Tekirdağ&Ziraat&Fakültesi&Dergisi&

Transkript

1 NamıkKemalÜniversitesi ISSN:1302*7050 TekirdağZiraatFakültesiDergisi Journal(of(Tekirdag(Agricultural(Faculty( ( ( ( ( ( ( An(International(Journal(of(all(Subjects(of(Agriculture( Cilt(/(Volume:(11Sayı(/(Number:(1(((((Yıl(/(Year:(2014

2 ( ( Sahibi/Owner NamıkKemalÜniversitesiZiraatFakültesiAdına OnBehalfofNamıkKemalUniversityAgriculturalFaculty Prof.Dr.AhmetİSTANBULLUOĞLU Dekan/Dean EditörlerKurulu/EditorialBoard Başkan/EditorinChief Prof.Dr.SelçukALBUT ZiraatFakültesiBiyosistemMühendisliğiBölümü DepartmentBiosystemEngineering,AgriculturalFaculty salbut@nku.edu.tr Üyeler/Members Prof.Dr.M.İhsanSOYSAL Zootekni/AnimalScience Prof.Dr.BahattinAKDEMİR BiyosistemMühendisliği/BiosystemEngineering Prof.Dr.ServetVARIŞ BahçeBitkileri/Horticulture Prof.Dr.AslıKORKUT PeyzajMimarlığı/LandscapeArchitecture Prof.Dr.TemelGENÇTAN TarlaBitkileri/FieldCrops Prof.Dr.AydınADİLOĞLU ToprakBilimiveBitkiBesleme/SoilScienceandPlantNutrition Prof.Dr.FatihKONUKCU BiyosistemMühendisliği/BiosystemEngineering Prof.Dr.SezenARAT TarımsalBiyoteknoloji/AgriculturalBiotechnology Doç.Dr.ÖmerAZABAĞAOĞLU TarımEkonomisi/AgriculturalEconomics Doç.Dr.MustafaMİRİK BitkiKoruma/PlantProtection Doç.Dr.ÜmitGEÇGEL GıdaMühendisliği/FoodEngineering Yrd.Doç.Dr.DevrimOSKAY TarımsalBiyoteknoloji/AgriculturalBiotechnology Yrd.Doç.Dr.M.RecaiDURGUT BiyosistemMühendisliği/BiosystemEngineering Yrd.Doç.Dr.HarunHURMA TarımEkonomisi/AgriculturalEconomics İndeksler/Indexingandabstracting CABItarafındanfull*textolarakindekslenmektedir/IncludedinCABI DOAJtarafındanfull*textolarakindekslenmektedir/Includedin DOAJ EBSCOtarafındanfull*textolarakindekslenmektedir/Includedin EBSCO FAOAGRISVeriTabanındaİndekslenmektedir/IndexedbyFAO AGRISDatabase INDEXCOPERNICUStarafındanfull*textolarakindekslenmektedir/ IncludedinINDEXCOPERNICUS TUBİTAK[ULAKBİMTarım,VeterinerveBiyolojiBilimleriVeri Tabanı(TVBBVT)Tarafındantaranmaktadır/IndexedbyTUBİTAK[ ULAKBİMAgriculture,VeterinaryandBiologicalSciencesDatabase YazışmaAdresi/CorrespondingAddress TekirdağZiraatFakültesiDergisiNKÜZiraatFakültesi59030TEKİRDAĞ E*mail: ziraatdergi@nku.edu.tr Webadresi: Tel: ISSN:

3 DanışmanlarKurulu/AdvisoryBoard BahçeBitkileri/Horticulture Prof.Dr.KazımABAK ÇukurovaÜniv.ZiraatFak.Adana Prof.Dr.Y.SabitAĞAOĞLU AnkaraÜniv.ZiraatFak.Ankara Prof.Dr.JimHANCOCK MichiganStateUniv.USA Prof.Dr.MustafaPEKMEZCİ AkdenizÜniv.ZiraatFak.Antalya BitkiKoruma/PlantProtection Prof.Dr.MithatDOĞANLAR MustafaKemalÜniv.ZiraatFak.Hatay Prof.Dr.TimurDÖKEN AdnanMenderesÜniv.ZiraatFak.Aydın Prof.Dr.IvankaLECHAVA AgriculturalUniv.Plovdiv*Bulgaria Dr.EmilPOCSAI PlantProtectionSoilCons.ServiceVelence*Hungary GıdaMühendisliği/FoodEngineering Prof.Dr.YaşarHIŞIL EgeÜniv.MühendislikFak.İzmir Prof.Dr.FevziKELEŞ AtatürkÜniv.ZiraatFak.Erzurum Prof.Dr.AtillaYETİŞEMİYEN AnkaraÜniv.ZiraatFak.Ankara Prof.Dr.ZhelyazkoSIMOV UniversityofFoodTechnologiesBulgaria TarımsalBiyoteknoloji/AgriculturalBiotechnology Prof.Dr.HakanTURHAN ÇanakkaleOnsekizMartÜniv.ZiraatFak.Çanakkale Prof.Dr.KhalidMahmoodKHAWAR AnkaraÜniv.ZiraatFak.Ankara Prof.Dr.MehmetKURAN OndokuzMayısÜniv.ZiraatFak.Samsun Doç.Dr.TuğrulGİRAY UniversityofPuertoRico.USA Doç.Dr.KemalKARABAĞ AkdenizÜniv.ZiraatFak.Antalya Doç.Dr.MehmetAliKAYIŞ SelçukÜniv.ZiraatFak.Konya TarlaBitkileri/FieldCrops Prof.Dr.EsvetAÇIKGÖZ UludağÜniv.ZiraatFak.Bursa Prof.Dr.ÖzerKOLSARICI AnkaraÜniv.ZiraatFak.Ankara Dr.NurettinTAHSİN Agric.Univ.PlovdivBulgaria Prof.Dr.MuratÖZGEN AnkaraÜniv.ZiraatFak.Ankara Doç.Dr.ChristinaYANCHEVA Agric.Univ.PlovdivBulgaria TarımEkonomisi/AgriculturalEconomics Prof.Dr.FarukEMEKSİZ ÇukurovaÜniv.ZiraatFak.Adana Prof.Dr.HasanVURAL UludağÜniv.ZiraatFak.Bursa Prof.Dr.GamzeSANER EgeÜniv.ZiraatFak.İzmir Dr.AlbertoPOMBO ElColegiodelaFronteraNorte,Meksika TarımMakineleri/AgriculturalMachinery Prof.Dr.ThefanisGEMTOS AristotleUniv.Greece Prof.Dr.SimonBLACKMORE TheRoyalVet.Agr.Univ.Denmark Prof.Dr.HamdiBİLGEN EgeÜniv.ZiraatFak.İzmir Prof.Dr.AliİhsanACAR AnkaraÜniv.ZiraatFak.Ankara TarımsalYapılarveSulama/FarmStructuresandIrrigation Prof.Dr.ÖmerANAPALI AtatürkÜniv.ZiraatFak.Erzurum Prof.Dr.ChristosBABAJIMOPOULOS AristotleUniv.Greece Dr.ArieNADLER MinistryAgr.AROIsrael Toprak/SoilScience Prof.Dr.SaitGEZGİN SelçukÜniv.ZiraatFak.Konya Prof.Dr.SelimKAPUR ÇukurovaÜniv.ZiraatFak.Adana Prof.Dr.MetinTURAN AtatürkÜniv.ZiraatFak.Erzurum Doç.Dr.PasgualeSTEDUTO FAOWaterDivisionItaly Zootekni/AnimalScience Prof.Dr.AndreasGEORGOIDUS AristotleUniv.Greece Prof.Dr.IgnacyMISZTAL BreedingandGeneticsUniversityofGeorgiaUSA Prof.Dr.KristaqKUME CenterforAgriculturalTechnologyTransferAlbania Dr.BrianKINGHORN TheIns.ofGeneticsandBioinf.Univ.ofNewEnglandAustralia Prof.Dr.IvanSTANKOV TrakiaUniv.Dept.OfAnimalSci.Bulgaria Prof.Dr.NihatÖZEN AkdenizÜniv.ZiraatFak.Antalya Prof.Dr.JozsefRATKY Res.Ins.AnimalBreed.andNut.Hungary Prof.Dr.NaciTÜZEMEN AtatürkÜniv.ZiraatFak.Erzurum

4 ( ( TekirdagZiraatFakültesiDergisi/JournalofTekirdagAgriculturalFaculty201411(1) İÇİNDEKİLER/CONTENTS S.Çınar,R.Halipoğlı,İ.İnal BazıYabancıOtMücadeleYöntemlerininÇukurovaBölgesindekiTabanMeralarındaOtVerimiVeBotanik KompozisyonaEtkisi EffectsOfSomeWeedControlMethodsonYield,BotanicalCompositionandForageQualityinSubirrigated GrasslandsofCukurova... 1*8 A.Sirat OrtaKaradenizBölgesiKoşullarınaUygunMaltlıkveYemlikArpa(HordeumvulgareL.)ÇeşitlerininBelirlenmesi DeterminationofMaltingandForageBarley(HordeumvulgareL.)CultivarsSuitableforMiddleBlackSeaRegion Conditions... 9*17 M.F.Baran,M.R.Durgut,İ.E.Kayhan,İ.Kurşun,B.Aydın,B.Kayışoğlu II.ÜrünSilajlıkMısırÜretimindeUygulanabilecekFarklıToprakİşlemeYöntemlerininTeknikveEkonomikOlarak Belirlenmesi DeterminationofDifferentTillageandSowingMethodsInTermsofTechnicallyAndEconomicallyinSecondCrop MaizeForSilage... 18*26 D.Ceylan,A.Korkut,T.Kiper TarihiÇevreYenilemeÇalışmalarındaKentselPeyzajPlanlamaAnlayışı:EdirneÖrneği UrbanLandscapePlanningConceptofHistoricEnvironmentRegenerationStudies:SampleofEdirne... 27*36 U.Karadavut,A.Taşkın KırşehirİlindeKanatlıEtiTüketiminiEtkileyenFaktörlerinBelirlenmesi DeterminationofFactorsAffectingPoultryMeatConsumptioninKırşehirProvince... 37*43 G.Ş.Aydın,B.Büyükışık,A.Kocataş FosfatveSilikatinZararliDenizelDiyatomBüyümesiÜzerineEtkisi:ThalassiosiraAlleniiTakano (Bacillariophyceae) EffectofPhosphateandSilicateonTheGrowthofHarmfulMarineDiatom:Thalassiosira(AlleniiTakano (Bacillariophyceae)... 44*52 S.Akdemir,E.Bal ElmaDepolamadaKasaİçiOrtamKoşullarınınHesaplamalıAkışkanlarDinamiğiileModellenmesi ComputationalFluidDynamicsModellingofAmbientFactorsinBoxesForAppleColdStorage... L.Máthé,G.Pillinger ExaminationofanOverturnedTowedVehicle... 53*62 63*66 N.Çömlekcioğlu,L.Efe,Ş.Karaman KahramanmaraşKoşullarındaFarklıEkimZamanlarınınIsatistinctoriaveIsatisbuschianaTürlerininVerimveBazı AgronomikÖzellikleriÜzerineEtkileri EffectsofDifferentSowingTimesonTheYieldandAgronomicCharactersofIsatistinctoriaandIsatisbuschianain KahramanmarasConditions... 67*78 H.Akbaşak,P.S.Koral ÇeltikKavuzununHıyarFidesiYetiştirmeOrtamıOlarakKullanımOlanaklarınınAraştırılması TheInvestigationofThePossibilitiesofUsingRiceHullsasaGrowingMediaforCucumberSeedlings... 79*89 L.Gurmai,P.Kiss AnalysisofRelationsofTowedVehiclesandRoadProfile... 90*97 G.D.Semiz SulamaSuyuAçısındanBorİçeriğininDeğerlendirilmesi:UluabatGölünüBesleyenOrhaneli,EmetVe MustafakemalpaşaÇayları ContentAsIrrigationWaterQuality:Orhaneli,EmetAndMustafakemalpaşaStreamsFeedingtheLakeUluabat... 98*105 S.Kiracı,E.Gönülal,H.Padem FarklıMikorizaTürlerininOrganikHavuçYetiştiriciliğindeKaliteÖzellikleriÜzerineEtkileri TheEffectsofDifferentMycorrhizaeSpeciesonQualityPropertiesinOrganicCarrotGrowing *113 A.Sahin,A.Yıldırım,Z.Ulutas AnadoluMandalarındaBazıÇiğSütParametreleriileSomatikHücreSayısıArasındakiİlişkiler RelationshipsBetweenSomaticCellCountandSomeRawMilkParamatersofAnatolianBuffaloes *121 H.İlbağı,S.Geyik Türkiye debursailimısır(zeamaysl.)tarlalarındagörülenvirüshastalıklarınınsaptanması DetectionOfVirusDiseasesinCorn(ZeamaysL.)FieldsinBursaProvinceOfTurkey *125

5 SulamaSuyuAçısındanBorİçeriğininDeğerlendirilmesi:UluabatGölünü BesleyenOrhaneli,EmetVeMustafakemalpaşaÇayları G.D.Semiz AnkaraÜniversitesi,ZiraatFakültesiTarımsalYapılarveSulamaBölümü,Dışkapı,Ankara BuçalışmadaSusurlukhavzasındabulunanEmet,OrhaneliveMustafakemalpaşaçaylarısulamasularınınboriçeriği açısından değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Orhaneli çayı ve Emet çayı birleşerek Mustafakemalpaşa çayını oluşturmaktavesondereceönemlibirramsarsahasıolanuluabatgölünedökülmektedir.buamaçlaelektrikişleri EtütİdaresininEmetçayınaait1995S2008,Mustafakemalpaşaçayınaait1984S2008,Orhaneliçayıüzerindeikiayrı istasyona ait 1992S2008 ve 2005S2008 ve Uluabat Gölüne ait 2005S2008 yılları arasındaki verilerinden faydalanılmıştır.orhaneliçayıüzerindeikiayrınoktadanyapılangözlemlerdeortalamaboriçeriği0.13ve0.18ppm olarak ölçülmüş ve sulama suyunda bor içeriği açısından güvenli bulunmuştur. Emet çayında bor içeriğinin 2004 yılından sonra son derece yükseldiği görülmektedir yılına kadar ortalama bor içeriği 4.68 ppm iken, 2004 yılındansonra28.24ppm eyükselmiştir.sulamasuyundaboriçeriğiaçısındanemetçayının2004yılındanöncede kullanılamayacakdurumdaolduğu,2004yılındansonraiseheminsanhemdehayvansağlığınazararlıolabileceği anlaşılmaktadır.mustafakemalpaşaçayında2004yılınakadarsulamamevsiminde(martseylül)ortalamaboriçeriği 0.90 ppm iken, 2004 yılından sonra ortalama bor içeriği 3.22 ppm e yükselmiştir. Orhaneli çayı gibi düşük bor içeriğinesahipbirakarsuylakarışarakmustafakemalpaşaçayınıoluşturanemetçayındakikirlilik,buakarsuyunda sulama suyu kalitesini düşürmüştür. Uluabat gölünde 2004 den önceki bor içeriği değerleri bulunamadığından dolayı karşılaştırma yapılamamıştır. 2005S2008 yılları arasındaki örnek sonuçlarına göre ortalama bor içeriği 2.94 ppmikensulamamevsiminde(martseylül)5.60ppm eçıkmaktadır.bukoşuldauluabatgölündekisuyusulamasuyu olarakkullanmakboraçısındanuygundeğildir. Anahtarkelimeler:Mustafakemalpaşaçayı,OrhaneliÇayı,EmetÇayı,Uluabatgölü,Sulamasuyukalitesi,Bor. ContentAsIrrigationWaterQuality:Orhaneli,EmetAndMustafakemalpaşa StreamsFeedingtheLakeUluabat TheaimofthestudyistoassessboroncontentofEmet,OrhaneliandMustafakemalpaşastreamsinSusurlukbasin. MustafakemalpaşastreamconsistofablendofOrhaneliandEmetstreamsandendstoaveryimportantramsar site, Lake Uluabat. The water quality data were obtained from Turkish General Directorate of Electrical Power RecoursesSurveyandDevelopmentAdministration(EIE).Samplesweretakenbetween1995S2008forEmetstream, 1984S2008forMustafakemalpaşaand2005S2008forLakeUluabat.ThewatersamplesforOrhanelistreamwere takenfromtwodifferentlocationsandthesamplingyearswere1992s2008foronelocation,2005s2008forother location.themeanboroncontentsofthosetwolocationsonorhanelistreamweremeasured0.13and0.18ppm andfoundsafeasirrigationwater.boroncontentinemetstreamincreaseddramaticallyafter2004.whilemean boroncontentwas4.68ppmbefore2004,itincreasedupto28.24ppmafter2004.thisdatarevealsthatwhile, earlierthan2004thestreamwatershouldnothavebeenusedasirrigationwater,laterthan2004,itbecameeven moredangeroustohabitatandperhapstohumanlife.intheirrigationseasons(betweenmarchandseptember), meanboroncontentwas0.90ppmuntil2004andthenincreasedupto3.22ppmafter2004.pollutioninemet streammovedintomustafakemalpaşastreamandmadeitunusableasirrigationwater.sincetherewasnodata earlierthan2004forthelakeuluabat,itwasnotpossibletorevealthechangeinboroncontent.ontheother hand, data between 2005 and 2008 shows that especially in irrigation season (MarchSSeptember) mean boron contentwas5.60ppm,whichthismakesthelakeunsuitableforirrigation. Keywords:Mustafakemalpaşastream,Orhanelistream,Emetstream,LakeUluabat,Irigationwaterquality,Boron. Giriş Borbitkileriçinönemlibirbitkibesinelementidir. Bitki besin elementi olarak oldukça düşük miktar bor bitkiler için yeterli iken bitki ortamında ihtiyaçtanfazlabulunmasıbitkilerdetoksiktir.bazı bitkiler için 0.2 mg/l gerekli iken, 1 yada 2 mg/l toksik olabilmektedir. Bor toksisitesi hemen hemen bütün bitkileri etkiler ancak bitkiler bora dayanımda büyük farklılıklar göstermektedir. Bitkilerde tipik toksisite belirtileri özellikle yaşlı yapraklarda görülür. Yaprak kenarları veya 98

6 uçlarında klorozlar ve nekrozlar yaygındır. Uç bölgelerde görülen kloroz ve nekrozlar daha sonraki aşamalarda orta damara doğru yayılır, bitkinin fotosentetik kapasitesini kayba uğratır, yapraklar dökülür (Kacar ve Katkat, 1998). Çoğu toksisite semptomu bitki yaprağındaki bor içeriği 250S300 mg/kg (kuru ağırlık) aştığında görülmekteyken, bora hassas bitkilerde yapraklarda bu düzeye çıkmamaktadır. Örneğin, sertçekirdeklimeyveler(şeftali,erikvebademvs) veyumuşakçekirdeklimeyveler(elma,armutvs), düşük bor seviyelerinden kolaylıkla zarar görmekteancakyaprakdokularındagüvenilirtanı koyabilmek için yeterli miktarda bor birikmemektedir. Bu tür bitkilerde aşırı bor mutlaka toprak ve su analizleri ile belirlenmelidir (Ayers ve Wescot, 1994). Çizelge 1 de bitkilerin bora dayanıma göre sınıflandırılması verilmiştir. Bu tabloda yer alan aralıklar bor semptomlarının belirginleştiği koşul için değil büyük miktarda verimkaybınınoluştuğudurumiçinverilmiştir. Yüzey sularında bor konsantrasyonu jeolojik olarakyüksekmiktardaboriçerensularındışındaki hemen hemen tüm yüzey sularında 0.5 mg/l den azdır (Coughlin,1998;Nealetal.,1998; Wyness et al, 2003). Dünya sağlık örgütü 2011 yılında revize ettiği, içme suyunda izin verilen bor miktarını 2.4 mg/l olarak belirlemiştir (WHO, 2011). Avrupa birliği içme suyu direktifinde ise standart limit değeri 1 mg/l dir (Weinthal et al., 2005). Borik asidin hayvanlar için öldürücü dozu hayvanıntürünebağlıolarakhayvanınherkg'ıiçin 12 S 345 gram arasında değişmektedir. Hayvanın içme suyunda 2500 mg/1 borik asit bulunması büyümeyi engellediği için zararalıdır (DSİ, 1983; UyganveÇetin,2004).SusurlukHavzasıiçerisinde bulunan Balıkesir in Bigadiç ve Susurluk ilçelerinde, Kütahya nın Emet ilçesinde, Bursa nın Mustafakemalpaşa ilçelerinde bor yatakları bulunmaktadır. Bor mineralleri yüksek çözünürlüklerinedeniylezorçökelirlervebundan dolayı doğada geniş bir yayılım gösterebilmektedirler. Bor elementi yeraltı sularında son derece yüksek hareketliliğe sahip borat anyonun formunda bulunur. Borat; deterjanlardabulunansodyumperboratbileşenin suda yüksek oranda çözünmesi ve buna bağlı olarak buharlaşma sürecinde son derece geç çökelmesi nedeniyle buharlaşan suyun artık çözeltilerinde zenginleşmesinden, volkanik gazlar veya termal sulardan, petrol alanlarından ve tarımsal gübrelerden kaynaklanabilir (Doğdu ve ark., 2008). Susurluk havzasında bulunan iki önemligöldenbiriolanuluabatgölüekosistemini etkileyebilecek baskı unsuru kaynakları tarım, evselveendüstriyelkirlenme,erozyonveavlanma oluşturmaktadır.tarımsalfaaliyetlerilehemgölün su seviyesi azalmakta hem de kullanılan gübreler v.b. maddeler ile gölün sediment yükü ve kirlilik miktarıartmaktadır.evselveendüstriyelkirlenme göllerdesukalitesindebozulmalara,balıkölümleri ile ötrifikasyon problemlerine neden olabilmektedir(salihoğluvekaraer,2005). Çizelge1.ÇeşitlibitkilerinBor adayanımı(ayersvewestcot,1994). Table1.Borontoleranceofsomeselectedplants(AyersveWestcot,1994). ÇokHassas (<0.5mg/l) Limon Böğürtlen Hassas (0.5S0.75mg/l) Avokado Greyfurt Portakal Kayısı Kiraz Vişne Üzüm Ceviz Fındık Börülce Soğan Hassas (0.75S1.0mg/l) Sarımsak TatlıPatates Buğday Arpa Ayçiçeği Fasulye Susam Bakla Çilek Yerfıstığı/fıstık Hıyar Ortahassas (1.0S2.0mg/l) Kırmızıbiber Bezelye Havuç Patates Turp Orta Dayanıklı (2.0S4.0mg/l) Marul Lahana Kereviz Şalgam Mısır Tütün Hardal Kabak kavun Dayanıklı (4.0S6.0mg/l) Sorgum Domates Yonca Maydanoz KırmızıPancar Şekerpancarı 99

7 Orhaneli Çayı nın birleştiği Emet Çayı Harmancık Bölgesi nden geçerek Mustafakemalpaşa Çayı ile birleşir. Çaya yerleşimlerden gelen kirliliğin yanı sıra krom ve bor maden yatakları da baskı oluşturmaktadır. Susurluk Havzası ndaki, Mustafakemalpaşa Çayı üzerinde bulunan akım gözlem istasyonunda ölçülmüş bulunan aylık ortalamaakımlarınstokastikmodellemesisonucu SusurlukHavzası ndakiyüzeyselakıştayeraltısuyu katkısının oldukça belirleyici olduğu tespit edilmiştir(canveyerdelen,2005). SusurlukhavzasındabulunanBalıkesirilininhavza sınırları içerinde yer alan ilçelerinde toplam sulanan tarım arazisi ha dır. Bu alanın %65 i devlet sulamaları ile %35 i ise halk sulamaları ile gerçekleştirilmektedir. Bursa ilinde, toplam sulanabilir tarım alanlarının %55,82 si sulanabilir durumda olup, bu sulanabilir tarım alanlarının % 29,56 sı sulanmaktadır. Bunun %54,6 sı DSİ tarafından, %13,8 i Köy Hizmetleri tarafından ve %31,6 sı halk tarafından sulanmaktadır. Kütahya ilinin havza sınırları içerinde yer alan ilçelerinde toplam sulanabilir tarım arazisi hektardır. Ancak sadece ha sulanabilmektedir. Bu alanın %45 i devlet sulamaları ile %55 i ise halk sulamaları ile gerçekleştirilmektedir(anonim,2010). Yukarıda da belirtildiği gibi, bitkiler su ve toprak kaynaklarının içeriğinde bulunan bor kirliliğine karşısonderecehassastır.düşükmiktarlardadahi bor içeriği geri dönüşü bazen mümkün olmayan kirlenmelerenedenolabilmektedir.buçalışmanın amacısınırlarıiçerisindeönemlibirramsarsahası olanuluabatgölüvemadenciliğindışındatarımve hayvancılığın önemli olduğu Susurluk havzasında işletilen bor yataklarının neden olabileceği bor kirlenmesininboyutlarınıortayakoyabilmektir. MateryalveYöntem Susurluk havzası Türkiye nin batısında, 39 S 40 kuzey enlemleri ile 27 S 30 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Türkiye nin alan olarak yaklaşık%3,11 inikapsayanhavzanıntoplamalanı yaklaşık ha dır. Daha çok doğusbatı yönünde uzanan dağ sisteminin görüldüğü havzada Marmara Bölgesi ne ait en yüksek dağ olan Uludağ bulunmaktadır. Susurluk Havzası AkdenizileKaradeniziklimiarasındakalmaktadır. Batıkesimingenelindeyazlarkurakvesıcak,kışları iseyağışlıveılıkgeçer.içtaraflaradoğrugidildikçe karasal iklim kendini gösterir. Özellikle kışları bu bölgeler soğuk geçer. Kıyılarda ise genelde Karadeniziklimininetkiliolmasındandolayıyazları ılımandır(anonim,2010). Orhaneli) Çayı: İl sınırları içerisinde 104 km uzunluğunda olan Orhaneli Çayı, Kütahya ili nin Gediz ilçesinden doğar ve Mustafakemalpaşa ilçesine 20 km kala Çamandar Köyü nde Mustafakemalpaşa Çayı nın batıdan gelen kolu olan Emet Çayı ile birleşerek Mustafakemalpaşa ÇayıadınıalırveUluabatGölü nedökülür. Emet) Çayı:) Gediz yöresinde Şaphane dağından metreyüksekliklerden doğar, kuzeye Orhaneli Çayı ile birleşerek Mustafakemalpaşa Çayı nı oluşturur. İl sınırları içerisindeki uzunluğu 44km dir. Mustafakemalpaşa) Çayı:) İl sınırları içerisindeki uzunluğu 134 km olan, Orhaneli ve Emet Çaylarının Çamandar Köyü nde birleşmeleri ile meydana gelen Mustafakemalpaşa Çayı, buradan 40kmsonraUluabatGölü nedökülmektedir. Bu çalışmada kullanılan Emet, Orhaneli ve Mustafakemalpaşa çayları ile Uluabat gölü sularının bor içeriği verileri Elektrik İşleri Etüt İdaresi nden (EİE) temin edilmiştir. Çalışma için Emetçayında(29 o 15'30''DS39 o 27'44''K)1995S 2008 yılları, Mustafakemalpaşa Çayında (28 o 30' 58''DS39 o 57'41''K)1984S2008yılları,Orhaneli Çayında(331)(29 o 27'52''DS39 o 37'31''K)ve 331 ( 29 o 01' 32'' D S 39 o 55' 47'' K ) numaralı istasyonlarda sırasıyla 2005S2008 ve 1992S2008 yıllarıveuluabatgölünde(28 o 40'51''DS40 o 10' 03'' K) 2005S2008 yılları arasında yapılan bor içeriği sonuçları değerlendirilmiştir. Su örneklerinin alındığı noktaları belirten havza haritası Şekil 1 de verilmiştir. EİE den alınan sonuçlar doğrultusunda değerlendirilen bor içeriklerine ait değerler grafikler halinde sunulmuştur. SuKalitesiörneklerininkimyasalanalizleriEİEİ nin yaptığı protokol kapsamında, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi Başkanlığı Su ve Toprak Laboratuvarı Şube Müdürlüğü Etlik/Ankara Tesislerinde yapılmaktadır. LaboratuvarTürkAkreditasyonKurumu(TÜRKAK) tarafından arkedite edilmiştir. Analizler Türk Standartların(TS),EuropeansNorm(EN),ISOveDSİ Genel Müdürlüğünün Su Analizleri El Kitabındaki yöntemleruygulanarakyapılmıştır. 100

8 Şekil1.Orhaneli,Emet,MustafakemalpaşaçayıveUluabatgölüharitası. Figure1.MapofLakeUluabatandOrhaneli,EmetandMustafkemalpaşastreams. BulgularveTartışma Emetçayındanalınannumuneler1995S2008yılları arasınıkapsamaktadır(şekil2).buyıllararasındaki ortalamaboriçeriği12.89ppmbulunmuştur.1995 yılında su numunelerinin alımına ağustos ayında başlandığı için yıllık değerlendirme 1996 yılı için yapılacakolursa,endüşükboriçeriğiocakayında 1.10 ppm iken en yüksek değer temmuz ayında 9.68 ppm olarak saptanmıştır. Benzer biçimde 1997 yılı için en düşük bor içeriği aralık ayında 0.80ppmveenyüksekdeğeryinetemmuzayında ppm belirlenmiştir. Emet çayı en düşük ve en yüksek bor içeriği 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003 yılları için sırasıyla, 0.23S7.25, 0.65S 7.91, 0.45S7.74, 4.23S15.00, 1.95S7.49, 0.14S9.16 ppm değerleri arasında değişim göstermiştir. Bor içeriği2004yılınakadaryazaylarında(debininen düşük olduğu dönemde) en yüksek ve kış aylarında (debinin en yüksek olduğu dönemde) ise en yüksek değerlergöstermiş ancak 2004 yılından sonra bor içeriğinde patlama olarak ifade edilebilecek önemli artışlar kaydedilmiştir. En düşük ve en yüksek bor içeriklerinin 2004, 2005,2006,2007ve2008yıllarıiçinsırasıyla5.99S 58.25, 0.89S52.00, 6.25S60.75, 2.89S65.25 ve 13.50S69.25ppmolduğubelirlenmiştir.2004yılına kadar ortalama bor içeriği 4.68 ppm iken, 2004 densonraortalamaboriçeriği28.24ppm e yükselmiştir.sulamasuyuaçısındanbusonuçlara göre Emet çayı verilerinin bulunduğu yıllar için sulama mevsiminde (MartSEylül) hâlihazırda bor içeriğinin yüksek olduğu söylenebilir. Ancak akarsuyu 2004 e kadar ve 2004 den sonra olmak üzere değerlendirildiğinde, 2004 yılından sonra yüksek bor düzeylerinin kültür bitkileriyanında akarsuboyuncabulunandoğalbitkiörtüsüiçinde bitki dayanım düzeyinin çok üzerinde olduğu söylenebilir den önceki değerler incelendiğinde, özellikle sulama mevsiminde bor açısındansulamalarınenyoğunyapıldığıtemmuzs ağustos aylarında dahi bitkiler için son derece yüksektir. Orhaneli Çayı üzerinde bulunan 311 numaralı noktadan (Şekil 1) 2005S2008 yılları arasında örnekleralınmıştır.buakarsudaboriçeriğisulama açısından oldukça iyi kalitede bulunmuştur (Şekil 3).2005S2008yıllarıarasındaortalamaboriçeriği 0.13 ppm olarak saptanmıştır. Ele alınan yıllar içindeenyüksekboriçeriği0.38ppm( ) ile en düşük 0.01 ppm ( ) arasında değişmiştir. Grafikten de anlaşılacağı gibi ele alınanyıllardaboriçeriğindeçokbüyüksapmalar gözlenmemiş ve hemen tüm örnek sonuçları sulamasuyuaçısındanuygunbulunmuştur. Orhaneli çayı 331 numaralı istasyondan 1992S 2008 yılları arasında örnekleme yapılmıştır (Şekil 4). Akarsuda en yüksek bor içeriğinin 1.95 ppm ( ) ile en düşük 0.01 ppm ( ) arasında değişim gösterdiği saptanmıştır. Ele alınan yıllar için akarsuyun ortalama bor içeriği 0.18 ppm düzeyindedir. Sonuç olarak Orhaneli çayının bu noktası da bor açısından sulama yönündenuygunbulunmuştur. 101

9 102 Şekil2.Emetçayı1995S2008yıllarıarasındakiboriçeriğideğerleri. Figure2.BoroncontentofEmetstreambetween1995S2008 Şekil3.Orhaneliçayı311numaralınoktadanalınansuörneklerindeboriçeriği(2005S2008) Figure3.BoroncontentofOrhanelistreamat311#location(2005S2008) Şekil4.Orhaneliçayı331numaralınoktadanalınansuörneklerindeboriçeriği(1992S2008) Figure4.BoroncontentofOrhanelistreamat331#location(1992S2008) 0,00 20,00 40,00 60,00 80, Borİçeriği,ppm ÖrneklemeTarihi EmetÇayı(No:328) B,ppm OrtlamaB,ppm 0,00 0,10 0,20 0,30 0, Boriçeriği,ppm OrhaneliÇayı,(No:311) B,ppm OrtalamaB,ppm 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2, Boriçeriği,ppm ÖrneklemeTarihi OrhaneliÇayı,(No:331) B,ppm OrtalamaB,ppm

10 Mustafakemalpaşa çayında bor içeriği verileri 1984S2008 yılları arasını kapsamaktadır. MustafakemalpaşaçayıyukarıdaverilenEmetçayı ve Orhaneli çayının birleşmesi sonucu oluşan bir akarsudur (Şekil 1). Diğer bir ifade ile bu iki akarsunun karışımı sonucu oluşan bir yüzey suyudur. Grafikten de anlaşılacağı gibi (Şekil 5) MustafakemalpaşaçayıdatıpkıEmetçayıgibibor içeriğiaçısından2004yılınakadarönemlibirartış kaydetmezken,2004yılındansonragiderekartan birseyirkaydetmiştir.buradaönemliolannokta 2004 yılına kadar Mustafakemalpaşa çayı bor içeriği,sulamamevsiminde(martseylül)0.90ppm iken, 2004 yılından sonra 3.22 ppm e yükselmiş olmasıdır. Bir başka ifade ile Mustafakemalpaşa çayı 2004 yılına kadar sulama suyu olarak bora hassas ve çok hassas bitkiler için sakıncalı durumdayken, 2004 yılından sonra ise orta derecede dayanıklı ve dayanıklı bitkiler için kullanılabilir durumdadır. Emet çayından gelen yüksek bor içeriğine sahip sular, Mustafakemalpaşa çayı sularının bor içeriğini yükseltmişvekalitesinibozmuştur. Uluabatgölünde2005S2008yıllarıarasındaalınan su örneklerinde bor içerikleri Şekil 6 da sunulmuştur. Dikkate alınan yıllar için gölün ortalama bor içeriği 2.94 ppm düzeyindedir. Sulama mevsimi için ise ortalama bor içeriğinin 5.60ppmolduğugörülmektedir.2005,2006,2007 ve2008yıllarıiçinendüşükbordeğerlerisırasıyla 1.56, 0.72, 2.19 ve 0.25 ppm ile Nisan ve Mayıs aylarında saptanmıştır. Yine aynı yıllar için en yüksekbor4.10,4.37,3.78ve3.41ppmdeğerleri ile Eylül, Ekim ve Kasım aylarında belirlenmiştir. Karların eridiği bahar aylarında Uluabat gölü bor içeriğinindahadüşükolduğusonbahardöneminde isedahayüksekolduğusöylenebilir. MustafakemalpaşaÇayı,(No:302) Boriçeriği,ppm ÖrneklemeTarihleri B,ppm OrtalamaB,ppm Şekil5.Mustafakemalpaşaçayı302numaralınoktadanalınansuörneklerindeboriçeriği(1984S2008) Figure5.BoroncontentofMustafakemalpaşastreamat302#location(1984S2008) Bor,%ppm% Uluabat%Gölü% 5,00# 4,00# 3,00# 2,00# 1,00# 0,00# # # # # Örnekleme%Tarihleri% B,#ppm# Ortalama#B,#ppm# Şekil6.UluabatGölünde2005S2008yıllarıarasındagözlenenboriçerikleri. Figure6.BoroncontentofLakeUluabarbetween2005S

11 Sonuç Bu çalışmada ülkemiz için son derece önemli Ramsar alanlarından biri olan Uluabat gölünü besleyen, aynı zamanda hâkim olduğu yörede tarımsal sulama açısından önemli olan Orhaneli, Emet ve Mustafakemalpaşa çaylarının EİE idaresi tarafından uzun yıllardır yapılan bor içeriği sonuçları sulama suyu kalitesi açısından değerlendirilmiştir. Susurluk havzasında bulunan akarsu ağındaki bor yükü yalnızca havzada yürütülen tarımsal faaliyetleri olumsuz yönde etkilememektedir aynı zamanda Ramsar sahası olanvesondereceönemlikuştürlerini ağırlayan Uluabat gölünü tehdit etmekte ve en son Marmara Denizine dökülerek kirliliği bu noktaya taşımaktadır. Yüksek bor kirliliği sadece tarımsal amaçla üretilen bitkiler için değil aynı zamanda yöre ekolojisinde yetişen ağaçlara ve çeşitli bitkileredezararvererekdüzeylereçıkmışolupbu yönüyleçölleşmeyeolumsuzkatkılarıolabilir. Çalışmadaincelenenakarsularınönemlibirözelliği de geçtiği yörede bor işletmelerinin varlığıdır. Bulgular incelendiğinde özellikle Emet bor işletmesinin Emet çayına olan olumsuz etkisi bir kez daha ortaya çıkmıştır. Bulgularda belirtildiği gibi Emet çayında 2004 yılından sonra bor içeriği açısından patlama olarak nitelenebilecek bir artış gözlenmiştir. Bor işletmesinin çalışmaları irdelendiğinde tam da bu yılda ton/yıl kapasiteliborikasitfabrikasıüretimebaşlamışve 2012yılındaikinci ton/yılkapasiteliBorik AsitFabrikasıüretimegeçmiştir(Anonim,2012). Orhaneli çayında bulunan iki adet gözlem istasyonundan elde edilen veriler ise bu suların sulama suyu olarak güvenle kullanılabileceğini Kaynaklar Anonim, Havza koruma eylem planlarının hazırlanması projesi: Susurluk havzası. Proje kodu: Proje Sonuç Raporu. Gebze Kocaeli MAM 446s. Anonim, s.htm Ayers,R.S.andD.W.Westcot,1994.Waterqualityfor agriculture.irrigationanddrainagepaper29,rev.1. FAO.Rome.174pp. Can, İ. ve C. Yerdelen, Susurluk havzası nda Mustafakemalpaşa çayı nın aylık akımlarının otoregresif hareketli ortalama modeli. S.Ü.Müh.S Mim.Fak.Derg.,c.20,s.3 Coughlin, J.R Sources of human exposure: overviewofwatersuppliesassourcesofboron.biol. TraceElem.Res.,66(1 3): Doğdu,M.O.YiğiterveA.Görkme,2008.Gedizhavzası yeraltı sularında bor (b) kirliliği. 5.Dunya Su Forumu 104 göstermektedir. Mustafakemalpaşa çayı daha önce belirtildiği gibi Emet ve Orhaneli çaylarının birleşmesiyle oluşmaktadır. Bu akarsudaki bor içeriğiincelendiğinde,emetçayınabenzerşekilde 2004yılındansonrabirartışkaydedilmiştir.Emet çayıilekarşılaştırıldığındamustafakemalpaşaçayı 2004 yılından önce sulama suyu olarak bora çok hassas ve hassas bitkiler dışında güvenle kullanılabilir durumda iken 2004 yılından sonra yalnızca orta derecede dayanıklı ve dayanıklı bitkileriçinkullanılabilirdurumagerilemiştir.emet çayı ise eldeki veriler doğrultusunda 2004 den önce zaten yüksek miktarda bor içreğine sahip iken diğer bir ifade ile sulama suyu olarak önerilmemekteyken,2004yılındansonrainsanve hayvansağlığınıdatehditederdurumagelmiştir. Uluabatgölüneaitverilersınırlıolduğundandolayı borun zamansal değişimini ortaya koymak mümkün olamamış ancak mevsimsel değişim açısından doğal olarak Mustafakemalpaşa çayına benzerdeğişimgöstermesibeklenilebilir. Sonuç olarak, Emet çayındaki bor içeriği artışının seyreltici bir faktör bulunmasına karşın (Orhaneli çayı),mustafakemalpaşaçayınıvesonuçolarakda Uluabat gölünü etkileyebileceği yargısına varılabilir.herhangibirsukaynağındakiboriçeriği artışının özellikle toprak kaynaklarında ve bitkilerdenekadarbüyüksorunlarayolaçabildiği daha önce belirtilmişti. İvedi önlemler alınmadığı takdirdebukirlilikgöleulaşarakburadakihabitatı da bu akarsulardan ve bu gölden faydalanan yetiştiricileri de olumsuz yönde etkileyecektir. Sonuçolarak,yöredeaciltedbirlerinalınıpyoğun bilimselçalışmalarsonucundabuçevresorununa ivediçözümüretilmesigerekmektedir. BölgeselHazırlıkSureciHavzaKirliliğiKonferansı,39S 42,26S27Haziran,İzmir. DSI, Kuka yöresi bor kirliliği araştırması raporu, EnerjiveTabiiKaynaklarBakanlığı,DSİİçmeSuyuve KanalizasyonDaireBask,Ankara. Kacar,B.veA.V.Katkat,1998.Bor,BitkiBesleme,417S 441,595s.NobelYayınevi.ISBN: Neal, C., K.K. Fox, M.L. Harrow and M. Neal, BoroninthemajorUKriversenteringtheNorthSea. Sci.Total.Environ., : Salihoğlu, G. ve F. Karaer, Uluabat gölü için ekolojik risk değerlendirmesi, İTÜ Dergisi/e Su KirlenmesiKontrolü,Cilt15,Sayı1S3,17S28. Uygan,D.veÖ.Çetin,2004.Bor'untarımsalveçevresel etkileri;seydisuyusutoplamahavzası,ii.uluslararası Bor Sempozyumu. 23S25 Eylül. Maden Mühendisleri OdaMYayınlan,Ankara. Weinthal, E., Y. Parag, A. Vengosh, A. Muti and W. Kloppmann, The EU drinking water directive:

12 the boron standard and scientific uncertainty, EuropeanEnvironment,15:1S12. WHO, Boron in drinking water. WHO Document ProductionServices,Geneva,Switzerland(28p). Wyness, A.J., R.H. Parkman and C. Neal, A summary of boron surface water quality data throughouttheeuropeanunion.sci.total.environ., :