FARKLI TOPLUMLARIN İBADET YAPILARINDA (KİLİSE / CAMİ) AHŞAP MALZEMENİN YAPISAL SİSTEMDE KULLANIMI*: BİR YÖNTEM ÖNERİSİ HAGIA TRIADA KİLİSESİ, AYVALIK

Transkript

1 FARKLI TOPLUMLARIN İBADET YAPILARINDA (KİLİSE / CAMİ) AHŞAP MALZEMENİN YAPISAL SİSTEMDE KULLANIMI*: BİR YÖNTEM ÖNERİSİ HAGIA TRIADA KİLİSESİ, AYVALIK USE OF TIMBER IN CONSTRUCTION OF RELIGIOUS BUILDINGS (CHURCH/ MOSQUE): HAGIA TRIADA CHURCH IN AYVALIK AS A METHOD PROPOSAL Gökhan OKUMUŞ 1 ve Nimet ÖZGÖNÜL 2 ÖZET Ahşap binlerce yıldır temel yapı malzemesi olarak genel yada bölgesel, kendine özgü yapım tekniğinin gelişmiş olduğu, günümüzde de kullanılan yapı üretim geleneğinin önemli malzemelerinden biridir. ICOMOS hızla yok olmakta olan bu grup kültür varlıklarının korunması için 1999 yılında Mexico da yapılan ICOMOS 12. Genel Kurulu nda, Ahşap Tarih Yapıların Korunması İçin İlkeler belgesini üretmiştir. Geleneksel/tarihi yapılarda malzemenin kolayca tahrip edilmesi, onarımlarda bu sistemin kullanılmaması geleneksel tasarım ve yapım tekniklerinin unutulması nedeniyle bu grup yapılar gittikçe enderleşmekte ve yanlızlaşmaktadır. Bu çalışma Anadolu nun farklı coğrafyalarında, farklı ibadet yapılarında-cami/kilise- geleneksel ahşap malzeme sistem, teknik ve detaylarının belgelenmesini, onarımlarda yok olmadan korunması ve ulaşılabilir bir belge olarak sunumunu amaçlamaktadır. Bu bağlamda çalışma bu konuda sistematik belge üretmeyi amaçlayan bir çalışmanın da başlangıcıdır. Yapıların konumları, mekânsal kurgusu genel, yapısal sistem, yapım tekniği ve malzeme kullanımının detaylandırıldıgı bu calısmada Ayvalık da yer alan Hagia Triada Kilise si özelinde yapılan çalışmalar ve analizler bir yöntem önerisi olarak kabul edilmektedir. 18. ve 19. yüzyılda önemli bir Rum yerleşimi olan Ayvalık yerleşiminin en önemli mekansal unsurlarından biri kilise yapılarıdır. Yerleşmenin dini odağı olan 11 kilise yapısı, kamusal mekân olarak aynı zamanda sosyal, kültürel toplanma alanıdır. 11 mahallenin odağı konumunda, yapım tarihleri farklılaşan bu kiliseler, etraflarındaki konut dokusu ile birlikte yerleşimin tarihsel gelişiminin de göstergeleridir. Anahtar kelimeler: Koruma, Ahşap Yapım Sistemi, Ayvalık Kiliseleri, Hagia Triada Kilisesi ABSTRACT For thousands of years, timber material has been one of the basic building materials, whose specific construction technique has been developed. Today, timber material is also the important materials of the tradition of building production. In order to protect these group cultural heritage that have rapidly disappeared, ICOMOS has produced a documentary "Principles for the Preservation of Historic Timber Structures" at the ICOMOS 12th General Assembly in Mexico. Timber structures are becoming increasingly rare due to easy damage to the material, the improper use, and the forgetting of traditional construction techniques. This study aims to document and discuss similarities and differences the use of traditional timber material systems, techniques and details in different geographical of Anotolia and architectural types. This study is also aimed at producing a 1 Araştırma Görevlisi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, gokhan.okumus@metu.edu.tr 2 Öğretim Görevlisi Doktor, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, nimetoz@gmail.com 91

2 systematic document in this context. In this context, the Hagia Triada Church in Ayvalık was chosen as a study methodology proposal. One of the most important components of Ayvalık, an important Greek settlement in the 18th and 19th centuries, is church buildings. The 11 church building, which is the religious center of the settlement, is also social, cultural and public areas of the settlement. The churches that differentiate their construction dates in the center of the 11 district are the representatives of the historical development of the settlement together with the urban fabric around them. Keywords: Conservation, Timber Frame Structural System, Ayvalık Churches, Hagia Triada Church GİRİŞ Ahşap, yapı malzemesi olarak insan hayatının her döneminde her toplumda farklı amaçlarla kullanılan, yapı türlerinde farklı kullanım alanına sahip olmuş, doğa tarafından üretilen, yenilenebilir, günümüzde de yoğun bir şekilde kullanımı devam eden doğal bir kaynaktır. Antik dönemlerden günümüze, vazgeçilmez bir hammadde kaynağı olan, ahşabın temel yapısı olan ağacın artık günümüzde verimli işlenmesi ve daha uzun süre kullanımı artık zorunlu hale gelmiştir. Türkiye deki kültürel mirasın önemli bir çoğunluğunu oluşturan, ülkenin hemen her bölgesinde izlenen geleneksel ahşap sistemi ile inşa edilmiş yapıların korunması geleneksel yapım sistemlerinin anlaşılarak korumada tekniğin sürdürülebilirliğinin somut olarak sağlanması, üretilen belgeleme çalışmalarıyla gelecek nesillere aktarılması kültürel mirasın korumasının olmazsa olmazlarıdır. Ahşap ile inşa edilmiş kültür mirası yapılarda yapı fiziği ve malzeme sorunları, bunların yapısal sistem üzerindeki etkileri, etkinin niteliği korumada yapının yıkıma kadar uzanan geri dönüşü olmayan belgenin, bilginin yok olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle mimari mirasın fiziksel olarak ayakta kalmasını sağlayan malzeme, yapım tekniği ve yapısal özelliklerini anlamak koruma/restorasyon çalışmalarında yapısal müdahalelerin tanımlanmasında en temel unsurdur. Son yıllarda korumada yıkarak yapmanın gelenek haline geldiği ülkemizde ahşap karkas sistemle ile inşa edilmiş yapı gurubu bu müdahale türünden en fazla etkilenen mimari miras grubudur. Ankara Hamamönü, Hacıbayram semtlerinde olduğu gibi geleneksel konut dokusunun yıkılarak korunmuş kültür varlığı imiş gibi, mışcasına yeniden inşa edilmesi ile koruma/restorasyon adı altında hibrid yapı türleri uretilmektedir. Uluslararası platformda genel bir sorun olarak degerlendirilen hızla yok olmakta olan bu grup kültür varlığının korunması için ICOMOS 1999 yılında Mexico da yapılan ICOMOS 12. Genel Kurulu nda Ahşap Tarih Yapıların Korunması İçin İlkeler (ATYKİ) belgesini üretmiştir. Bu belge (ICOMOS, 1999), ahşap yapının dünyanın kültürel mirasının bir parçası olarak önemini vurgulamakta, tarihi ahşap yapıların büyük farklılıklar gösterdiğini, ahşap yapıların yapımı için değişik tür ve nitelikte ağaçların kullanıldığını, kısmen veya tümü ahşap olan yapıların farklı nedenlerle -değişik çevresel ve iklimsel koşulların etkisiyle- bozulup, çürüyebileceklerini, kolay zarar görebilmeleri, kötü kullanım ve geleneksel tasarım ve yapım tekniklerinin unutulması nedeniyle ahşap yapıların gittikçe enderleştiklerini, bu kültür mirası kaynaklarının yaşatılması ve onarımı için gerekli olan eylem ve işlemlerin çeşitliliğine dikkat çekmekte ve İnceleme, Saptama ve Belgeleme; İzleme ve Bakım; Müdahaleler; Onarım ve Yenileme; Tarih Orman Alanları; Çağdaş Malzeme ve Teknolojiler; Eğitim ve Öğretim olmak üzere yedi konuda tavsiye kararı geliştirmektedir. Bu kararlardan İnceleme, Saptama ve Belgeleme yi içeren madde Venedik tüzüğünün16. maddesine göndermede bulunarak ahşap yapının mevcut durumu, hasarların ve yapısal bozulmanın nedenlerini araştıran ayrıntılı bir çalışma yapılmalı, teşhis güvenilir olmalıdır. Teşhis kesin verilere, fiziksel inceleme ve analize dayandırılmalı, gerekirse hasar vermeyen deney yöntemleri kullanılmalı ve fiziksel ölçümler yapılmalıdır. Bu gerekli küçük müdahaleleri ve acil önlemleri engellememelidir. içerikli tavsiye kararı yapılardaki bozulma, ve müdahale öncesi araştırmalara dikkat çekilerek konunun önemi, yıkmadan onarmanın öncesi süreçler tanımlanmaktadır. Araştırma bu ilke ve tavsiye kararları çerçevesinde Anadolu nun farklı coğrafyalarında, cami/kilise yapılarında geleneksel ahşap malzeme, yapım sistem, teknik ve detaylarına dikkat çekmek ve olası benzerlik ve farklılıklarının tartışılmasına olanak tanımak üzere uzun dönemli bir çalışmayı 92

3 hedeflemektedir. Yapıların konumları, mekânsal kurgusu ve yapısal sistem, yapım tekniği ve malzeme kullanımı gibi farklı içerikte yapılan belgeleme çalışmalarının yere ve zamana özgü değerlendirilmesi için Ayvalık da yer alan Hagia Triada Kilise si özelinde yapılan belgeleme ve detayı bu bağlamda bir yöntem önerisi olarak kabul edilmektedir. DOĞU KARADENİZ CAMİLERİ 1 VE AYVALIK KİLİSELERİNDE AHŞAP MALZEMENİN KULLANIMI Ahşap camiler ve kiliseler Anadolu coğrayasının mimarlık portföyü için geçmişten bugüne ulaşan önemli tarihi kültürel değerlerdir. Farklı toplumların inançları doğrultusunda farklı özelliklerdeki dini yapılar döneme ve bölgeye özgü inşa teknikleri, yapım sistemi, malzeme kullanımı, sanatsal özellikleri ve süsleme detayları ile somut bilgiler sunan, diğer taraftan kentin önemli sosyal kültürel odakları ve kent silüetinin de landmark ı niteliğinde yapılar olarak kentsel ölçekte de önemli miras değerleridir. Mimariyi şekillendiren coğrafya, topografya, iklim, bitki örtüsü vb. toplumlar ve yaşam biçimleri, kültür ve malzemedir. Anadolu nun pek çok bölgesinde sıklıkla karşılaşılan, zengin taş işçiliğinin olduğu bu yapı örneklerine karşılık, bazı bölgelerde de yoğun ahşap malzemenin kullanıldığı örnekler de görülmektedir. Doğu Karadeniz in kırsalındaki camiler ve Ayvalık daki kiliseler bu gruba örnek oluşturmaktadır. Antik dönemden günümüze taş, ahşap ve toprak bazlı kerpiç ve tuğla temel doğal yapı malzemeleridir. Yapıların taşıyıcı sistemdeki malzemeye -taş, tuğla, kerpiç, ahşap- göre kâgir/yığma ve ahsap iskelet/karkas olarak gruplanan yapılarda sistem ve malzemeler farklı birliktelikler/teknikler de oluştururlar. İklimi, doğal yapısı ve orman zenginliği nedeniyle Karadeniz Bölgesi nde, hemen her yapı türünde ahşap malzeme yoğun kullanılmıştır. Ahşap işçiliğinin ön planda olduğu bölgedeki yapılarda ahşap yapım sistemi ahşap yığma, ahşap iskelet (çatma) ve karma yapı sistemleri olarak sınıflandırılabilir. Ahşap yığma sistemde (çantı) duvarlar yada karkas duvarlar, ağacın doğal halde veya işlenerek yatay bir düzende birbiri üzerine gelecek şekilde yerleştirilerek oluşturulmuş sistemdir. Bu sistemde, köşeler geçme tekniği ile birleştirilmiştir. Ahşap iskelet sistemde düşeyde ahşap dikmeler, yatayda ise ahşap kirişler ile iskelet sistem meydana getirilir. Daha hafif ve mimari çözümler için daha esnek olan bu sistem dolgu malzemenin tekniğine göre ahşap dolma, göz dolma ve muska dolma (Şekil 1) tekniği olarak çeşitlilik göstermektedir. Şekil 1. Söz edilen yapım sistemi ve mekan özelliklerinin okunabildiği 19.yy Çaykara ahşap camileri (Yavuz, 2008) Bu özellikleri ile Doğu Karadeniz Bölgesi camileri Anadolu mimarlık kültürünün önemli bir grubunu oluşturmaktadır. 15.yy dan başlayıp 19.yy a kadar kadar tarihlenen kırsaldaki camiler de taşıyıcı duvarlarda kullanılan bu teknikler dışında, ahşap malzeme ve malzemenin farklı yapım teknikleri dikey ve yatay taşıyıcı elemanlarda- dikme, döşeme- tavan ve çatıda, kapı, pencere, minber gibi mimari elemanlarda, müezzin mahfili vb. mobilyada ve de bezeme unsuru olarak yapının iç mekanında değişik yerlerde de kullanılmaktadır. (Şekil 2) 1 Bölgedeki ahşap malzeme ile inşa edilmiş camileri farklı içeriklerde ele alan/aktaran kaynaklardan yararlanılmıştır. Bu çalışmalar kaynaklar bölümünde yer almaktadır. 93

4 Şekil 2. Camilerin iç mekanındaki ahşap bezemelerin olduğu mekanlara örnekler: 1.Çaykara Çambaşı Köyü Hacı Ömerli Cami 2.Taşören Cami Minber Detayı (Yavuz, 2008) Şekil 3. Çaykara Camileri iç mekanındaki kapılardan, minberden ve tavandan ahşap oyma ve kabartma bezeme sanatlarına örnekler (Yavuz, 2008) 18. ve 19. yüzyıla tarihlenen Ayvalık yerleşim merkezindeki kilise yapıları incelendiğinde, neoklasik mimari üsluptaki bu yapılarda ahşap malzemenin yapısal sistem ve bezemelerde farklı yapım teknikleri görülmektedir. Duvarları taş yığma olan yapıların orta nef taşıyıcı elemanları dikmelerde, arakat döşeme ve üst örtü ile ikonostasis duvarı, bema ve pencere, kapı gibi mimari ve ritüellere ilişkin öğelerde ve de bezemelerde oyma ve kabartma ahşap malzeme kullanılmıştır. Duvarları sıvalı olan yapıların duvar, dikme gibi yapısal elemanları metal yatay elemanlarla bağlanarak sağlamlaştırılırken, alçı bezemeler ve üzerindeki bitkisel yada geometrik motif kalem işleri ile de yapılar süslenmiştir. Yapısal sistem ve bezemelerdeki yapım teknikleri iki yapı grubu için de dönemin yapı tekniği ve işçiliğine ve sanatsal özelliklerine ilişkin bilgiyi yansıtan önemli unsurlardır. Özellikle son yıllarda oluşan çevresel tehditler, bilinçsiz kullanım ve yanlış onarımlar nedeniyle yapılar özgün belge niteliğini kaybetmektedir. Bu nedenle koruma/restorasyon çalışma ve uygulamaları için öncelikle yapıları anlamaya yönelik sistematik inceleme, analiz ve belgeleme oldukça önemlidir. Bu çalışmada çeşitli belgeleme yöntem, teknik ve araçları kullanılarak yapıların belgelenmesi ve bilginin yorumlanarak müdahale kararlarının geliştirilmesine yönelik analitik bir çalışmanın bir bölümü yöntemsel aöıdan sunulmaktadır. AHŞAP MALZEMENİN YAPISAL SİSTEMDE KULLANIM BİÇİMİ: BİR YÖNTEM ÖNERİSİ OLARAK AYVALIK, HAGIA TRIADA KİLİSESİ Ayvalık: Coğrafyası, Tarihi Çevre ve Yerleşme Dokusu Ayvalık, Türkiye nin kuzeybatı Anadolu coğrafyasındaki yerleşimlerden biri olan Balıkesir iline bağlı bir ilçedir. Coğrafi özellikleri, geleneksel konut dokusu ve anıtsal dini yapıların oluşturduğu tarih kentsel dokusu ile bölgenin de korunabilmiş önemli yerleşimlerinden biridir. Yerleşimin gelişimi incelendiğinde Psarros un çizimlerinden kiliselerin yerleşimin odak noktaları olduğu söylenebilir lerde dört kilise etrafında şekillenen yerleşmenin, 1850 lere gelindiğinde on bir tane kilise ve çevresindeki konut dokusundan oluştuğu ve yerleşimin zaman içindeki gelişimi görülmektedir (Dimitrios, 2004) (Şekil 4). Yabancı sermayenin Türkiye ye ilk giriş kapılarından biri olan ve kısa sürede zeytinyağı ve ek ürünlerine dayalı bir endüstri yerleşimi haline gelen Ayvalık da 1803 yılında Kydonies Akademisi nin kurulması ve 1819 yılında ilk özel matbaanın açılması ile bölge önemli liman ve ticaret merkezi olmasının yanı sıra eğitim merkezi de olmuştur (Yorulmaz, 2004). 94

5 Şekil 4. Ayvalık ın kentsel gelişimi ve kiliselerin yerleşimi (Dimitrios, 2004). İbadet Yapıları ve Mekanları Bağlamında Ayvalık a Bakış Ayvalık tarihten günümüze birçok yerleşime ev sahipliği yapmıştır. Birçok kültürün bir arada bulunduğu yerleşme özellikle 18. ve 19. yüzyılda önemli bir Rum yerleşimidir. Ayvalık da 19. yüzyılın başından itibaren siyasi ve toplumsal gelişmelerden de kaynaklı olarak çok sayıda kilise inşa edilmiştir. (Bayraktar, 1998) 19. yüzyılın toplumsal durumunun -sosyal, kültürel ve ekonomikgöstergesi olan bu yapılar bugün ayrıca dönemin inşa teknikleri, yapım sistemi, malzeme kullanımı, sanatsal özellikleri ve süsleme detayları ile yapı ustasının izlerini taşıyan, bilgiler aktaran birer de belge niteliğindedir. Yapılar, 1923 Cumhuriyet in ilanı ve Lozan Antlaşması ile mübadele sonrası farklı işlevlerle kullanılmıştır. Bugün bu değişimler ve sürece ilişkin bilgilerin bir bölümü yapılar üzerinde de izlenmektedir. Yazılı kaynaklarda yerleşmede 11 yapı tanımlanmaktadır ancak günümüze bu yapılardan 7 tanesi ulaşabilmiştir. Bunlar; Taksiyarhis, Hagios Ionnes, Kato Panagia, Hagios Georgios, Hagia Triyada, Feneromeni(Hagiama), Portaitissa dır. Yapılardan bazıları mübadele sonrası cami olarak kullanılmış bazıları ise işlevsiz kalmıştır. Bugün için Kato Panagia (Hayrettinpaşa Cami), Hagios Ionnes (Saatli Cami) ve Hagios Georgios (Çınarlı Cami) yapıları cami olarak kullanılmaya devam etmektedir. Taksiyarhis Kilisesi müzeye dönüştürülmüştür. Hagia Triada ve Feneromeni ise kullanılmamakta ve harabe durumdadır. Ayvalık 19. yy. Kiliseleri Yapım Tekniği, Ahşap Malzemenin Yapısal Sistemde ve Bezeme Unsuru Olarak Kullanımı: Hagia Triada Kilisesi Analizi Ayvalık kiliseleri 19. Rum Ortodoks kilise mekânsal özelliklerini göstermektedir. Ayrıca yapılar kilise yapı tipolojisi içinde yer alsalar da yerel mimariden de etkilenerek yapım teknikleri ve bezeme unsurlarıyla diğer yapılardan farklılaşan kendilerine özgü yapılardır. Bu bölümde öncelikle Ayvalık kiliseleri ile ilgili genel özellikler ve yapım sistemine ilişkin bilgiler verilecektir. Daha sonra Hagia Triada Kilisesi özelindeki yapılan çalışmalar ve belgelemeler aracılığıyla ahşap yapım tekniği ve sisteme dair sistematik bilgiler sunulacaktır. Yerleşmenin kilise yapıları Batı Anadolu da inşa edilen en son Rum Ortodoks kiliseleri olarak önem taşımaktadır (Bayraktar, 1998). Narteks, naos, bema, apsis, galeri gibi mekânlardan oluşan yapılar doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı, doğuda eksende yarım yuvarlak apsis çıkıntılıdır. Genellikle üç nefli plan şeması görülmektedir. Orta nefi yan neflerden ayıran karşılıklı taşıyıcı sütunlar/dikmeler yapının plan ve taşıyıcı sisteminin temel belirleyici öğeleridir. Farklı formlardaki, U, I, L formlu narteks bölümü kiliselerde asıl ibadet mekânına açılan giriş kısmıdır. Ayrıca narteks bölümü üzerinde yapıların galeri bölümleri bulunmaktadır. Bu bölümlere yan cephelerdeki ahşap merdivenlerle ulaşılmaktadır. Genel olarak plan ve cephe özelliklerinde sadeliğin izlendiği yapılarda kat boyunca devam eden silmelerle naos, narteks ve galeri ayrımı dış cepheye de yansımaktadır. Kiliselerin üst örtülerinde ise kırma ve tonoz, kubbe olmak üzere iki tür örtü sistemi görülmektdir. Beden duvarları taş, nefleri ayıran ve üst örtüyü taşıyan dikmeler ve yatay taşıyıcı elemanları ahşap olan yapıların mimari öğelerinde de ahşap malzeme kullanılmıştır. 95

6 Şekil 5. Hagia Triada Kilisesi dış ve iç mekan görünüşü (Okumuş, 2016) Hagia Triada Kilisesi narteks bölümü kesme taş ayakların taşıdığı yarım daire kemer sistemi ile inşa edilmiştir. İç mekanda yer alan tek parça taşıyıcı ahşap sütunlar çatıya kadar yükselmektedir. Beden duvarları köşelerde kesme taşlarla güçlendirilmiş moloz taş ile inşa edilmiştir. Beden duvarları ve narteks bölümünde kullanılan Sarımsak Taşı bölgeye özgü bir yapı malzemesidir. Duvarlarda, kapı ve pencere sövelerinde, silmelerde ve merdivenlerde kullanıldığı da görülmektedir. Ahşap ise kapı ve pencere detayları, çatı, döşeme, merdiven, ikonostasis duvarı gibi alanlarda kullanılmaktadır. Hagia Triada Kilisesi nin yapısal kurgusu; izlenemeyen temel öğeler, taşıyıcı sistemdeki düşey ve yatay öğeler, çatı ve tavan örtüsü şeklinde sınıflandırılabilir. Düşey Öğeler Duvarlar: Yapıda, bölgedeki diğer kiliselerde olduğu gibi, taşıyıcı sistemin en önemli öğesi beden duvarlarıdır. Duvar örme biçim ve teknikleri kesme taş yada moloz taş olabilmektedir. Duvarlar 80cm kalınlığındadır. Apsis duvarı ve beden duvarlarının köşelerinde düzgün kesme taş kullanımı görülmektedir. Ayrıca narteks bölümünde, alana özgü sarımsak taşı kullanılmıştır. Bu anlamda, yapının duvarlarında kesme taş, ahşap ve pişmiş toprak elemanların (tuğla yada künk) birlikteliğinden oluşan bir yapım sistemi görülmektedir (Şekil 6). Şekil 6. Beden duvarlarının inşa biçimi ve ahşap malzemenin kullanımını gösteren çizim ve fotoğraflar Ahşap malzeme ile inşa edilmiş duvarlar sadece loca katında görülmektedir. Cepheyi oluşturan ana iskelet ve pencere açıklıklarının kenarlarında ahşap taşıyıcı elemanlar kullanılmış (Şekil 7), ana taşıyıcıların araları ise bağdadidir. Ayrıca yapıdaki orta nefin, yan neflerden daha yüksek olan bölümlerdeki duvarlar da ahşap karkas sistemle inşa edilmiş ve yatay ahşap elemanlarla da kaplanmıştır (Şekil 8). 96

7 Şekil 7. Galeri katı ahşap karkas duvar yapım tekniğini gösteren perspektif çizimler ve fotoğraflar Şekil 8. Galeri katı, kilise ön cephesinin ahşap karkas duvar yapım tekniğini gösteren perspektif çizim ve fotoğraf Taş Ayaklar/ Sütunlar: Yapıda bir diğer düşey taşıyıcı eleman ise narteks bölümünde yer alan sarımsak taşı ile inşa edilmiş kesme taş ayaklardır. Kaide, gövde ve başlıktan oluşan ayaklar kesme taş kemerleri taşımaktadır. Kemerler ise metal elemanlarla bağlanmıştır. Ahşap Dikmeler: Bir diğer dikey eleman ise sütunların ana taşıyıcısı olan ahşap dikmelerdir. Ahşap düşey taşıyıcılar yapıda 2 konumda yer almaktadır. İç mekanda yan nefleri orta neflerden ayıran ve yan nef yüksekliğine kadar tek parça olarak çıkan sütunların ahşap dikmeleri, yapının temel taşıyıcı elemanlarından biridir (Şekil 9). Bu 10 sütun, mekanın neflere bölünmesini sağlamaktadır. Bunlardan 8 tanesinin çapı 40cm dir. Bema bölümünde yer alan iki tanesinin çapı ise 30cm dir. Şekil 9. İç mekandaki ahşap tek parça sütunların yapım tekniği ve inşa ediliş biçimi Sütunları oluşturan tek parça ahşap dikmelere çıtalar çakılarak dikme tabandan başlayarak helezon şeklinde 1-2 cm kalınlığında sicimlerle sarılmıştır. En üst katman olarak da bu sistem alçı ile sıvanmıştır. Bu yapım sistemi bölge ve dönem yapıları itibariyle nadir görülen bir yapım tekniğidir. Dikmenin üzerinde yer alan alçı başlık ise, ahşap bir alt tablaya yerleştirilmiştir. Tabla yüzeyine çakılan çiviler ile başlığın geometrik alt yapısı oluşturulurak üzeri alçı korint başlık figürleriyle tamamlanmıştır. Başlıkların üzerinde ise ikon resimlerinin geldiği elips formlu ahşap elemanlar bulunmaktadır. Bu elemanlar üzerinde alçı sıvanın ve bezeme unsurlarının tutması için çentikli bir doku oluşturulmuştur. Sütunlar üzerinde renkli kalem işi kalıntılar izlenmektedir. Bir diğer dikey eleman ise loca katındaki ahşap dikmelerdir. 6 adet düşey taşıyıcı 28cm çaptadır.. Düşey taşıyıcı olarak sütunlar, diğer sütunlarda olduğu gibi alçı kompozit başlıklarla sonlandırılmıştır. 97

8 Yatay Öğeler Yapıda yatay öğe olarak, ahşap kirişler, döşemeler ve ahşap kemerler sayılabilir. Kirişler: Yapının loca katının taban döşemesi ahşap kirişler üzerine oturmaktadır. Bu bölümdeki kirişler, kilisenin batı duvarı ile narteks sütunları arasındaki açıklığı geçen 10x10 cm ölçülerinde, üzerinde ahşap döşeme kaplaması yer almaktadır. (Şekil 10) Şekil 10. Galeri katının döşemesi ve kirişlerinin yapım tekniğini gösteren çizim ve fotoğraf Kemerler: Ahşap kemerler yapıda iç mekanda sütunlar arasında ve loca katındaki bölümlenmeler arasında yer almaktadır. Orta nefi yan neflerden ayıran iki sütun arasındaki ahşap kemerler, üzerindeki ahşap iskelet duvarı taşımaktadır. Bu duvarlar nefler arasında yer alan ve birbirine diogonal ahşap taşıyıcı elemanlarla bağlı kemerlerle taşınmaktadır. Bu diogonal ahşap elemanlar, üzerine yarım daire kemer formunda ahşaplar kapatılarak gizlenmektedir(şekil 11). Loca katındaki kemerler ise hem sütunlar arasında hem de sütunlar ile beden duvarları arasında yer almaktadır. Genişliği 15 cm olan kemerlerin iki ucunda 5x10 cm ölçülerinde iki diogonal eleman yer alır. Bu taşıyıcı diogonallar kemerin başlangıç kotuna oturmakta, sütunun üzerinde yer alan 20x20 cm lik ahşap yastığa bağlanmaktadır. Şekil 11. İç mekandaki ahşap kemerler sistemine ait çizim ve fotoğraf Düşey ve Yatay Öğelerin Birleşim Bağlantıları: Yapıdaki düşey ve yatay öğeleri birbirine bağlayan, taşıyıcı sistemin önemli bir öğesi olan bağlantı elemanları metaldir. Bu elemanlar narteks bölümünde ve naos bölümünde dikmeler ve duvar arasında yer almaktadır (Şekil 12). Gergiler taş duvarın dışından kenetlerle sabitlenmektedir. Sütunlar ise geçmeli halka bağlantı elemanlarıyla birbirlerine bağlanmaktadır. Şekil 12. İç mekandaki ahşap sütunlarda kullanılan metal birleşim detayları ve bağlantı elemanlarına ait çizim ve fotoğraf Çatı ve Tavan Örtüleri Orta nef ve yan nefleri örten çatı elemanları da ahşaptır. Orta nef yüksek olduğu için 2 farklı eğimde ve sistemde çatı örtüsü bulunmaktadır. Birincisi, orta nefi kapatan ve daha yüksekte yer alan kırma biçimli çatıdır. Bu örtü ahşap makaslarla taşınmaktadır. Diğeri ise yan nefler, loca ve bema bölümünde görülen tek yana eğimli merteklerle taşınan çatıdır. Bu örtüler alaturka kiremit ile kaplıdır. Çatılar tamamen ahşap konstrüksiyon olup, ahşap ve çeşitli metal birleşim detayları ile inşa edilmiştir (Şekil 13). Orta nef tavanı sütunlar arasında 10x10 cm ölçülerinde kirişlerle dört adet dörtgen alana bölünerek ana taşıyıcı sistem oluşturulmuştur. Bu sistem üzerine yerleştirilen 5x10 cm lik diğer bir kiriş sistemi ahşap kaplama elemanlarını taşımaktadır. 98

9 Şekil 13. Orta nef ve yan neflere ait çatı kurgusu ve yapım tekniğini gösteren çizimler Tavan örtüsünün son katmanı olarak dönemin ahşap işçiliğini ve sanatını yansıtan ince çıta ve çivilerle oluşturulan tavan süslemeleri her iki sütun arasındaki bölmelerde farklılık göstermektedir. 10 bölümden oluşan tavanlarda hiçbir süsleme detayının birbirinin aynı olmadığı ve tavan bezemelerinde kullanılan ahşap çıtaların da farklı boyut ve formlarda olduğu gözlemlenmiştir. Şekil 14. Yapının ahşap yapım tekniğini ve inşa ediliş sürecini anlatan 3 boyutlu model çizimler: 1. Kilise ve narteks bölümü pembe ve sarı sarımsak taşı yığma beden duvarları ve tek parça ahşap sütunların eklenmesi 2.Sütunların taş bölümle bağlantılarıyla birlikte yükseltilmesi (1 ve 2. aşamalar birlikte bir inşa sürecidir) 3. Galeri katı döşemesinin oluşumu 4. Galeri katının ahşap karkas duvarları ile tamamlanması 5. Orta nef ve yan neflerin çatısı ile yapının tamamlanması SONUÇ / TARTIŞMA Ahşap camiler ve kiliseler Anadolu coğrafyası için tarihten bugüne kadar ulaşan önemli kültürel mimari değerlerdir. Bu bağlamda Anadolu nun her noktasında dönemine ve bölgeye özgü inşa yapısal sistem, malzeme kullanımı ve yapım teknikleri, sanatsal özellikleri ve süsleme detayları ile ilgili bilgiler vermektedir. Özellikle son yıllarda koruma/restorasyon adına hızlı bir şekilde yapılan uygulamalar, kentsel yenileme/dönüşüm gibi çevresel tehditler, tarihi, geleneksel çevrelerin ve yapıların ve dolayısıyla da yapım sistem ve yapım tekniklerinin mış gibi olan betonarme yapılara bırakmaktadır. Koruma adı altında yıkılarak korunmuş kültür varlığı imiş gibi, yapıların yeniden inşa edilmesi yapılarda onarımlarda dönemin yapım tekniği ve yapan ustalarının yapıya özgü geliştirdiği teknik detayların yok olarak somut tekniklerin yok olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle yapıların özellikleriyle ve değerleriyle bütüncül olarak korunması her iki yer ve yapı türü bağlamında da önemlidir. Özgünlüğü temel alan Nara Tüzüğü nün 9. Maddesi Kültür mirasının tüm biçimleri ve tüm tarihsel dönemleriyle korunabilmesi, bu mirasa değerler atfedildiği ölçüde kolaylaşır. Bu değerleri olabilecek en doğru bir biçimde algılama yeteneğimiz, bu değerler hakkındaki bilgi kaynaklarının inanılır olmasına ve doğru anlaşılmasına da bağlıdır. Bu değerleri tanımak, anlamak ve kültür mirasının ilk tasarımına ve sonradan kazandığı özelliklerine, tarihsel varlığına ve anlamına bağlı olarak yorumlamak, söz konusu yapıtın özgünlüğü konusunda varılacak yargının temelini oluşturur ve hem biçimle hem de malzemeyle ilgilidir. ve 13. maddesi Bir anıtın ya da sitin doğasına ve kültürel bağlamına bağlı olarak; özgünlük yargısı çok çeşitli bilgi kaynaklarına bağlıdır. Bu kaynaklar; tasarım ve biçimi, malzeme ve nesneyi, kullanım ve işlevi, gelenek ve teknikleri, konum ve yerleşimi, ruh ve anlatımı, ilk tasarım ve tarihsel evrimi içerir. Bilgi kaynakları yapıtın bünyesinde olabileceği gibi, dışında da olabilir. Bu kaynakların kullanımı, kültür mirasının, sanatsal, teknik, tarihsel ve toplumsal boyutlarıyla tanımlanmasına olanak verir. nde belirtildiği üzere, özgünlük yargısının bilgi kaynaklarından biri olan yapıların bünyesindeki dönem(lere) ait olan malzeme ve nesnenin, gelenek ve tekniğin tasarımla kurduğu ilişkinin tanımlanması müdahalelerin temel girdisidir. Özgün bu yapısal sistem ve tekniğin geliştirilerek sürdürülebilirliğinin sağlanması bu tekniklerin korunarak geleceğe aktarılması kadar önemlidir. Yapısal sistem, yapım tekniği ve malzemenin özgünlüğünü değerlendirirken disiplinlerarası işbirliğini sağlamak ve tüm ulaşılabilir bilgi ve uzmanlıklardan uygun biçimde yararlanan sistematik belgeleme ve analizlerin tariflenmesi gerekmektedir. 99

10 Yöntem önerisi geliştirilen hem Ayvalık için hem de genel olarak geleneksel yapım sistemleri ile ilgili ustanın kalmamış olması ve bu geleneğin devam ettirilmiyor oluşu önemli bir sorundur. Bu da yapılan ve yapılacak koruma/onarım projelerinin yetersiz bilgi ve teknik ile yapılması sonucunu doğurmaktadır. Bu kapsamda hem akademik çalışmalar hem de bölgelerde bu konularda yöreye özgü müdahalelerde geleneksel yapımda ve onarımda yapım tekniğiyle ilgili araçlar derlenmeli ve usta eğitmenler yetiştirilerek tekniğin sürdürülebilirliği her yönüyle sağlanmalıdır. Söz edilen tehdit ve problemlere karşı önlemler alınması ve koruma/onarım süreçlerinin doğru yönetilmesi bu bağlamda önemlidir. Bu sebeple yapıların belgelenmesi ve incelenmesi uygulama sonlanana kadar süren, sürekliliği olan bir süreçtir. Bu nedenle uygulamada bu süreci takip edebilecek, sürekli belgeleme ve değerlendirmeye yönelik projeyi ve uygulama kararlarını güncelleyecek uzmanların varlığı da önemli bulunmaktadır. Bu bağlamda, bu çalışma, sistematik belge üretmeyi amaçlayan bir çalışmanın da başlangıcı olarak bir yöntem önerisi olarak kabul edilmektedir. Farklı coğrafyalardaki yapılarda yapısal sistem, yapım tekniği ve malzeme kullanımı farklı içerik ve yöntemlerle değerlendirilmeli ve sonuçlar mekan ve zaman özelliklerine göre irdelenmelidir. *Bu çalışma da Doğu Karadeniz in bir bölümündeki ahşap camiler ile Ayvalık taki ahşap malzemenin yoğun kullanıldığı kiliseleri içeren yapım tekniğine yönelik bir araştırmanın yönteme yönelik ilk bölümü olarak sunulmaktadır. Teşekkür Bu çalışmanın Bir Yöntem Önerisi Olarak Ayvalık Hagia Triada Kilisesi bölümünün oluşumu için ODTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Kültürel Mirası Koruma Programı kapsamında gerçekleşen CONS 506 Design in Architectural Conservation dersi yürütücüleri Öğr. Dr. Nimet Özgönül, Öğr. Dr. Fuat Gökçe ve Arş. Gör. Özgün Özçakır a, aynı dersin öğrencileri Azime Aladağ, Nurşah Cabbar, Cansu Ekici, Merve Gökçü, Miray Kısaer ve Merve Öztürk e; ayrıca bu ders sürecindeki tüm değerli katkıları için ODTÜ Kültürel Mirası Koruma Programı değerli üyelerine teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Ahşap Tarih Yapıların Korunması İçin İlkeler,(1999). ICOMOS, çev:z. Ahunbay, (erişim: haziran, 2017) Ayvalık Study, (2016). CONS 506 "Design in Architectural Conservation, Graduate Program in Conservation of Cultural Heritage, Faculty of Architecture, Department of Architecture, METU, Ankara. Bayraktar Bayram (1998) Osmanlı dan Cumhuriyete Ayvalık Tarihi, Ankara AKDTYK, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara. Demir, N. (2004). Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (29). Erim, H.,(1948). Ayvalık Tarihi. Güney Matbaacılık Ve Gazetecilik T.A.O. s.12. Ankara. Karpuz, Haşim,(1990) Trabzon un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler, Vakıflar Dergisi, Sayı: XXI, İstanbul, s Psarros Dimitrios (2004). Kydonies - Ayvalık ın Kentsel Tarihi, (The Urban History of Kydonies- Ayvalık), EGE nin iki yakası-i:ayvalık Kent Tarihi Çalışmaları Konferansı, Bildiriler Kitabı Ekim 2004 ( Two sides of the Aegean -I:Ayvalık Urban History Studies, Proceedings, October 28-30, 2004, Ayvalık, in print. Uçar Hatice Taksiarhis Kilisesi nin Mimari Özellikleri, Ege Mimarlık Dergisi, S.84, Eylül, 2013 /2 Yavuz, Mehmet, Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu (Giresun, Ekim 2008) (Baskıdaki Bildiri) Yorulmaz Ahmet (2004). Ayvalık'ı Gezerken. Dünya Kitapları / Kent Kitaplığı, (Genişletilmiş 7. basım), Dünya Yayıncılık A.Ş., İstanbul. Zorlu, T. (2017, Mayıs- Haziran). Karadeniz Bölgesi nde Ahşap Camiler: Trabzon Örneği. Mimarlık Dergisi, Sayı:395. (Erişim: Okumuş, G., (2016), Ayvalık Fotoğraf Arşivi 100