişkin düzenlemeler gerektirir. Meclis; vergi oranlarını, yapısını, matrahını, indirim, istisna ve muafiyetlerini yeniden belirlemek suretiyle toplam vergi gelirlerini değiştirebilir. Konjonktürel dalgalanmaları önleyici maliye politikası, daralma dönemlerinde vergi gelirlerini azaltıcı; genişleme dönemlerinde ise arttırıcı yönde uygulanmalıdır. 42

43 VERGİ ORANLARINDAKİ DEĞİŞME Maliye politikası resesyon döneminde vergi oranlarını düşürerek vergi gelirlerinin azalmasını, genişleme döneminde ise vergi oranlarını yükselterek daha çok vergi toplanmasını ifade eder. 43

44 VERGİ ORANLARINDAKİ DEĞİŞME Artan oranlı vergi sisteminde, vergi oranlarındaki indirimden sonra (t 0 dan t 1 e) vergi fonksiyonu T 0 dan T 1 e kayar, resesyon dönemlerinde D kadar açık oluşur. Vergi oranları arttığında ise (t 1 den t 0 a) vergi fonksiyonu yukarı doğru kayacak ve genişleme döneminde S kadar fazla meydana gelecektir. 44

45 VERGİ İNDİRİM, İSTİSNA VE MUAFİYETLERDE DEĞİŞİM İstisna ve muafiyetlerin aksine, vergi indirimleri; gelir vergisi mükellefleri için doğrudan yapılan indirimlerdir. İstisna ve muafiyetler vergi yükümlüsünün vergilendirilebilir gelirini dolaylı olarak etkiler. Vergi indirimindeki bir artış, devletin vergi gelirlerini düşürür ve bütçe açığının büyümesine yol açar. Vergi indirimlerinin azaltılması ise, hükümetin gelirlerini arttırır ve bütçe fazlasına zorlar. 45

46 VERGİ MATRAHINDA DEĞİŞİM Vergi matrahını, hane halkı ve kurumların gelirleri meydana getirir. Hükümet bu birimlerin kazanılmış ve kazanılmamış gelirlerinden belli indirim, İstisna ve muafiyetlere izin verebilir. Hükümet indirim, istisna ve muafiyetlerin miktarını ve sayısını yükselterek sahip olabileceği geliri düşürür ya da tersi uygulamalarla gelir miktarını arttırabilir. 46

47 EKONOMİK İSTİKRARIN SAĞLANMASINDA OTOMATİK STABİLİZATÖRLER (İSTİKRARLANDIRICILAR) Otomatik stabilizatörler; bilinçli kamu müdahalesi olmaksızın harcama ve vergilerin kendiliğinden değişmesi durumudur. Gelir vergileri insanlar daha fazla üretirlerse artar, daha az üretirlerse azalır. Ekonominin genişleme zirvesinde ve insanlar daha çok çalıştıklarında vergi ödemeleri artar. Ekonomi aniden krize girdiği ve işsizlik arttığı dip dönemlerinde ise vergi gelirleri azalır. 47

48 OTOMATİK STABİLİZATÖRLER KENDİLİĞİNDEN Mİ HAREKET EDERLER? Otomatik stabilizatörler, ekonominin bünyesinde ekonomideki konjonktür hareketlerini hafifleten istikrar kuvvetleridir. Yasama organının tasarrufuna, teşhis ve tahmin yöntemine, yani iradi kararlara ihtiyaç duyulmadan, ekonomide hareket edebilmektir. Otomatik stabilizatörler, hiçbir iradi ve yasal işleme gerek olmadan deflasyonist dönemlerde bütçe açığı, enflasyonist dönemlerde bütçe fazlası meydana getirileceğine inanmaktadır. 48

49 OTOMATİK STABİLİZATÖRLER: KAMU HARCAMALARI Ekonomi genişlediğinde toplam gelir artar, kişiler daha az transfer ödemesi alırlar. Kamu tüketimi bireysel tüketimi teşvik edecek daha düşük kullanılabilir gelire izin verir. Ters yönde ekonomik gelişme olduğunda ise transfer harcamaları artar, kullanılabilir gelirdeki düşüş azalır. 49

50 İŞSİZLİK SİGORTASI-TARIMSAL ÜRÜNLER NASIL BİR ROL OYNAR? Transfer harcamaları içinde yer alan işsizlik sigortası ödemeleri enflasyonist dönemlerde azalmakta, deflasyonist dönemlerde ise artmaktadır. Yani konjonktür hareketleriyle ters yönde seyretmektedir. İşsizliğin azaldığı dönemlerde işsizlik primi ödemeleri artar; işsizlik tazminatı ödemeleri de azalır. Giderler Milli Gelirle ters hareket edince, bir fazla oluşur. Tarımsal ürünlerin bol olduğu yıllarda toplam gelir azalır; kıt olduğu yıllarda ise gelir artar. Devlet bol olduğu yıllarda ürün fazlasını alır, az olduğu yıllarda da piyasaya sürer. 50

51 OTOMATİK STABİLİZATÖRLER: VERGİ GELİRLERİ Verginin Esnekliği bazı etkenlere bağlıdır Vergi matrahının milli gelirdeki değişmelere ne ölçüde duyarlı olduğuna bağlıdır. Vergi tarifesinin tek oranlı ya da artan oranlı bir yapıda olup olmamasıdır. Vergi tekniğine ilişkin yapısal özelliklerin vergi gelirlerinin düzeyini, tahsil edilme zamanını ne ölçüde etkilediği vergi esnekliği açısından önemli olan bir başka konudur 51

52 KİŞİSEL GELİR VERGİSİ ESNEK MİDİR? Kişisel Gelir Vergisi konjonktürel esnekliği en yüksek olan vergidir. Günümüzde başta gelişmiş ülkeler olmak üzere çok sayıda ülkede kişisel gelir vergileri, artan oranlı bir yapıya sahiptir. Konjonktürün daralma dönemlerinde kişisel gelir vergisi milli gelirden daha büyük düzeyde azalmakta, canlanma dönemlerinde ise milli gelirden daha fazla artmaktadır. 52

53 BEYANNAME-KAYNAKTAN KESME ESNEKLİĞİ ETKİLER Mİ? Beyanname veya kaynakta kesme yöntemine göre vergilerin tahsil edilmesi gelir vergilerinin konjonktürel esnekliğini etkiler. Beyanname usulünün geçerli olduğu durumlarda konjonktürel gelişimin etkileri uzunca bir süre sonra varlığını hissettirdikleri halde; ücretlerin vergilendirilmesinde uygulanan kaynakta kesme yönteminde derhal ortaya çıkar. 53

54 KURUMLAR VERGİSİNİN ESNEKLİĞİ YÜKSEK MİDİR? Kurumların gelirleri milli gelirle direkt bağlantılı olduğundan konjonktürel esnekliği yüksektir. Millî gelire bağlılığı esnekliğini yükseltirken, tarife yapıları ise (genellikle düz oranlı bir tarife yapısı söz konusu olmaktadır) esnekliği az da olsa azaltmaktadır. 54

55 GİDER VERGİSİ Gider vergilerinin de konjonktürel esnekliği yüksektir. Özellikle yayılı muamele vergisi söz konusu olduğunda; bu verginin konjonktürel istikrar sağlayıcı gücü, zorunlu ihtiyaç maddelerinin vergiden istisna edilmesi veya indirimli tarifeye tabi tutulması suretiyle, daha da artırılabilir. 55

56 YAYILI MUAMELE VERGİSİ NEDİR? Değişim sürecinin her aşamasında muameleye bağlı olarak alınan vergileridir. Katma Değer Vergisi bir yayılı muamele vergisidir. Değişim sürecinin ilk arzında alınanları ise toplu muamele vergileridir. Özel Tüketim Vergisi bir toplu muamele vergisidir. Yayılı muamele vergileri genellikle nihai tüketime kadar yansıtılmaya elverişli vergilerdir. Toplu muamele vergiler ise, değişimin diğer aşamalarında fiyatın içinde maliyet unsuruna dönüşürler. 56

57 SERVET VERGİLERİ ESNEK MİDİR? Servet içinde menkul değerlerin payı ne kadar büyükse, bu vergilerin konjonktürel istikrarı sağlayıcı etkisi de o derece artabilecektir. Gerek servet üzerinden alınan, gerekse servet transferi ve servet artışı vergilerinin konjonktürel esnekliği düşüktür. Servet vergilerinin konjonktürel esnekliğinde servetin kaynak itibariyle bileşimi ve dağılımı büyük bir rol oynar. 57

58 İRADİ MALİYE POLİTİKASINA ELEŞTİRİLER Yavaş realize olur ve verimliliği azaltır. İradi politikalarının hatasız olmadığı söylenemez. Toplam talep üzerinde belirsiz ve önemsizdir. İradi kararlar önceden bilinmediği için, iradi kararlar istikrarsızlığı artırabilir. 58

59 İRADİ MALİYE POLİTİKASINA ELEŞTİRİLER İradi politikaları politikacılar belirler, baskı gruplarının görüşleri doğrultusunda hazırlanırlar. Otomatik istikrar sağlayıcı politikalar, bütçe açıklarının kapatılması konusunda daha inanılırdır. Aktif maliye politikaları etkisizdir, makro hedefler için zararlı olabilir. Talep yetersizliği varsa iradi politikalar etkili olabilir. Aktif maliye politikaları, bütçe açıkları borçlanmayla finanse edilirse, dışlama etkisine yol açabilir.. 59

60 OTOMATİK İSTİKRAR SAĞLAYICI MALİYE POLİTİKASINA ELEŞTİRİLER Milli gelirle vergi gelirlerinin uyumlu olması, konjonktürel dalgalanmaları hızlandırıcı etki yapabilir. Otomatik stabilizatörler ile kör bir maliye politikası uygulanmaktadır. Ekonominin yapısı her zaman bu politikaların uygulanmasına elverişli olmayabilir. Otomatik stabilizatörlerin ekonomik dengeyi sağlamadaki rolü abartılmamalıdır. 60

61 OTOMATİK İSTİKRAR SAĞLAYICI MALİYE POLİTİKASINA ELEŞTİRİLER Vergi sistemindeki yapısal esneklikler, ekonomik büyümenin otomatik frenlenmesine yol açabilir. Mali sürüklenme: Artan oranlı vergi sisteminin ekonomik gelişmeyi sınırlandırıcı etkisidir. Genişleme döneminde deflasyonist açık etkisi ile tam çalışmaya ulaşmayı engeller. Büyük ekonomik dalgalanmaları önleyecek ekonomiyi resesyondan hızla kurtaracak yeterli güce ve iyi zamanlaması yoktur. Özel sektör enflasyon veya durgunluğun etkisinde iken, ekonomiyi kendi haline bırakmak yerine politika kararları alarak müdahale etmek daha doğru olacaktır. 61

62 FORMÜL ESNEKLİĞİ YÖNTEMİ NEDİR? Ekonomide yaşanan gelişmeler, belirli makro ekonomik göstergelerden yararlanılarak yakından izlenmekte ve çeşitli formüllerle istikrarsızlıklar giderilmeye çalışılmaktadır. Dar anlamda; makro ekonomik göstergeler ile mali araçlar arasında ilişki kurulur, belirli sinyaller aşılınca siyasiler yasalarla formül geliştirir. Geniş anlamda; siyasal iktidarın ekonomiye müdahale olarak nicel kararlar ortaya koymasıdır. Örneğin: 6 ay süreyle işsizlik %15 olursa, gelir vergisi % 10 inmeli ya da yüksek enflasyonu engellemek için %7 faiz dışı fazla vermek gibi İradi ile otomatik istikrar sağlayıcı politikalar arasında köprü görevi görür. 62