SU KULLANIMI VE YÖNETİMİNDE KATILIMCI YAKLAŞIM

Transkript

1 SU KULLANIMI VE YÖNETİMİNDE KATILIMCI YAKLAŞIM Hasan Özlü İşletme ve Bakım Dairesi Başkanı DSİ Genel Müdürlüğü Ankara, Türkiye ÖZET Kıt ve değerli bir doğal kaynak olan suyun kullanımı ve yönetimi gittikçe artan bir önem kazanmaktadır. Su kaynaklarının sektörel bazda kullanımına bakıldığında %74 nispetiyle tarım sektörü ilk sırada olup, içme-kullanma suyu %16 ve sanayi ise %10 ile daha sonra gelmektedir. Gelecekte tarım aleyhine bir azalma, diğer sektörler lehine artış olacağı hesaplanmaktadır. Suyu en çok tüketen tarımda sulama yönetiminin çiftçinin katılımıyla yapılmasının önemi açıkça görülmektedir. Hidroelektrik enerji üretimi ve taşkın yönetiminde de katılımcı yaklaşımın gereği açıktır. Bu tebliğde sulama yönetiminde katılımcı yaklaşım, tek veya çok maksatlı barajların işletilmesi ve yönetimi konularında katılımcılığın gereği ve önemi konuları işlenmektedir. Bu çalışmada, su yönetiminde esas olan mühendislik yapılarının işletilmesinde, su kaynaklarının iyi kullanılmasında, geçmişteki uygulamalar ile özellikle son yıllarda uygulanan katılımcı yaklaşıma ait çalışmalar anlatılmaktadır. Ayrıca, gelecekte su kaynaklarının kullanımında ve yönetiminde beklenen değişimler ele alınmaktadır. 1. Giriş Toplumların gelişmişlik düzeyi kişi başına tüketilen içme kullanma suyu, kişi başına düşen elektrik tüketimi veya bin kişiye düşen otomobil sayısı gibi kriterlerle değerlendirilmektedir. Teknoloji alanındaki gelişmelere paralel olarak insanların yaşamını kolaylaştırmak maksadıyla tasarlanmış olan araçların büyük bölümü elektrik enerjisi ile çalışmakta, ülkelerin enerji alanındaki yetkilileri de enerjinin en uygun kaynaklardan üretilmesi ya da en uygun fiyatla alınması konularında çalışmalar yapmaktadır. Şüphesiz, bugüne kadar olan gelişmeler ışığında, ekonomik maliyeti, çevresel etkileri ve sürdürülebilirliği gibi faktörler bir arada değerlendirildiğinde hidroelektrik enerjinin öncelikli olarak üretilip kullanılmasının doğru bir yaklaşım olduğu görülmektedir. Diğer yandan, rejimi düzensiz olan Ülkemizdeki akarsular, depolama yapıları olmaksızın nehir santralleri ile yılın tamamına yayılmış düzenli enerji üretimine imkan vermemektedir. Depolama yapıları tamamen enerji üretimi maksatlı olabileceği gibi, içme-kullanma, sulama, endüstri tesislerine su sağlanması ve taşkın kontrolü gibi diğer maksatların bazılarına belli

2 oranlarda hizmet etmek üzere inşa edilebilmektedir. Ülkemiz sahip olduğu yağış rejimi sebebiyle depolama tesislerini inşa etmek ve yağışlı dönemdeki suyu kurak dönem olan yaz aylarında kullanmak üzere depolamak mecburiyetindedir. Bu tesislerde, inşa maksatlarına göre sektörlerin tamamı için ayrı ayrı veya genel olarak optimum faydayı sağlayacak işletme modellerinin uygulanması gerekmektedir. Toplam kullanılabilir su potansiyeli 112 milyar m³ olan ülkemiz su zengini olarak sınıflandırılamaz. Bu miktarın halen %40 ı kullanılmaktadır. Sektörler bazında en büyük kullanıcı %75 oranı ile tarım sektörü olmaktadır. Bu bakımdan tarımda su kullanımına çiftçi katılımı çok önemlidir. Her damla suyun insanlığa fayda sağlayacak şekilde yönlendirilip yönetilmesi ve tesislerin inşa edilme amaçlarına en uygun şekilde işletilmesi büyük önem taşımaktadır. Kontrol altında bulundurulup, ihtiyaç duyulduğu yer ve zamanda kullanılması durumunda büyük faydalar sağlayacak en büyük ve zorunlu doğal kaynaklardan biri olan suyun, kontrolsüz bir şekilde akışa geçerek can ve mal kaybına yol açmamasını sağlayacak tedbirler alınmalı, ayrıca diğer bir doğal kaynak olan toprağın erozyon yoluyla kaybedilmesine de fırsat verilmemelidir. Yerleşim yerlerini ve tarım arazilerini taşkınların zararlarından korumak için oluşturulacak tesislerin ve depolama yapılarının işletilmesinde suyun olumlu ve olumsuz yönleri bir arada değerlendirilmelidir. Diğer bir deyişle en önemli doğal kaynağın, suyun, büyük felaketlere sebep olmadan idare edilmesi, nimetlerinden istifade edilmesi için gerekli çalışmaların katılımcı anlayışla yapılması önemli bir yaklaşım olarak gelişmektedir. Bütün kamu ve özel kuruluşları ile bireylerin su kaynaklarının kullanılması, sevk ve idaresinde üzerine düşeni yapması, toplumsal bir bilincin oluşması ve hayatiyete geçirilmesi zorunludur. 2. Su Yönetiminde Mevcut Durum 2.1. Sulama Yönetimi 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasından sonra kıtlığın ve hastalıkların ülkeye zor günler yaşattığı ve bunların mutlaka aşılması gerektiği düşünülerek; taşkın zararlarından korunma, bataklıkların ıslahı, arazilerin sulanması, su kuvvetlerinden faydalanma, iç sularda gemi işletmesi maddelerini içeren bir su programı hazırlanmıştır. Bu maksatla 1925 yılında Nafia Vekaletine bağlı daireler kurulmuştur. Ancak su işleri ile ilgili sorunların çokluğu, önemi ve ivediliği dikkate alınarak 1929 yılında 12 daireyi kapsayan Sular Umum Müdürlüğü ihdas edilmiştir. Bu kuruluş 1937 de Su İşleri Reisliği olmuş ve 1953 yılında da Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) kurulmuştur. DSİ günümüzde de tarım, enerji, hizmetler ve çevre sektörlerinde hizmet veren, en büyük ve en etkin kuruluşlardan biri olma özelliğini sürdürmektedir. Ülkemizde tarım arazilerinin 12,5 milyon hektarı sulanabilir niteliktedir. Ancak yapılan etütlere göre; mevcut su potansiyeli ile teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek arazi miktarı 8,5 milyon ha olarak belirlenmiştir. Ekonomik olarak sulanabilir bu arazinin nihai durumda; 6,5 milyon ha ının DSİ, 1,5 milyon ha ının Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) ve 0,5 milyon ha ının da halk sulamaları kapsamında kalacağı öngörülmektedir. Sulamaya açılan alanların kurumsal dağılımına ilişkin tablo aşağıdadır

3 Tablo :1 İşletmeye Açılan Sulama Alanlarının Kurumsal Dağılımı ( 2004 yılı ) Kurum Adı Brüt Alan Net alan milyon ha % milyon ha % DSİ 2,8 57 2,4 55 KHGM 1,1 22 1,0 23 Halk Sulamaları 1,0 20 1,0 23 Toplam 4, ,4 100 Tablodan da görüleceği üzere, Türkiye de 2004 yılı sonu kesin değerleri itibarıyla toplam 4,9 milyon hektar (4,4 milyon ha net) arazi sulamaya açılmıştır. Bu miktarın 2,8 milyon hektarı (2,4 milyon ha net) DSİ Genel Müdürlüğü, 1,1 milyon hektarı (1 milyon ha net) mülga KHGM tarafından işletmeye açılmıştır. Ayrıca 1 milyon ha alanda halk sulaması yapılmaktadır. Bu durumda ekonomik olarak sulanabilecek 8,5 milyon ha alanın, % 58 i sulamaya açılmış bulunmakta olup, bunun % 57 si DSİ tarafından işletmeye açılmıştır. Bütün dünyada olduğu gibi Ülkemizde de, sulama projelerinin işletme bakım ve yönetim hizmetlerinin yürütülmesinde iki ana yol izlenmektedir. Bunlar; Devlet sulama işletmeciliği ve faydalananlar tarafından oluşturulan örgütler ve yerel yönetimlerce yapılan sulama işletmeciliğidir Yılına Kadar Olan Dönem DSİ inşa ettiği sulama tesislerinin işletme-bakım ve yönetim sorumluluğunu kendisi yürütmekte veya 6200 sayılı kanunun 2.maddesinin (k) fıkrası uyarınca çeşitli kurum ve örgütlere devretmektedir yılına kadar olan dönemde devlet işletmeciliği ön planda olmuş ve sulama tesislerinin işletme ve bakım hizmetleri DSİ işletme ve bakım personeli tarafından yerine getirilmiştir. DSİ'nin inşa ederek işletmeye açtığı ve işletmesini üstlendiği sulama tesislerinde 1960'lı yıllardan bu yana uygulanan bir sistem ise Sulayıcı Grupları uygulamasıdır. Devlet tarafından yürütülen hizmetlere çiftçi katılımı sağlanarak, çiftçilerdeki sulama kültürünün gelişmesi ve disiplinin otokontrol ile sağlanması amacıyla bu sistem oluşturulmuştur. KHGM ce inşa edilen ve genellikle küçük alanlarda, tek bir yerleşim birimine hizmet eden, dağınık ve çok sayıdaki sulama şebekelerinde devlet işletmeciliği kurulmamıştır. Bu sulamalar ya kooperatiflere devredilmiş, ya da yerel yönetimlerin kullanımına bırakılmıştır. Söz konusu tesislerin işletme-bakım ve yönetimini sağlamak için en uygun yol olarak sulama kooperatiflerine devir yolu seçilmiştir Dönemi Başlangıçtan itibaren özellikle büyük ölçekli sulama tesislerinde ağırlıklı olarak devlet işletmeciliği yürürlükte iken, sonraki dönemde, yaşanan gelişmeler sonucunda ve 1993 yılında alınan karar doğrultusunda sulama tesislerinin işletme bakım ve yönetim sorumluluğunun faydalananlarca kurulan sulayıcı örgütleri ile yerel yönetimlere devri uygulamaya konulmuştur. Merkezi idare, sulama yönetiminde bir reform olan bu uygulama ile, yetki ve görevlerinin bir bölümünü su kullanıcılarının kurdukları çeşitli organizasyonlara bırakmaktadır. Bu işletme

4 modelindeki değişiklikte; devletin bakış açısındaki değişimle birlikte, faydalananların kendi örgütleri ile hizmetleri daha düzenli, süratli ve ekonomik olarak yapabilecekleri inancı etkili olmuştur. Devir; "DSİ' ce inşa edilmiş, edilmekte veya edilecek olan tesislerin işletme bakım ve yönetim sorumluluğunun, karşılıklı olarak imzalanan sözleşme ile ve Bakanlığın onayıyla o tesisten faydalananlarca kurulmuş olan kamu veya özel hukuk tüzel kişilikleri veya mahallî idarelere bırakılmasıdır." Sulama tesislerinin faydalananlara devrinde tesislerin mülkiyetinin değil, işletme bakım ve yönetim sorumluluğunun devri söz konusu olmaktadır. Hizmetlerin devredileceği kurum ya da örgütün tipi; her yörede, o yörenin şartlarına uygun olarak, çiftçi eğilimleri göz önüne alınarak belirlenmektedir. DSİ bu aşamada sorumluluğu devralmak üzere talepte bulunan tüzel kişilik kazanmış örgütün kanunî yapısı ve tesisin hizmet ettiği alan içinde bulunan sulayıcıları temsil yeteneğini dikkate almaktadır. Ülkemizde sulama tesislerinin devrinde üç farklı uygulama görülmektedir : a) Resmî Olmayan Devir : Mülga KHGM tarafından inşa edilen sulamaların işletme ve bakım hizmetleri, köy tüzel kişiliklerine veya kooperatiflere bırakılmıştır. b) Yönetime Ortak Katılım : DSİ sulama tesislerinde yürütülen sulayıcı grupları şeklindedir. Sulayıcı grubu; DSİ'ce işletilen bir sulama tesisinin bir bölümünde (yedek veya tersiyer kanal seviyesinde) su dağıtım hizmetleri ile güçleri dahilindeki temizlik, bakım ve onarım işlerini yapmak üzere, DSİ ve sulayıcıların taraf olduğu bir sözleşme ile belirlenen ilkelere göre kurulmuş organizasyonlar (tüzel kişilikler) şeklinde tanımlanabilmektedir. c) Tam Devir : DSİ' ce inşa edilmiş, edilmekte veya edilecek olan tesislerin işletme bakım ve yönetim sorumluluğunun o tesisten faydalananlarca kurulmuş olan kamu veya özel hukuk tüzel kişiliklerine devredilerek bu örgütler tarafından yerine getirilmesidir. Devir yapılabilen kurum/örgütler ve ilgili kanunlar şu şekildedir : Tablo : 2 Devir Yapılabilen Kurum ve Örgütler ve İlgili Kanunlar Kamu Hukuku Tüzel Kişilikleri Köy Tüzel Kişiliği Belediye Birlik Özel Hukuk Tüzel Kişiliği İlgili Kanunu 442 sayılı Köy Kanunu 5393 sayılı Belediye Kanunu 5355 sayılı Mahallî İdare Birlikleri Kanunu İlgili Kanun Kooperatif 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu Köy Tüzel Kişiliği : 442 sayılı Köy Kanunu ile kurulmuş olan kamu hukuku tüzel kişiliğidir. Belediye : 5393 sayılı kanuna tâbidirler. Kooperatif : 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu uyarınca kurulan ve ana sözleşmesinde sulama tesislerinin işletme ve bakım hizmetlerinin yürütülmesi hususu da bulunan kooperatifler devir işlemine konu olabilmektedir

5 Birlik : 2005 yılında yürürlüğe giren 5355 sayılı Mahallî İdare Birlikleri Kanunu na göre kurulmaktadır. Daha önceki dönemde ise 1580 sayılı mülga Belediye Kanunu na göre kurulmuştur. Diğer Kurumlar: Yukarıda sayılan bu dört kurum/örgütün dışında sayıları çok az olmakla birlikte üniversite ve araştırma enstitüleri de devir yapılan kuruluşlardır. İşletme bakım ve yönetim sorumluluğunun devrinde; tesisin bir yerleşim birimine hizmet etmesi durumunda belediye ile köy tüzel kişiliği, iki veya daha fazla yerleşim yerine hizmet etmesi durumunda kooperatifler ya da sulama birlikleri söz konusu olmaktadır. Esas itibarıyla 1960'lı yıllardan bu yana yapılan, ancak son dönemde çalışmaların yoğunlaştırılması ve büyük alanların devredilmesi sebebiyle tarımla ilgili çevrelerin ana gündem maddelerinden biri haline gelen DSİ' nin devir çalışmalarının çok sayıdaki maksadının üç ana bileşeni vardır. Bunlar: Çiftçi katılımı ve yerinden yönetim, özdenetim, işletme ve bakım giderlerinin azaltılması olarak ifade edilebilir. Devir işleminin hızla yaygınlaşmasında ise aşağıdaki faktörler rol oynamıştır : - Sulama şebekelerinin işletme bakım ve yönetiminden sorumlu olan DSİ Genel Müdürlüğü, bu değişikliği reform olarak benimsemiş ve geliştirmiştir. - İşletme ve bakım personelinin motivasyonu ve bilgilendirilmeleri için seminerler ve hizmet içi eğitim programları düzenlenmiştir. Katılımcı sulama yönetiminin faydasına inanan eğitilmiş DSİ personeli, konunun muhataplarına yönelik olarak, örgütlenme ve katılımcı sulama yönetimi hakkında yoğun bir bilgilendirme çalışması gerçekleştirmiştir. - Hızlandırılmış Devir Programı na başlamak için ilk pilot bölgeler seçilmiş, bu bölgelerde yürütülen çalışmalardan başarılı sonuçlar alınmıştır. Pilot bölgelerden alınan sonuçlar, yakındaki çiftçiler için somut örnek olmuştur. Onlar da katılımcı sulama yönetimi konusunu kendi aralarında değişik açılardan müzakere etmişler ve çalışmalar bugün gelinen noktaya taşınmıştır yılında ha' a yakın bir alan devredilmişken, bu miktar 1994 yılında ha'a yükselmiştir yılı içinde toplam ha alanın devredilmesi planlanmışken, Tablo 3 de de görüldüğü gibi hiçbir şekilde öngörülemeyen miktarda bir taleple karşılaşılmış, bir yıl içinde ha ın üzerinde bir alan devredilmiştir. Konuyla ilgili yıllara göre gelişim Tablo 3 ve Grafik 1 de verilmiştir

6 Tablo:3 Yıllara Göre Su Kullanıcı Örgütlerine Devredilen Alanlar DEVREDİLEN ALAN YILLAR Yıllık Toplam (ha) (ha) Grafik : 1 Yıllara Göre DSİ ce İşletilen ve Devredilen Alanlardaki Değişim

7 Devredilen alanın kurum ve örgütlere göre dağılımı ise Tablo 4 te yer almaktadır. Tablo : 4 Devredilen Sulamaların Devralan Kurum/ Örgütlere Göre Dağılımı KURUM / ÖRGÜT Adet Oran (%) Alan (ha) Oran (%) Sulama Birliği Sulama Kooperatifi Belediye Köy Tüzel Kişiliği Diğer TOPLAM Tablodan da görüleceği gibi gerek devredilen toplam alan, gerekse ortalama sulama alanı büyüklüğü bakımından sulama birlikleri oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Ortalama alan büyüklüğü 5000 ha ın üzerinde olan birliklerin bazılarında sorumluluk alanı bin hektara kadar çıkmaktadır yılında başlatılan hızlandırılmış devir çalışmaları konuyla ilgili uluslararası çevrelerce de olumlu değerlendirilmiştir. Çalışmalarımızı yerinde görmek amacıyla her düzeyden çok sayıda yabancı heyet ülkemizi ziyaret etmiştir. Çalışmalar sonucunda gelinen noktada, uluslararası eğitim programlarının da ülkemizde yapılabileceği yine uluslararası kuruluşlarca değerlendirilmiş ve Ülkemizde 2004 yılında 14 farklı ülkeden 46 katılımcı ile Katılımcı Sulama Yönetimi konusunda uluslararası eğitim programı gerçekleştirilmiştir. Devredilen sulama tesislerinin genel bir değerlendirmesi yapıldığında, bu tesislerin işletme bakım ve yönetim sorumluluğunu devralmış olan çeşitli kurum ve çiftçi örgütlerinin performanslarının tatmin edici bir düzeyde olduğu görülmektedir. Devir çalışmalarıyla DSİ işletme ve bakım personeli sayısında düşüş olduğu belirlenmiştir. Çalışmaların önemli bir hız kazandığı 1993 yılına göre fiili personel sayısında yaklaşık % 40 oranında bir azalma meydana gelmiştir. Ancak devir olmasaydı, yeni işletmeye açılan alanlar için de ilave istihdam gerekecekti ve bu sayı bugünkü işletme personelinin üç katı olacaktı. Başka bir ifade ile 1993 yılına göre üçte bir işletme personeli ile hizmet verilmektedir. Diğer bir önemli gösterge olan bakım ve onarım giderlerinde de devirden sonra azalma meydana gelmiştir. Devirden önce; Devlet in bir önceki yıl yapılan masrafları bir sonraki yıl (daha önceki yıllardan kalanlar da dahil olmak üzere) tahsilât oranı % 40 lar seviyelerinde seyrederken, devirden sonraki dönemde su kullanıcı örgütleri tarafından o yıl yapılan masraflar önemli bir oranda (% 80 in üzerinde) tahsil edilmektedir. Devir çalışmalarının yukarıda sayılan ve rakamlarla ifade edilebilen faydalarının yanında, faydalananların tesis yönetimine katılmaları, karar mekanizmalarında yer almaları ve böylece demokrasi kültürünün gelişmesi gibi faydaları da gözlemlenmiştir. Öz denetim nedeniyle

8 tesisler kullananlar tarafından daha fazla sahiplenilerek korunmuş, zarar verenlerin cezalandırılmasıyla tesislere müdahaleler azalmıştır. Başlangıçta DSİ ce verilen destek, bakım onarım ve rusubat temizliği işlerine yönelik makina temininin yanı sıra, tarla içi geliştirme çalışmalarına yardım, sulama hizmetlerinin iyileştirilmesine yönelik yönetim, organizasyon gibi konularda rehberlik şeklinde idi. Rehberlik dışında bu destekler artık verilmemekte, tesislerin kamuya ait olduğu ve hizmetlerde aksama olmaması gayesiyle gerekli müdahaleler yapılmaktadır yılına kadar kurulmuş olan birliklerin yasal dayanağını oluşturan 1580 sayılı Belediye Kanunu nu yürürlükten kaldıran 5393 sayılı Belediye Kanunu nda birliklerle ilgili bir düzenleme bulunmaması sebebiyle oluşan boşluk tarih ve sayılı Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Mahallî İdare Birlikleri Kanunu ile doldurulmuştur. Bu Kanun henüz sonuçlandırılmamış olan Sulama Birlikleri Kanunu ndan farklı olmakla birlikte ihtiyacı asgari düzeyde karşılayacak düzenlemeler getirmektedir. Önemli bir diğer husus ise yılları arasında uygulanan ve maksatları arasında; tarımsal sulama ile ilgili kurumları güçlendirmek, kamu sektörünü sulamaların işletme ve bakımı için sağladığı finansman ve sübvansiyon bakımından rahatlatmak, sulama sistemlerinin etkin ve devamlılık arz edecek şekilde kullanımını teşvik etmek ve sulayıcı örgütlerini güçlendirme gibi konular olan bir proje ile sulama birlikleri ve kooperatiflerinin işletme ve bakım ekipmanı ihtiyaçlarının karşılanmasına Devlet desteği sağlanmıştır. Proje kapsamında ayrıca Pilot Rehabilitasyon Programı da uygulanmıştır. DSİ devir süresince olduğu gibi öncesi ve sonrasında da hem kendi personeli hem de sulayıcı örgütleri personelinin eğitimi maksadıyla çeşitli çalışmalar yapmış, yurtiçi ve yurtdışında yapılan çalışmalara katılım sağlamıştır. Eğitim çalışmalarına ilişkin bilgiler Tablo 5 te verilmiştir. Tablo :5 Katılımcı Sulama Yönetimi Konusunda Eğitim Çalışmaları Türü Sayısı Katılımcı Sayısı Toplam (gün) Kurs Seminer Toplantı Yurtdışı Yabancı Heyet Süre Sulama Yönetimindeki Değişimin (Devrin) Sulama Performans Kriterlerine Etkisi Sulama projelerinin başarısında en önemli ögelerden biri olan izleme ve değerlendirme sistemi, sulama yönetiminin etkin bir aracı durumundadır. Gerek DSİ ce işletilen sulamalarda, gerekse devredilen sulamalarda, sulama sistemlerinin performanslarına yönelik izleme ve değerlendirme çalışmaları yapılmaktadır

9 DSİ Genel Müdürlüğü nün kendi geliştirdiği sulamalarda yaptığı izleme ve değerlendirme çalışmalarının sonuçlarına göre, sulamaya açılan alanların işleten kurum veya örgüte göre tasarruf durumu Tablo 6 da özetlenmiştir. Tablo : 6 Sulama Alanı Tasarrufu Yönünden Sulama Yönetiminin Değerlendirilmesi Sulama Alanının Tasarrufu DSİ'ce İşletilen Sulamalarda (%) Devredilen Sulamalarda (%) DSİ Tesislerinden Sulanan Alan Çiftçi Olanakları ile Sulanan Alan 3 6 Toplam Sulanan Alan Kuru Tarım Alanı Nadas Alanı 8 4 Boş Bırakılan Alan Toplam Sulanmayan Alan Sulama Alanı Değerlendirme sonuçları, sulamaya açılan alanın DSİ ce işletilen sulamalarda % 63 ünün, işletme-bakım ve yönetim sorumluluğu devredilen sulamalarda ise % 33 ünün çeşitli sebeplerden dolayı sulanamadığını ve/veya tarım yapılamadığını göstermektedir. Sulamaya açılan alanlarda sulanan alanların değişimini en fazla etkileyen faktör sulu tarım kültürünün istenilen düzeyde geliştirilememesi ve çiftçilerin geleneksel tarım kültürü alışkanlıklarından kolaylıkla vazgeçmeme eğilimidir. Devredilen sulamalarda bu durumun daha iyi olduğu tablodan da görülebilmektedir. DSİ ce işletilen sulamalarda nadas uygulanan alan, sulama alanının % 8 i iken, devredilen sulamalarda % 4 oranındadır. Kuru tarım yapılan alan, DSİ ce işletilen sulamalarda % 37, devredilen sulamalarda % 17 olmuştur. Bahse konu olan göstergelerdeki farklılıkların, sulamaların DSİ ce işletilmesinden ya da işletme ve bakım ve yönetim sorumluluğunun devrinden kaynaklandığını makro düzeyde iddia etmek çok doğru olmayacaktır. Elimizdeki sayısal veriler nicel yorumlara çok fazla izin vermemektedir. Bu sebeple, karşılaştırmaların her bir sulama tesisi bazında DSİ ce işletilirken ve devirden sonra olacak şekilde yapılması daha sağlıklı sonuçlar vermektedir. Bununla birlikte, devredilen sulama alanlarında nadas alanlarının azaldığına dair yorumlar, sadece sayısal verilere değil, bunların yanı sıra yerinde gözlem ve izleme sonuçlarına da dayanmaktadır. Diğer yandan, devir sonrasında daha düzenli ve disiplinli sulama işletmeciliğiyle birim alana kullanılan su miktarında, özellikle pompajlı sulamalarda çok önemli nispette azalma kaydedilmiştir. Devir sonrasında kısmen hacim bazlı (zaman bazlı) tarifeye geçilmesi uygulamasıyla su tasarrufunun yanında elektrik tüketiminde de % 70 lere varan tasarruf sağlanmıştır

10 2.2. Depolamalı Tesislerde (Baraj Rezervuarlarında) İşletme ve Su Yönetimi Bu bölümde temiz, çevreci, güvenilir ve ekonomik bir kaynak olan hidroelektrik enerjinin üretiminin en üst seviyede sağlanabilmesi için su yönetiminin önemi, diğer bir ifade ile en iyi faydayı temin edecek olan baraj işletme programının mantığı ve önemine değinilmektedir. Baraj işletme çalışmalarına geçmeden önce, bazı temel kavramların açıklanması ve ülkemizin hidroelektrik potansiyeli hakkında bilgi verilmesinde fayda vardır. Bir ülkede, ülke sınırlarına veya denizlere kadar bütün tabii akışların %100 verimle değerlendirilebilmesi varsayımına dayanılarak hesaplanan hidroelektrik potansiyel, o ülkenin brüt hidroelektrik potansiyelidir. Ancak mevcut teknolojilerle bu potansiyelin tümünün kullanılması mümkün olmadığından, mevcut teknoloji ile değerlendirilebilecek maksimum potansiyele teknik yapılabilir hidroelektrik potansiyel denir. Teknik potansiyelin, mevcut ve beklenen ekonomik şartlar içinde geliştirilebilecek bölümü, ekonomik yapılabilir hidroelektrik potansiyeldir. Türkiye nin teorik hidroelektrik potansiyeli Dünya hidroelektrik potansiyelinin %1 i, ekonomik potansiyeli ise Avrupa ekonomik potansiyelinin %16 sıdır. Halen ülkemizde 135 adet hidroelektrik santral işletmede bulunmaktadır. Bu santraller MW lık bir kurulu güce sahip olup ülkemizin toplam hidroelektrik potansiyelinin %36 sına tekabül etmektedir. Bu kurulu güç yıllık GWh lık enerji üretim kapasitesine sahiptir. İşletmedeki 135 adet HES e ilaveten %8 lik kısmı teşkil eden 41 adet HES inşa halindedir. Geri kalan % 56 lık kısmın hayata geçirilebilmesi için 502 adet HES inşa edilmesi gerekmektedir. Ülkemizde akarsu rejimlerinin düzensiz oluşu sebebiyle su ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için depolama tesislerine (baraj) mutlak surette zaruret vardır. Barajlardan en iyi faydayı elde edebilmek için su kullanım politikasının iyi belirlenmesi gerekmektedir. Belirlenen su kullanım politikasını en iyi şekilde uygulama ise iyi bir işletme programı ile sağlanabilir. Baraj işletme programının hazırlanmasında ilk iş, hidrolojik tahmin yapmak ve anılan baraj rezervuarına gelecek su miktarını doğru tahmin yöntemleri kullanmak suretiyle belirlemektir. Daha sonra ise, geleceği tahmin edilen bu suyu en ekonomik bir şekilde kullanmaktır. İşletmede temel prensip, barajdaki su seviyesini mümkün olduğunca yüksek seviyede tutarak, elektrik üretiminde maksimum türbin verimini elde etmektir. Yüksek seviyeden maksat; barajın emniyetini tehdit etmeyecek ve taşkın tehlikesini ortaya çıkarmayacak, aynı zamanda türbin kapasitesine uygun çalışma yükü sağlayabilecek seviyedir. Çok maksatlı depolamalı tesislerde her maksadın optimum seviyede gerçekleşebilmesi iyi bir işletme yönetimi ile mümkündür. Rezervuar işletmesinin başarılı bir şekilde yapılabilmesi için ise barajın teknik özelliklerinin, havzanın hidrolojik ve meteorolojik özelliklerinin ve barajın memba ve mansap şartlarının iyi bilinmesine ihtiyaç vardır. Bütün bunları dikkate alarak hazırlanan bir işletme programında arzu edilen rezervuar su seviyesini muhafaza etmek, enerji maksadı bulunan barajlarda dolusavaktan su deşarjına yer vermeyen sürdürülebilir bir işletmeyi sağlamak, sürekli bir izleme ve değerlendirme ile mümkündür. Ülkemizdeki hidroelektrik santrallerden 2004 yılında 194 milyar m³ su türbinlenmiş ve 46,08 milyar kwh enerji üretilmiştir. Bu, toplam enerji üretiminin % 31 idir. Bilindiği üzere rezervuarların işletilmesinde hidrolojik çalışmalar DSİ ce hazırlanıp ilgili uygulayıcı birimlere gönderilmekte, depolamalı hidroelektrik santrallerde (HES) santral işletmesi büyük ölçüde EÜAŞ (Elektrik Üretim Anonim Şirketi) tarafından yapılmaktadır. Bu

11 durum, mevcut suyun işletme programına göre en iyi şekilde kullanımında iyi bir koordinasyon gerektirmektedir. Hatta EÜAŞ tarafından işletilen santrallerde üretilen enerjiyi iletmekten sorumlu olan Türkiye İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) ile de iyi bir koordinasyonu gerektirmektedir. Özetle, depolamalı tesislerde iyi bir su yönetimi, su kullanım politikasının iyi bir şekilde hazırlanmasından uygulanmasına, uygulama sonuçlarının izlenerek gerekli değişikliklerin anında yapılarak su kaynağının en iyi kullanımını gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Bu hedefe ulaşılabilmesi için iyi bir ölçme sistemi ve güvenli veri sağlayan bir su gözlem ağına sahip olmak gerekmektedir. Gözlemlerin doğru ve zamanında yapılması açısından barajların yukarı havzalarında olduğu kadar, baraj göl rasatlarında da modernizasyona büyük önem verilmektedir. Bu maksatla DSİ tarafından Coğrafi Bilgi Sistemleri konusunda gerekli donanım temin edilirken eğitim faaliyetleri de yoğun bir biçimde sürdürülmektedir. Su yönetiminde hidroelektrik enerjiden en iyi faydayı sağlamada; enerji politikalarına uygun olarak hidroelektrik enerji üretimi ve üretilen bu enerjinin en az kayıpla iletimi ve tasarruflu kullanımı, kurumlar arasında iyi bir işbirliğinin tesisi, enerji üretiminde optimizasyonu sağlayan yazılımlarının kullanılması başlıca önemli hususlardır Taşkın Yönetimi DSİ Genel Müdürlüğünün taşkınların önlenmesi ve zararlarının azaltılmasıyla ilgili çalışmaları 6200 sayılı Kanunda tanımlanan görev ve sorumluluklar çerçevesinde genelde yapısal önlemler içeren projeli faaliyetler şeklinde sürdürülmektedir. Ayrıca 4373 sayılı Taşkın Sulara ve Su Baskınlarına Karşı Korunma Kanunu ve 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanunda ifade edilen hükümler doğrultusunda taşkın afetinin her sürecinde muhtelif çalışmaları içermektedir. Bu kapsamda bugüne kadar geliştirilen taşkın koruma tesisleri ile yaklaşık olarak 1000 yerleşim yeri ve tarım alanının taşkından korunması sağlanmıştır Yapısal Önlemler İçeren Projeli Çalışmalar 6200 sayılı Kanunun (a) ve (g) bentleri ile taşkın sular ve sellere karşı koruyucu tesisler meydana getirmek ve bu tesislerin işletme görev ve sorumluluğu DSİ Genel Müdürlüğüne verilmiştir. DSİ tarafından Ülkemizde taşkınların önlenmesi ve zararlarının azaltılmasına yönelik yapısal unsur içeren projeli faaliyetleri; taşkın koruma ve kontrol ihtiyacını akarsu havzasının bütününde ve diğer su developmanı gerektiren ihtiyaçlarla birlikte ele alan çok amaçlı Büyük Su İşleri Projeleri ile ivediliği nedeniyle taşkın koruma ihtiyacını havzanın sınırlı bir bölümünde ele alan Küçük Su İşleri Projeleri oluşturmaktadır Küçük Su İşleri Kapsamındaki Çalışmalar (Taşkından Koruma Tesisleri) Küçük su işleri kapsamında havzanın bir bölümü ele alınarak yerleşim yerlerini, sanayi tesislerini, tarım arazilerini taşkından korumak amacıyla, sedde, sel kapanı, mahmuz, tersip bendi, ankroşman taş dolgu, dere yatağı ıslahı, brit, taşkın kanalı gibi tesisler inşa edilmektedir Büyük Su İşleri Kapsamında Yapılan Çalışmalar (Barajlar) Büyük su işleri kapsamında havzanın bütünü ele alınarak taşkın zararlarının azaltılması doğrultusunda barajlar inşa edilmektedir. DSİ ce bugüne kadar, 38 adedi taşkından koruma

12 amaçlı 558 adet baraj inşa edilmiş, 87 adet barajın inşaatı da devam etmektedir. Bu barajlardan yağışlı sezonlarda suları depolayarak mansapta yüksek akımların can ve mal kayıplarına neden olmasını önlemektedir Yapısal Önlemler İçermeyen Çalışmalar Bu çalışmalar başlıklar halinde şu şekildedir : 1. Bölge Taşkın Planları 2. Hidrometrik ve Meteorolojik Gözlem Çalışmaları 3. Taşkın Envanteri 4. İmar Planları İle İlgili Taşkın Etütleri Sayılı Kanun Çerçevesinde Yapılan Çalışmalar Sayılı Kanun Çerçevesinde Yapılan Çalışmalar Gerek büyük su işleri gerekse küçük su işleri kapsamında yapılan taşkın koruma tesislerinin işletilmesinde, bakımında, korunmasında ve gözetilmesinde tesisin bulunduğu yerleşim merkezlerinde yaşayan bütün bireylerin sorumluluğu vardır. İnşaatı tamamlanarak işletmeye alınan bir taşkın koruma tesisinin fonksiyonunu tam olarak yerine getirebilmesi, proje kriterlerine göre yapılmış olan tesise herhangi bir proje dışı müdahalenin yapılmamasına, tesisin kesitlerinde daralma meydana getirecek düzenleme ve işlerden kaçınılmasına bağlıdır. Taşkınların yönetilmesinde katılımcı anlayışın mutlak surette hayata geçirilmesine ihtiyaç vardır. Taşkın önleme maksadıyla yapılmış tesislerin işlerliğini koruması, hem mahalli ve merkezi idarelerin hem de şahısların onları sahiplenmesi ve koruması ile mümkün olacaktır. 3. Su Yönetiminde Uzun Vadede Beklenen Değişimler 3.1. Sulama Yönetiminde Beklenen Değişimler Sulama projelerinin hayata geçirilmesinde bugüne kadarki genel yaklaşım, kamu hizmeti anlayışı içerisinde kaynaktan çiftçiye doğru şekillenmiştir. Günümüzde ise bu anlayış yerini talep yönetimi şeklinde çiftçiden kaynağa doğru şekillenen katılımcı yaklaşıma bırakmıştır. Son yıllarda DSİ ce inşa edilerek işletmeye açılan sulama tesislerinin işletme ve bakım hizmetlerinin faydalananlara devri, bu yaklaşımın hayata geçirilmesi anlamında çok önemli bir gelişme ve değişimdir. Önümüzdeki süreçte, tarım üreticilerinin, sulama projelerinin karar verme, finansman, inşa, uygulama, işletme ve yönetim aşamalarının tamamında katılımının sağlanması yönünde çalışmalar ele alınabilecektir. Ancak bu gelişmeler şüphesiz kamuya ait suların Devletin hüküm ve tasarrufunda olduğu gerçeğini ortadan kaldırmamaktadır. Bu kapsamda, su kaynaklarının en uygun şekilde kullanımı, su kalitesini koruma ve sürdürme, su kaynaklarının önceliklere göre kullanımının sağlanması hususları Devletin yetkileri dahilindedir. Bu kapsamda, bugün ve gelecekte sulama suyunun verimli kullanılabilmesi için; devralan kurum ve örgütlerin yerine getirdikleri hizmetlerin devamlılığının sağlanması, kalitesinin yükseltilmesi, mevzuat eksiklerinin giderilmesi, yeni yatırımlara çiftçi katılımını sağlayacak

13 modellerin geliştirilmesi, sulama tesislerinin modernizasyon ve rehabilitasyon programlarının hazırlanması, tarla içi geliştirme hizmetlerine ağırlık verilmesi, yönetim, organizasyon, yatırım gibi konularda gerekli danışmanlık desteğinde bulunulması ve yoğun bir eğitim programı uygulanması ile yetişmiş personelin işbaşı eğitiminin yaptırılması gibi çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bunun yanında, sulayıcı örgütleri, ilgili kamu kurumlarınca etkili bir program ile desteklenmedikçe sürdürülebilirliği sağlayabilmek hem daha zor olacak, hem de birçok küçük örgüt fonksiyonlarını yerine getirmekte zorlanacaktır. Ancak, sulamanın çok iyi bir şekilde yönetildiği koşullarda dahi, harici faktörler diye adlandırılan diğer tarımsal politikalarda oluşacak bir düzensizlik hali, katılımcı sulama yönetiminin sürdürülebilirliği konusunda sorunlar yaşanmasına sebep olacaktır Hidroelektrik Enerji Üretimi Maksatlı Su Yönetiminde Beklenen Değişimler Hidroelektrik enerji üretim tesislerinin inşası ve işletilmesi kamunun yanında özel sektör tarafından da yapılmaktadır. Ancak su kaynaklarının kullanımı ve tahsisi yetkisi devletin elinde bulunduğundan, hidrolik enerji üretecek özel sektör yatırımcılarının DSİ ile Su Kullanım Anlaşması yapmaları gerekmektedir. Çok sayıda müteşebbisin piyasaya girmesi ile su kaynaklarının yönetimi daha karmaşık ve zor bir hal alacaktır. Hidrolik santraller puant santraller olup, baz üretim yapmak üzere tasarlanmazlar. Santralın devreye alınması ve çıkarılması çok kısa sürede ve kolaylıkla yapılabilmektedir. Bu özellikleriyle diğer tip santrallere üstünlük sağlarlar. Çok yakın bir gelecekte elektrik fiyatlarının serbest piyasa şartlarında oluşması yasal bir zorunluluk olarak yürürlüğe girecektir. Bu durumda elektrik fiyatları talebin yüksek olduğu anlarda daha yüksek olarak oluşacak ve netice olarak hidroelektrik santraller bu yüksek fiyattan elektrik enerjisi satmak için üretime gireceklerdir. Diğer enerji santrallerinin yapıları gereği böyle bir şansları yoktur. Bu durum hidrolik santrallerin kıymetlerini artıran bir unsur olmakta, bu sebeple su kaynaklarının katılımcı bir yaklaşımla yönetilmesi her geçen gün önemini artırmaktadır Taşkın Yönetiminde Beklenen Değişimler Taşkın afetleri yönetimi çalışmalarının başarısını artırmak için, öncelikle, taşkın afetlerinin önlenmesi ve olumsuz etkilerinin azaltılması konusunda ilgili kurum ve kuruluşların işbirliği ve koordinasyonu çok önemlidir. Bu maksatla; 1. İmar planlarının düzenlenmesi esnasında DSİ nin tedbir ve tavsiyelerine titizlikle uyulması, 2. Akarsu yataklarında taşkın önleyici tesislerin DSİ tarafından projelendirilmesi veya belediyelerce hazırlanan projeler hakkında DSİ nin görüşünün alınması, 3. Dere yatakları üzerine ne sebeple olursa olsun yapı inşa edilmeden önce DSİ den mutlaka görüş alınması 4. Akarsu yataklarında; yatak stabilitelerinin temelini bozacak ve kıyı oyulmalarına meydan verecek şekilde kum ve çakıl ocakları açılması ve kontrolsüz, aşırı malzeme alımlarının önlenmesi,

14 5. Dere yataklarında yapılacak her türlü yapının ilgili kurum ve kuruluşlarca onaylı projesine göre yapılması, 6. İlgili kuruluşlarca yapılacak yol ve sanat yapılarına ait projelerin Karayolları Genel Müdürlüğü nün proje standardında yapılması, 7. Yerleşim alanlarından geçen ve daha önce DSİ tarafından taşkın tesisleri inşa edilen yerlerde, taşkın tesislerinin maksadına uygun işletilmesi ve korunması, tesislerin inşaatları sonuçlandırıldıktan sonra mahalli idareler tarafından devralınarak işletilmesi, 4373 sayılı taşkın sular kanunundaki tedbirlerin alınması ve yasaklanan faaliyetlerin önlenmesi, 8. Dere yataklarına her türlü atık malzemenin dökülmesinin mülki amirler ve mahalli idarelerce sürekli kontrol edilerek önlenmesi, 9. Kadastro çalışmalarında, dere yataklarında tabii akışa imkan veren, kendiliğinden oluşmuş dere yatağı kesiti tescil dışı bırakılarak, dere yatak genişliğinin tespitinde DSİ nin görüşü doğrultusunda uygulama yapılması, kadastro çalışması tamamlanmış olan sahalardaki tescil başvurularında da aynı esasların uygulanması gerekmektedir. 4. Sonuç Düne kadar su zengini olduğumuz yönündeki yanılgıların ortaya konulması sebebiyle, toplumsal alanda yaşadığımız değişme ve gelişmelere bağlı olarak su politikaları da güncelleştirilmeli fakat kaynakların sürdürülebilir olarak kullanımı ilkesi her türlü değişikliğin dışında tutulmalıdır. Son veriler su tüketiminin, nüfus artış oranından fazla arttığını göstermektedir. Günümüzde toplam kullanılan suyun % 74 ü tarım sektöründe tüketiliyor iken, 2030 yılında ülkemizde sektörler itibariyle toplam 110 milyar m³ suyun % 65 inin tarım sektöründe kullanılacağı öngörülmektedir. Bu itibarla sulama suyu yönetiminin önemi bir kat daha artmaktadır. Sulama tesislerinin işletilmesinde suyun iletimi ve dağıtımı konularında 1993 yılından sonra yaşanan değişim dahilinde görev alan örgütlerin hukukî ve idarî yapılarıyla ilgili düzenlemelerin öncelikli olarak yapılması, iş yapabilme kapasitelerinin daha üst noktalara taşınması gerekmektedir. DSİ nin sulama tesislerinin geliştirilmesi için aradığı kriterler arasında bulunan Çiftçi Talebi Olmalı şartı, çiftçilerin kuracakları örgütlerle taleplerini belgelemeleri yönünde ileriye taşınmalıdır. Sulama yatırımlarından beklenen faydanın sağlanması, sulama alanı içerisinde sulanmayan alanları en aza indirmekle mümkün olabilecektir. Bunun ise katılımcılıkla sağlanabileceği düşünülmektedir. Etkin ve sürdürülebilir bir sulama, arazi toplulaştırma ve tarla içi geliştirme hizmetleri ile sulama sisteminin bütünleştirilmesine bağlıdır. Genel ilke, sulama projelerinin toplulaştırmasız, toplulaştırma projelerinin ise tarla içi geliştirme hizmetleri olmaksızın yapılmamasını gerektirmektedir. Her iki konu, etüt ve planlama aşamalarından itibaren sulama projeleriyle birlikte bütünlüklü olarak ele alınmalıdır. DSİ tarafından geliştirilen sulama projelerinde arazi

15 toplulaştırma çalışmalarının DSİ tarafından gerçekleştirilmesine imkan tanınmalıdır. Sulamaya açılan veya açılacak olan ancak halen toplulaştırma ve tarla içi geliştirme hizmetlerinin bulunmadığı projelerde, çiftçi katılımı sağlanarak yeni bir anlayış ile bahis konusu işler gerçekleştirilmelidir. Bir diğer önemli husus da doğal hayatın korunması olup, DSİ bu konuya büyük önem vermekte ve bu doğrultuda gerek tek başına gerekse ilgili kurum, kuruluş ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içinde çalışmalar yapmaktadır. Bu konuda da bilinç düzeyinin artırılarak vatandaşların da muhtelif şekillerde bu çalışmalara katılması başarıyı artıracaktır. Su kaynaklarının elektrik enerjisi üretimi maksadıyla kullanılması ve geliştirilmesi bugüne kadar büyük ölçüde kamu tarafından yapılırken, enerji piyasasının özelleştirilmesine yönelik yapılan düzenlemelerle bundan böyle özel teşebbüsün de katılımı sağlanmış olacaktır. Bu katılımcılık ile kaynakların daha etkin kullanılması mümkün olabilecektir. Taşkın sular ve sellere karşı önleyici ve koruyucu tesis ve tedbirlerin alınması ve uygulamaların topluma mal edilmesi, toplumsal bilincin geliştirilmesi için gerekli eğitim ve yayın faaliyetlerinin yürütülmesi önem arz etmektedir. Bu çalışmada su kaynaklarının kalitesi konusuna değinilmemiştir. Ancak miktar kadar, su kaynaklarının kalitesi de artan bir hızla tehdit altında kalmaktadır. Su kaynaklarının kalitesinin korunması için kurumların ve bireylerin üzerine düşeni yapması gerekmektedir. Su kaynakları ile ilgili konularda faaliyet gösteren kurum ve kuruluşlar arasında mükerrer çalışmaların ve kaynak israfının önüne geçilmesi amacıyla bu konudaki deneyim ve bilgi birikimi de göz önünde bulundurularak, DSİ nin ülke genelinde su yönetimini elinde bulunduran, planlayıcı, değerlendirici, denetleyici bir yapıya kavuşturulmasını sağlayacak tedbirlerin alınması son derece önemli olarak değerlendirilmektedir. KAYNAKLAR 1. Anonymous. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün Türkiyedeki Rolü ve Önemi, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara Anonymous. VIII.Beş Yıllık Kalkınma Planı, Su Havzaları, Kullanımı ve Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara Anonymous. II.Tarım Şurası, 7. Komisyon Raporu, Tarımsal Girdi ve Desteklemeler Komisyon Raporu, T.C Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara Anonymous. DSİ ce İnşa Edilerek İşletmeye Açılan Sulama ve Kurutma Tesisleri ( ), Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara Anonymous yılı DSİ ce İşletilen ve Devredilen Sulama Tesisleri Değerlendirme Raporu, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara Anonymous. DSİ ce İnşa Edilerek İşletmeye Açılan Sulama ve Kurutma Tesislerinde 2004 yılı Mahsul Sayımı Sonuçları, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara

16 7. Anonymous. TEİAŞ Üretim Sonuçları Raporu, Ankara AYTAÇ. A., Sulama Sistemlerinin Milli Gelire Olan Katkısının Artırılması, Sulama Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi Ankara Aralık ERDOĞAN. G. N., AYTAÇ. A., KIRBIYIK. N., AYTAÇ. H., SAKACI. N.F. Sulama Sistemlerinde Sulama Oranına Bağlı Performansın Artırılması, 2. Sulama Kongresi Bildiriler Kitabı, Kuşadası, ÖZLÜ.H., Taşkın ve Güvenlik, Suya Bağlı Afetlerin Etkilerinin Azaltılmasında Yaşanan Sorunlar ve Çözüm Yolları 22 Mart Dünya Su Günü Panel, Ankara