KEMAL PA&AZÂDE (873/ /1534) NN ARAP DL VE EDEBYATINA KATKILARI VE BU DLE YAKLA&IMI

Transkript

1 marife, yl. 9, say. 2, güz 2009, s KEMAL PA&AZÂDE (873/ /1534) NN ARAP DL VE EDEBYATINA KATKILARI VE BU DLE YAKLA&IMI Nejdet GÜRKAN* ÖZET Bu aratrmada, ksaca, ana dili Türkçe yannda Farsça ve Arapça eserler de telif eden Osmanl âlimlerinden Kemal Paazâde nin Arap Dili ve Edebiyatna katklar incelenecektir. Müderrislik yapan ve Neyhulislamlk makamna da gelen bu ilim adamnn iki yüzü aan eserlerinin elliyi akn Arap diliyle yazlmtr. Bunlarn arasnda Arap dili hakknda yazdklar ise dikkati çekmektedir. Bu ba)lamda, öncelikle, onun Arap dilbilimi, sözlükbilimi, kelime bilgisi (sarf), nahiv, belâgat ve edebiyat alanlarnda yazd) eserlerin genel özellikleriyle birlikte tasnifi ve dökümü yaplacak daha sonra, yararland) temel kaynaklarn tespiti yannda problemleri inceleme ve tartma metodu ele alnacaktr. Bunlara ek olarak, Kemal Paazâde nin Arap edebiyatyla ilgisi ve eletiri anlayna yönelik baz tespit ve de)erlendirmeler ortaya konulmaya çallacaktr. Anahtar Kelimeler: Kemal Paazâde, Arap Dili, Edebî Eletiri. CONTRIBUTION AND APPROACH OF KEMAL PASHAZADE (873/ /1534) TO ARABIC LANGUAGE AND LITERATURE This article deals with the contribution and approaches of Kemal Pashazade to Arabic Language and Literature. Kemal Pashazade who wrote some of his scholarly works in Arabic and Persian besides his mother tongue Turkish, worked as a muderris and Seyhulislam in Ottoman Empire. Out of over 200 works, more than 50 of them were written in Arabic. Among them there are those concerning with Arabic language. In this respect firstly general aspects and classification of his works on Arabic linguistics, lexicology, morphology, syntax, rhetoric, literary will be examined. After that the determination of his sources used for the preparation of his works and the investigation methods of subjects in his works were studied. Besides these, we tired to show his involvement in Arabic literature and some of his evaluations on the understanding of criticism to some extend. Keywords: Kemal Pashazade, Arabic Linguistics and Literary Criticism. GR& Tarihi süreç içinde Türk-Arap iliqkilerinin mazisi bir hayli eski olmakla beraber; Arap co5rafyasknkn büyük bölümünün 1517 de OsmanlK hâkimiyetine geçmesiyle yeni bir döneme girildi5i söylenebilir. Bu iliqki çerçevesinde; bir yan-

2 136 Nejdet Gürkan dan Arap Dili ve EdebiyatK siyasî, sosyal ve kültürel Qartlar gere5i farklk bir ortama geçerken di5er yandan slam dinine mensup olan Türklerin (OsmanlK) kültür ve edebiyatknda etkisini ve a5krlk5knk daha fazla hissettirmeye baqladk. Zira OsmanlK, slam kültür ve medeniyetini dolaykskyla bu medeniyetin temel dilini önemsiyordu. Bu paralelde, hem e5itim ve ö5retim kurumlarknda hem de di5er edebî çevrelerde Arap dili ve edebiyatk ra5bet görmekteydi. Böyle bir ortamda, müderrislik ve QeyhulislâmlKk gibi ilmî ve idarî payeleri taqkyan Kemal PaQazâde önemli bir ilmî Qahsiyet olarak temayüz etmiqtir. Türkçe yanknda Arapça ve Farsça bilen Kemal PaQazâde, eserlerinin bir kksmknk Arap dili konularkna aykrmkq olmasknkn yanknda, ço5unu Arapça kaleme almkqtkr. DolayKsKyla müellifin Arapça ile ilgisi ve bu alanda ortaya koydu5u eserler ilim âleminin dikkatinden kaçmamkqtkr. Bu ba5lamda, Türkiye de, Kemal PaQazâde nin Arapça eserleri üzerine yapklmkq çalkqmalar arasknda; Abdulkadir YKlmaz, Kemal Paazâde ve Sarf (Metin ve nceleme), DnQ: M. Sadi Çö5enli, Atatürk Üniversitesi 1992, 161s., Hasan TaQdelen, Kemal Paazade, Hayat, Eserleri ve Belâgatla lgili Görüleri, DnQ: Erol AyyKldKz, Uluda5 Üniversitesi 1995, 149s., Ramazan Ege, Telvînû`l-Hitab bn Kemâl, DnQ: Muharrem Çelebi, Dokuz Eylül Üniversitesi 1995, s., Ramazan Ege, bn Kemâl in Esrârü n-nahv i ve Dönemindeki Arap Dili Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak, DnQ: M. ReQit ÖzbalKkçK, Dokuz Eylül Üniversitesi 2002, s., Ramazan Ege, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) adlk tahkik, talik ve tercümesi, 1 Muammer SarKkaya, Kemal Paa-zâde nin Yabanc Kelimelerin Arapçalatrlmas ve Dil Hatalar Konusunda zledi!i Yöntem, DnQ: Ahmet Suphi Furat, stanbul Üniversitesi, 2004, 368 sayfa. 2 gibi eserler bulunmaktadkr. Bunlara ek olarak bazk ansiklopedik makalelerde bu çalkqmalara de5inilmiqtir. Öte yandan Arap dünyasknda da Kemal PaQazâde nin Arapça eserleri üzerine bazk çalkqmalar yapklmkqtkr. Bunlar daha çok müellifin herhangi bir eseri veya ele aldk5k konulardan bazklarkyla ilgili çalkqmalardkr. Genel anlamda onun Arapça çalkqmalarkna de5inen ReQid Abdurrahman el-ubeydî nin yazdk5k Cuhûdu bn * Doç. Dr. Süleyman Demirel Ü lahiyat Fak. Arap Dili ve Belagati Anabilim DalK Ö5retim Üyesi, e- mail: gnejdet@sdu.edu.tr. 1 Ramazan Ege bu eserin bir bölümünde bn Kemal in Arap Dili ve BelâgatKyla ilgili eserlerinden bahsetmiqtir. Bu kitapta, bn Kemal in bu alanda 54 kadar eser verdi5i tespiti yapklmkqtkr. Biz de bu çalkqmamkzda bir iki eser adk ve eserlerin tasnifinde bazk farklarla birlikte buna yakkn bir rakama ( 60) ulaqtkk. KrQ. için Bkz. Ege, Ramazan, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) tahkik, talik ve tercümesi, zmir 2004, s Bu eserde, Kemal PaQazâde nin ta rib (ArapçalaQtKrma) ve Lahn (hata-galat) konularknda yazdk5k eserlerdeki yöntemi, kaynaklark ve anlaykqk geniq olarak incelenmiqtir. Onun, Risâle fî tahkiki ta ribi l-kelimeti l- acemiyye ve et-tenbîh alâ galati l-câhil ve n-nebîh adlk eserleri bu konuda önemli kaynaklar olarak görülmektedir. SarKkaya, bu iki eserin Anadolu da bu alanda yapklan çalkqmalara öncülük etti5i görüqündedir. Bkz. SarKkaya, Muammer, Kemal Paa-zâde nin Yabanc Kelimelerin Arapçalatrlmas ve Dil Hatalar Konusunda zledi!i Yöntem (Baslmam Doktora Tezi), DnQ. : Ahmet Suphi Furat, stanbul Üniversitesi, 2004, s

3 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 137 Kemal Bââ fi l-lugati l-arabiyye adlk Arapça bir makale Ahmet Yüksel tarafkndan bn Kemal Paa nn Arap Dilindeki Çalmalar adkyla Türkçe ye çevrilmiqtir. 3 Ancak bu eserde, sadece Arapça ya dair de5il di5er çalkqmalarkndan da uzunca bahsedildikten sonra, onuncu bölümde sknkrlk saykda makalesinin adlark verilmiq ve ele aldk5k konular dört baqlkkta kksaca; dilde lahn ve hata, ta rib ve ta cim, edat ve anlam harfleri ve belâgat Qeklinde özetlenmiqtir. Daha sonra geniq bir Qekilde et-tenbîh ala galati l-câhil ve n-nebîh ve ehemmiyetuh adlk eseri üzerinde durulmuqtur. Biz, bu çalkqmada, Kemal PaQazâde nin Arap dili ve edebiyatkna katkklark ve yaklaqkmknk; bu alandaki eserleri, ekolü, kaynaklark ve metodu çerçevesinde; HayatK ve lmî 7ahsiyeti, Arap Dili ve EdebiyatK ÇalKQmalarK, KaynaklarK ve Metodu ve Kemal PaQazâde de Edebiyat ve EleQtiri ana baqlkklarkyla ortaya koymaya çalk- Qaca5Kz. 1. HAYATI VE LMÎ &AHSYET AsKl adk 7emseddin Ahmed b. Süleyman olan Kemal PaQazâde, miladî 1469 yklknda dünyaya gelmiqtir. Do5um yeri olarak; Amasya, Dimetoka, Tokat ve Edirne Qehirlerinin ismi geçmektedir. Sultan II.Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde yaqayan müellif soyuna nispetle bn Kemal veya Kemal PaQazâde nisbesiyle meqhur olmuqtur. Küçüklü5ünde geleneksel e5itimi alan, Edirne de Daru l-hadîs medresesine devam eden, Molla Lutfi (ö.900/1495), Muslihiddin Mustafa Efendi (ö.901/ ) Hatibzâde Mehmed Efendi (ö.901/ ), Müeyyedzâde Abdurrahman (ö. 922/1516) ve Marufzâde (Muarrifzade) Yusuf Efendi (ö.?) den dersler okuyan Kemal PaQazâde, kudretli bir ilmî Qahsiyete sahiptir. 4 E5itimini bitirdikten (cazet) sonra askerlik mesle5iyle baqladk5k resmî görevine, Edirne ve Üsküp medreselerinde müderrislik, Kazaskerlik ve nihayet 7eyhulislâmlKk ile sona erdirir. lmiye sknkfkna geçiq hikâyesine göre; askerlikten ilmiye sknkfkna geçme iste5i, TokatlK Molla Lütfi nin bir mecliste sancak beyi Evrenos-zâde nin üst konumunda oturdu5una Qahit olmaskyla ortaya çkkmkqtkr. Mustafa KKlKç Kn tespitine göre; 5 otuz altk kadar talebesi bulunmaktadkr. Kemal PaQazâde nin Muhyiddin Mehmed b. Pir el-cemalî (ö. 941/ ), Muslihiddin Mustafa (?), Eminzade Yahya Çelebi (ö. 964/ ), Celalzâde 3 Bkz. el-ubeydî, ReQîd Abdurrahman, bn Kemal Paa nn Arap Dilindeki Çalmalar, Çev. Ahmet Yüksel, sayi1/makale/yuksel. 4 Kemal PaQazâde nin ilmî gücüyle ilgili olarak; Arap alimlerinin karqklaqtkklark bazk problemleri çözmesi için kendisine baqvurduklark belirtilmektedir. Bkz. Mehmed Süreyya, Sicilli Osmanî, stanbul 1996, Tarih VakfK Yurt YayKnlarK, s. I, 224; ParmaksKzo5lu, smet, Kemal PaQa-Zâde, slam Ansiklopedisi, stanbul 1955, VI, 56; Ege, Ramazan, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), DnQ: M. ReQit ÖzbalKkçK, Dokuz Eylül Üniversitesi zmir 2002, s Bkz. KKlKç, Mustafa, Kemal PaQa-zâde nin Talebeleri Belleten, Ankara Nisan 1994, LVIII, SayK: 221, s

4 138 Nejdet Gürkan Salih Çelebi (ö. 973/ ) ve 7eyhulislâm Ebu s-suud Efendi (ö. 981/1573) 6 gibi meqhur talebeleri bulunmaktadkr. 7 Felsefe, kelam, fkkkh usûlü, tefsir, hadis, tarih, tasavvuf, edebiyat ve dil alanlarknda çalkqma yapan müellifin çok saykda eseri bulunmaktadkr. Eserlerinin genel listesine ve çerçevesine bakkldk5knda, kitap formatknda olanlar yanknda, kksa risâleler (makale) dikkati çekmektedir. Türkçe, Arapça ve Farsça telif eserler veren Kemal PaQazâde Qerh, haqiye ve tercümeler de yapmkqtkr. Bir tespite göre, bunlardan 19 adedi Türkçe, 7 adedi Farsça ve 183 adedi Arapça olmak üzere toplam 209 eser kaleme almkqtkr. 8 Ramazan Ege in tespitine göre bu rakam 215 tir. 9 Biz burada, farklk sayk ve isimle kaydedilen eserler hakkknda bir karkqkklkk ve da5knkklkk gözükmekte oldu5undan biraz daha kategorik tasnif yapmaya çalkqtkk. 2. ARAP DL VE EDEBYATI ÇALI&MALARI Dilde lahn, hata, ta rîb (ArapçalaQtKrma), ta cîm (yabancklaqtkrma), kelime bilgisi, edatlar, belâgat, gramer gibi çeqitli konularda eserler veren müellif, bibliyografik eserler ve güncel çalkqmalardan tespit edebildi5imiz kadarkyla ço5u telif olmak üzere, dilbilim, sözlük ve kelime bilgisi (sarf), nahiv, belâgat ve edebiyat alanlarknda birçok kitap ve risâle kaleme almkqtkr. Dilbilim, Sözlük ve Kelime Bilgisi (Sarf): 1. Risâle fî ulumi l-luga Risâle fi l-furûk Arapça dan Farsça ya Muhîtu l-luga adlk sözlük, Risâle fî tahkîki ta ribi l-kelimeti l- acemiyye : Brockelmann bu kitabk at-ta rib, Katip Çelebi ise Risâle fi t-ta rîb adlarkyla vermektedir. 13 Ahmed Hasen Hâmid ise Kemal PaQazâde ye ait Esrâru n-nahv adlk eserin mukaddime- 6 7eyhulislâm Ebu s-suud rqâdu l-akli s-selîm ilâ mezâya l-kurâni l-azîm adlk tefsirin sahibidir.il 7 HayatK hakkknda geniq bilgi için bkz. bnu l-imâd, Abdulhayy, 2ezerâtu z-zeheb, Beyrut 1993, X, ; TaQköprüzade, e-2akâiku n-numaniyye ve Zeyilleri, stanbul 1989, I, ; Mehmet Tahir, Osmanl Müellifleri, stanbul 1333, I, ; 7emseddin Sami, Kâmusu l-a lâm, stanbul 1314, V, ; Saraç, Yekta, 2eyhulislam Kemalpaazâde hayat, 2ahsiyeti, Eserleri ve Baz 2iirleri, stanbul 1995; Ege, Ramazan, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s ; Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, Beyrut 2005; DalkKran, SayKn, bn Kemal ve Düünce Tarihimiz, stanbul Bkz. AtsKz, Nihal, Kemal PaQa o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VI (1965) den ayrk baskm, stanbul 1966, s. 73; AdK geçen müellif, Kemal PaQa o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s ; AyrKca geniq bilgi için bkz. DalkKran, bn Kemal ve Düünce Tarihimiz, s. 59 vd. 9 Bkz. Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak, s Brockelmann, Carl, GAL (Geschishte der Arabischen Literatur), Leiden-Newyork-Köln, 1996, I, 56; A.g.m.,Suppl. II, Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s Katip Çelebi, Kefu z-zünûn, Beyrut 1990, II, 1621; Mehmet Tahir, Osmanl Müellifleri, I, Bkz. Katip Çelebi, Kefu z-zünûn, I, 853; Brockelmann,, GAL, II,

5 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 139 sinde, Risâle fi l-kelimâti l-mu arrabe isimli bir eserden bahsetmektedir. 14 Toplam seksen kadar muarrab kelimenin geçti5i eserde temelde otuz (30) kelime incelenmiqtir. Bunlar arasknda; Farsça askllk kelimeler ço5unlukta olup, brahim ve Yusuf gibi branice, Se yasa (siyasa/siyaset) gibi Türkçe veya Mo5olca olan ve ayrkca kayna5k bilinmeyen sadece a cemi (yabanck) oldu5u belirtilen kelimeler yer almaktadkr et-tenbih alâ galati l-câhil ve n-nebîh : Galatâtu l-avâm /et-tenbîh alâ galati l-hâmil ve n-nebîh /Sakatatu avâm, A5lâtu avâm vb. isimlerle 16 de bilinen bu eserin temel konusu Arapça da lahn ve hatadkr. Bu konu Kemal PaQazâde den önce de ele alknmkqtkr. Ancak Muhammed Sevâî nin de belirtti5i gibi, ö5retim, fetva (müftülük), kadklkk ve telif iqleriyle u5raqan, Arapça, Farsça ve Türkçe bilen ve zihnini dil çalkqmalarkyla meqgul eden Kemal PaQazâde nin ilgili eseri bu alanda önemli bir konum elde etmiqtir. 17 Kendisi, Allah a hamd ve Peygamber e salat sonrask bu eserin giriqinde Qöyle demektedir: lk bilinmesi gereken, ilk çaba harcanmask gereken, dilin düzgün hale getirilmesi ve hezeyandan korunmaskdkr. Çünkü anlamlara (ulaqmak) için lafkzlardan yararlanklkr. Onlarla es- Sebu l-mesânî (Kur ân) nin gizemleri ortaya çkkar. DahasK her ilim ve her fen ehli ona muhtaçtkr. lgisizlik veya geleneklere düqkünlük veya dillerle yakknlk5kn azlk5k nedeniyle arkadaqlar arasknda sakatât (hatalar, düqük ve bozuk ifadeler) yaygknlaqtk.. 18 Müellifin tashih etti5i kelimeler QunlardKr: Hareke ve harf yanlkqlark, iqtikak (köken), kalkp ve kullankmla ilgili hatalar (Ebû Eyyûb yerine Eyyûb denilmesi gibi), ihtira (uydurma) vb. yanlkqlar. 6. Risâle fi l-eys ve l-leys (veya el-leys ve l-eys) Risâle fî beyâni l-cem : Süleymaniye Fatih bl. 5366, (73a-74b varak), Müze 889 (6b-8a) da kayktlark bulunmaktadkr Risâle fî tahkiki t-ta5lîb : Ta5lib, Arapça da tesniye/ikil kelime yapmak amackyla bir arada kullanklan iki isimden birinin ötekine hafiflik veya Qöhreti sebebiyle galebesi demektir. 21 Meselâ eb ve ümm kelimelerinin ikisine birden 14 bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, Tahk. : Ahmed Hasen Hâmid, Nablus 2002, Mukddime. 15 Bkz. bn Kemal BâQâ, Risâle fî tahkiki ta ribi l-kelimeti l- acemiyye, NeQr: Muhammed Sevâî, DKmaQk FarklK isimler için bkz. bn Kemal BâQâ, et-tenbîh alâ galati l-câhil ve n-nebîh, Dabt ve Tahkik: Muhammed Sevâî, DKmaQk 1994, s. 16 vd; Bkz. Katip Çelebi, Kefu z-zünûn, I, 488; Brockelmann, GAL, II, 452; A.g.m., Suppl., II, bn Kemal BâQâ, et-tenbîh alâ galati l-câhil ve n-nebîh, s bn Kemal BâQâ, et-tenbîh alâ galati l-câhil ve n-nebîh, s Bkz. Brockelmann, GAL, II, Bkz. AtsKz, Kemal PaQa o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s. 126, nr. : 187. Seyit BahcKvan, Risâle fî skhhati l-cem beyne mana l-müqterek fî istimali vâhid adkyla isim benzerli5i olan bir eser kaydk vermektedir. Bkz. Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu litikadiyye, s es-suyutî, Celâluddin, el-muzhir fî ulûmi l-luga ve envâihâ, Dâru hyâi l-kutubi l-arabiyye, ts. yer yok, II,

6 140 Nejdet Gürkan birincinin galebesi ikincinin ihmaliyle ebeveyn denilir. Eserin Çorum Hasan PaQa l Halk Kütüphanesi, 2425/5 numarada kaydk bulunmaktadkr. 9. Risâle fî vad i l-müfredât Risâle fî ta rifi l-kelime. 23 Risâle fi l-lafzi l-müfred vudk a li ma nen müfred adkyla da bilinmektedir. 24 AyrKca, Köprülü FazKl Ahmed PaQa Kütüphanesi 1580/41 de ( vr) Risâle fî Qerhi tarifi l-kelime adkyla kayktlk bir eser vardkr. Bu eserin Ba5datlK Vehbi, nr. 2041(119a-121a) da da kaydk bulunmaktadkr et-tenbîh alâ vehni ba zi l-ulemâ fî bazi l-elfâz veya Risâle fi lfevâid : Dil hatalarkyla ilgili baqka bir eserdir Risâle fîmâ yete allaku bi lafzi z-zindîk : Brockelmann bu makaleyi Risâle fî tahkîki lafzi zkndîk ve tavdihi ma nâhi d-dakîk Qeklinde kaydetmiqtir. 27 Bu risâlede, zkndkk kelimesinin yapksk yanknda, sözlük ve KstKlah anlamlark üzerinde durulmuqtur. 13. Risâle fî tahkiki l-müennesi s-semâî : 28 Millet Kütüphanesi Ali Emiri bölümü nr de kayktlkdkr. 14. Risâle fî resmi l-hemze : Harem-i 7erîf Kütüphanesi 5/1168 numarada kayktlkdkr HaQiye alâ Qerhi l-kâfiye : bnü l-hâcib in Kâfiye sine el-câmi (ö 897/1491) nin yaptk5k Qerhin giriq kksmkna ta liktir erhu l-binâ : 31 varaklkk bu eserin Süleymaniye AtKf Efendi bl. nr de kaydk bulunmaktadkr el-felah fî 7erhi l-merah : Ahmed b. Ali b. Mesud un Merah isimli eseri üzerine yapklan Felâh adlk bir Qerhtir. 32 Nihal AtsKz, bu eserin KemalpaQao5lu na isnadk konusunda bazk Qüpheler oldu5unu belirtmektedir. 33 smail PaQa ise 22 Brockelmann, GAL, A.g.m., Suppl. II, Brockelmann, GAL, Suppl. II, Bkz bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Bkz. Ege, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) tahkik, talik ve tercümesi, s Bkz. Ege, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) tahkik, talik ve tercümesi, s. 31; SarKkaya, Kemal Paa-zâde nin Yabanc Kelimelerin Arapçalatrlmas ve Dil Hatalar Konusunda zledi!i Yöntem, s Brockelmann, GAL, II, 450; A.g.m., Suppl. II, Brockelmann, GAL, A.g.m., Suppl. II, Bkz Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s Ege, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) tahkik, talik ve tercümesi, s Bkz. Ege, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) tahkik, talik ve tercümesi, s Bkz. bn Kemal BâQâ, el-felah fî erhi l-merah, stanbul AtsKz, KemalpaQa-o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s

7 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 141 kitabknda 7erhu Merahi l-ervâh fî ilmi s-sarf ismiyle Kemal PaQazâde ye ait bir eserden bahsetmektedir Sarfu KemalpaQazâde : Eserin yazma nüshask, Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Seyfeddin Özege satkn AlKnan Yazmalar bölümü no: 230 da mevcuttur Risâle fî cumûi t-teksîr : Düzensiz/kKrKk ço5ul kalkplarkna dair olup, herhangi bir yorum ve kaynak zikredilmeden örnekler verilmiqtir. el- HKzanetu teymuriyye, Mecâmi Teymur, nr. 261 da bulunmaktadkr Risâle fî uveyseti ilâli : Bu eser, el-mahmudiye, el- Medinetü l-münevvere, Mecâmi, nr de bulunmaktadkr. Makale baqlkkta yer alan fiildeki i lâl konusunu ele almkq ve üzerine iki tane Qerh yapklmkqtkr. 37 Nahiv: 1. en-nahv : Süleymaniye Pertevniyal, nr. 923 (65-66 vr.), Fatih Bl, nr (24-27vr.) ve Çorum HasanpaQa l Halk Kütüphanesi Yazma Eserler Defteri, nr. 2708/1 de kayktlk bu eserin Esrâru n-nahv den farklk oldu5u tespiti yapklmkqtkr. 38 Ki bu yazmalar 2-3 varak olup, Esâru n-nahv adlk eser ise kitap ebadkndadkr. 2. Risâle fi l-mâzi : Risâle fi n-nahv fi l-mâzi adkyla da bilinir. Pertevniyal 893 ve Aksaray Valide Camii Kütüphanesi 823 de kayktlark vardkr Risâle fîmâ yete allaku bi d-damâir : Bu eserin kaydk Dâru l-kutubi lmksriyye, Mecami nr ve Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Kütüphanesi, nr ve Süleymaniye Fatih Bl (77-80 vr.) da bulunmaktadkr. Yine BeyazKt Devlet Kütüphanesi 7919 (79a-81b varak) da kaydk bulunmaktadkr. AyrKca Brockelmann Risâle fî tafkîk ad-damâir/ Fî daf i mâ yeteallaku bi d-damâir Qeklinde vermektedir. 42 Köprülü Kütüphanesi FazKl Ahmet PaQa bl. nr ve 1014 ( vr.) de, Risâle fîmâ yete allaku bi d-damâir ani l-evhâmi d-dâî ismiyle kelam konulu bir eser kaydk bulunmaktadkr. Bu eser, Ramazan Ege tarafkndan, bn Kemal in Def i mâ yeteallak bizzamair mine l-evhâm adlk Risalesi (Arap Dilinde Zamir), Tahkik, Talik ve Tercüme, zmir 2004, adkyla basklmkqtkr. 34 el-ba5dâdî, smail PaQa, Hediyyetu l-ârifîn, Beyrut 1990, I, Bkz. Eser hakkknda geniq bilgi için bkz. KKlKçlK, Mustafa, Atatürk Üniversitesi merkez kütüphanesinde Kemal paqa-zâde'nin eserlerine ait yazmalar, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi (Erzurum 1995), SayK 21, s Bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s Bkz. Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s Bkz Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s Bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s Brockelmann, GAL, II,

8 142 Nejdet Gürkan 4. Risâle fî nisbeti l-cem. 43 AtsKz Kn tespitine göre, Arapça da ço5ullarkn nispet takksk alamayacaklarkna dairdir Risâletu Kâde : 45 BazK kaynaklarda, Risâle fî tahkîki ma nâ Kâde/2erhu ma nâ Kâde/Tahkiku vad i kâde ve tarîku tavzîhi istimalihi/risâle fî tahkîki vaz kâde ve asâ isimlerine de rastlanmaktadkr. Arapça edatknkn anlam ve kullankm inceliklerinden bahsetmektedir. Millet Kütüphanesi Ali Emiri bl. 4309, 4310 ve 4311 de kayktlark vardkr. 6. Risâle fi l-fark beyne min et-tebîziyye ve min et-tebyîniyye : Brockelmann Risale fî min et-tebiziyye Qeklinde vermektedir. 46 Bu makale; Arap dilindeki edatlardan min harf-i cerrinin bazk anlamlark hakkknda olup, makalenin adknda da yer alan bu anlamlarkn mahiyeti tartkqklmkqtkr. 7. Risâle fî tafsîli mâ kyle fî emri t-tafdîl: 47 smu tafdil sîgask hakkkndadkr. el-hkzânetu Teymuriyye, Mecami Teymur, nr.261 de Risâle fî kavlihim ekseru min en yuhsâ Qeklinde kaydk bulunmaktadkr. 48 Millet Kütüphanesi Ali Emirî Bl (72-75 s) da kaydk vardkr. 8. Risâle fi enne harfe l-vâv lâ yufîdu siva l-itirak/risâle fîmâ yufîdu vâvu latf: Bu risâle, vav harfinin atfedilenler arasknda (anlam ve i rabta) müqtereklik sa5ladk5k yaygkn inancknkn aksine sözün makamkna göre baqka anlamlar da taqkdk- 5K ifade edilmeye çalkqklmkqtkr. Bu konuda, ez-zemahqerî ve el-beyzavi nin görüqleri ele alknmkq ve bazk âyetler 49 delil olarak sunulmuqtur. Verilen örneklerde, özellikle sözün gere5i atkf harflerinden fâ gelmesi gerekirken vâv gelmiq olmask gündeme getirilmiq; bu durum izah edilirken de, bu arada düqmüq/gizlenmiq bir ibarenin varlk5kndan söz edilmiqtir. DolayKsKyla vâv ile atkf ancak bu eksik ifadeyle tamam olmaktadkr. Meselâ Nebe, 40. âyeti parantez içindeki düqmüq bir ibareyle vâv harfinin müqterek anlamdaki atkf görevi mümkün olmaktadkr. Yoksa mevcut haliyle, burada, takip anlamkndaki fâ harfiyle atkf yapklmask daha uygun de5il mi? sorusu akla gelmektedir. Bu âyetin varsayklan gizlenmiq ibareyle ifadesi Qu Qekildedir: + *) '(&$% #!" } )?0& #1 =>: (8 9:; 2, #2,-%./01 {.A#@ #*" 1. Esrâru n-nahv : 50 Eser, Arapça anlatkmlk muhtasar bir nahiv kitabk olarak telif edilmiq olmakla beraber nahvin inceliklerini göstermesiyle farklk bir anla- 43 Brockelmann, GAL, II, AtsKz, Kemal PaQa o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s. 126, nr. : Bkz. bn Kemal BâQâ, Fi t-tenbih alâ vehmi ba din mine l-ulemâi fî ba di l-elfâz ve fîhâ risâletu kâde, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 29. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s ; Brockelmann, GAL, II, 453; A.g.m. Suppl. II, Brockelmann, GAL, II, Brockelmann, GAL, II, Bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Bkz. 27/Neml, 15, 44; 78/Nebe, Brockelmann, GAL, Suppl. II,

9 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 143 ykqk yansktmaktadkr. Zira konular önceki eserlerdeki tasnife uymakla beraber, anlatklan hususlar ve konu alt baqlkklark biraz daha ayrkntklk, daha kategorik ve zihne takklabilecek bazk sorulara cevap verebilecek mahiyettedir. Meselâ, mübtedankn tankmknk verirken ayrkntkya girmiq ve burada lafzî âmilleri açkklamkqtkr. 51 Müellif yaqadk5k dönemin Qerh ve haqiye gelene5inden kendini, illet/sebep arama, mukayese, tahkik ve eleqtiri metoduyla kurtarabilmiqtir. Belli baqlk nahiv önderlerinden nakiller yapmkq, ekoller araskndaki farklark ifadeyle yetinmemiq kimi zaman kendi do5rusunu belirtmiqtir. Örne5in Kemal PaQazâde, isim-fiille ilgili olarak, sim-fiil, fiil anlamk için konulmuq bir isimdir. tankmkna karqk çkkkp; Öyle de5ildir. Biz deriz ki; &6D (kelimesinin) anlamknk (do5rudan) anlarkz. Zihnimize &*&E lafzk gelmez. 52 derken; bu kelime zihnimizdeki &*&E (sus) fiili için konulmuq isim de5ildir. Buna gerek kalmadan &6D kelimesinden sus anlamknkn do5rudan ortaya çkkaca5knk kastetmektedir. Yine o, iki cümlenin birleqmesiyle oluqan Qart cümlesindeki a5krlk5kn cezm alametiyle ortadan kalktk5k görüqünü ortaya koymuqtur. 53 Bu kitabk tahkik eden Ahmed Hâmid in tespitlerine göre, Kemal PaQazâde nin; bazk nahiv kitaplarknkn sonunda yer alan i lal, ibdâl, id5am, imâle vb. sarf ve dilbilim konularkndan uzak durmask, ihtilaflardan az bahsetmesi ve görüqlerini daha çok ilk dönem dilcilerine atfetmesi açkskndan önemli meziyetleri olmakla beraber; kitabkn adkndaki skrlarkn esrâr eserde yeterince makes bulmamask, konulark farklk bir tarzda ele almask dkqknda pek bir yenilik getirmemesi ve bazen konu iqlerken skralamaya dikkat etmemesi gibi kusurlark bulunmaktadkr. 54 Bizim de bir tespitimize göre; eserde bazk tekrarlar bulunmaktadkr. Sözgelimi, yuvarlak tâ olarak bilinen harfin kullankmk hakkknda iki yerde farklk amaçla iki tasnif yapmkqtkr. NekralKk konusuyla ilgili kkskmda, bu harfin Arap kelamknda dokuz amaçla kullankldk5k; harflerin iqlendi5i di5er kkskmda ise, bu harfin müennes takksk olarak sekiz çeqit fonksiyonu bulundu5u anlatklmkqtkr. Bu tasniflerde birbirine benzeyen unsurlar ve örnekler neredeyse örtüqmektedir. 55 DolayKsKyla burada tekrara düqmüq denilebilir. 2. Risâle fi l-fark beyne ezhebehu ve zehebe bihi : Bu eser, Mektebetu 7eyhulislâm Arif Hikmet, el-medinetu l-münevvere, Mecâmi, nr. 13 te kayktlk oldu5u belirtilmektedir Risâle fî i râbi kelimâtin dâiretin ale l-elsine : rabk zor/müqkil kelimelerden bazklarknk konu alan kksa bir risâledir. el-hkzanetu Teymuriyye, Mecami 51 Bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s. 236; Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s KrQ. için bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s , Bkz. Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s

10 144 Nejdet Gürkan Teymur, nr. 69 da bulunmaktadkr. 57 Bu kelimelerden bazklark Qöyledir: FG1 F+&3: $ I F&E FH9@ 4. Risâle fî vechi l-istisna fî kavlihi Teâlâ; ( L M N9: OP; Q 2 #JK 'R ) : Bu eser, el-hkzanetu teymuriyye, Mecami Teymur, nr.191 da bulunmaktadkr Risâle fî beyâni ba di z-zurûfi l-mansûbeti l-mebniyye : Çorum Hasan PaQa l Halk Kütüphanesi, 539/2 numarada kaydk bulunmaktadkr Tahkîku l-izâfe : sim tamlamask hakkkndadkr. 60 Belâgat: 1. el-belâga veya Risâle fî medâri l-belâga min ciheteyn : Eserin birçok kütüphanede kaydk bulunmaktadkr Tahkiku l-havâss ve l-mezâyâ : Köprülü FazKl Ahmet PaQa, nr. 1580/18; Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Ktp. Nr. 3943/312a-313b. Bu eser, el-mezâya ve l-havâs fi l-havas fi l-üslûbi l-belâ!î adkyla da bilinmektedir Ta!yîru l-miftâh : Miftâh Kn üçüncü kksmknkn muhtasarkdkr. 63 2erhu lksmi s-sâlis mine l-miftâh adkyla zmir Milli Kütüphanesi Yazma Eserler Katalo5u, nr. 951/1 (2007), 951/2 (2915) ve Çorum Hasan PaQa l Halk Kütüphanesi, 2403/1 numarada kaydk bulunmaktadkr. 4. 2erhu Ta!yîri l-miftah : Kâtip Çelebi bu Qerhin tamamlanmamkq olmakla beraber haqiyesi de oldu5unu belirtmektedir Ta!yiru t-telhîs : Eserin Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi kütüphanesi nr. 3943(292a-296a) ve Köprülü nr. 1580/15 de kayktlark bulunmaktadkr erhu Miftâhi l-ulûm Haiye alâ erhi l-miftâh li s-seyyid : Kitâb fi l-meânî ve l-beyân Risâle Htâbu l-vâhid htâbe l-isneyn : bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Bkz. bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s Bkz. Özdemir, Abdurrahman, Çorum Hasan PaQa l Halk kütüphanesi nde Bulunan Arap Dili ve BelâgatKna Dair Yazmalar, Nüsha, YKl:VII, SayK:24, Güz 2007, s Bkz. AtsKz, Kemal PaQa o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s. 131, nr. : Bkz. AtsKz, KemalpaQa-o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s. 107, nr Brockelmann, GAL, II, Katip Çelebi, Kefu z-zünûn, II, 1766; Brockelmann, GAL, Suppl., II, Katip Çelebi, Kefu z-zünûn, II, Ege, bn Kemal in Def u Mâ Yete allak Bizzamâir mine l-evhâm Adl Risâlesi (Arap Dilinde Zamir) tahkik, talik ve tercümesi, s Katip Çelebi, Kefu z-zünûn, II, Mehmet Tahir, Osmanl Müellifleri, I, Bkz. bnu l-imâd, 2ezerâtu z-zeheb, X, Brockelmann, GAL, Suppl., II,

11 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar Risâle fî telvini l-htâb ve u abihi l-letî minhâ 70 : Kemal PaQazâde burada sözü gaibten muhataba, yahut muhatabtan gaibe döndürme sanatk iltifatk ve çeqitlerini iqlemiqtir. Kemal PaQazâde ye göre iltifat sözün üslûbunu de5iqtirmektir. Meselâ birinci QahKstan üçüncü Qahsa geçmeye örnek olarak; 751 S T"UVW X &$Z: YA âyetini 71 örnek verir ve burada iltifat olmasaydk; sözün geliqi; (" 751) Qeklinde önceki QahKs olan biz ifadesine uygun zamir nâ ( X)olacaktK. 72 Müellif bu eserinde, Ebû Osman el-mâzinî (ö. 248/862), Ahmed b. Muhammed el-merzûkî (ö. 421/1030), ez-zemahqerî, Ebu l-feth el-mutarrizî (ö. 610/1213), el-kâskm b. Muhammed el-harizmî (ö 617/1220), es-sekkâkî (ö. 626/1229), Abdurrahman el- Kazvinî (ö. 666/ 1268), el-beydâvî (ö. 685/1286), el-kazvinî (ö. 745/ 1344), et- Teftazânî (ö. 791/1389) ve es-seyyid eq-7erîf el-curcânî (ö. 816/1413) den yararlanmkqtkr Müâreketu sâhibi l-meânî el-lugaviyyî fi l-bahsi an müfredati l-elfâz : Risâle fî tahkîki l-müâkele : 75 Süleymaniye HacK Mahmut Efendi bölümü 252 ve zmirli smail HakkK bl. 3650, 3723 numaralarkyla kayktlkdkr. 13. Risâle fî t-tazmîn : Risâle fî tahkîki t-tevessu /Risâle fî cevâzi t-tevessu fî kelâmi l- Arab : 77 Eserde, Arap dilinde lafzk geniqletme anlamkna gelen tevessu ele alknmkqtkr. smin skfat konumunda kullanklmask, mecaz, teqbih, mübala5a, vb yollarla yapklan bu geniqletme lafkz ve anlamda olabilmektedir. Örne5in aslan kelimesinin cesur anlamknda kullanklmask bu kabildendir. 78 Müellifin Risâle fi t-tevessuâti l-musta mele fî lisâni l- Arab adkyla aynk konuda yazklmkq ikinci risâlesi bulunmaktadkr Risâle fi l-istiâre : Brockelmann, Risâle fî tahkiki l-kinâye ve l-istiâre ve Aksâm al-istiâre Qeklinde iki farklk isim kaydetmiqtir. 80 Çorum Hasan PaQa l Halk Kütüphanesi, 4900/5 numarada kaydk bulunmaktadkr. 16. Risâle fi i'caz el-kur ân Risâle fi taksimi l-mecâz ve tahkîki aksâmihi : 82 el-ubeydî, Kadiriye kütüphanesi Mecami nr.1478 de bu risâleden bir nüsha mevcut oldu5unu belirtmektedir Bkz. Brockelmann, GAL, II, 451; bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s. 23. GeniQ bilgi için bkz. Ege Ramazan, Telvinu`l-Hitâb bn Kemâl, DnQ: Muharrem Çelebi, Dokuz Eylül Üniversitesi 1995, s /Kevser, Bkz. Ege, Telvinu`l-Hitâb bn Kemâl, tahk: Ramazan Ege, zmir 1995, s Bkz. Ege, Telvinu`l-Hitâb bn Kemâl, s Brockelmann, GAL, II, 452; A.g.m., Suppl., II, Kâtip Çelebi, Kefu z-zünûn, I, 891; Brockelmann, GAL, II, Brockelmann, GAL, Suppl., II, Brockelmann, GAL, Suppl., II, GeniQ bilgi için bkz. KemalpaQa, Risâle fî cevâzi t-tevessu fî kelâmi l- Arab, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 20. Risâle, nâqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s Bkz. AtsKz, KemalpaQa-o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, s. 129, nr Brockelmann, GAL, II, 453: A.g.m., Suppl., II, Brockelmann, GAL, II,

12 146 Nejdet Gürkan 18. Risâle fî (tahkîki) ma na n-nazm ve s-syaga. 84 Ahmed Hasen Hâmid, bu risâlenin Dâru l-kutubi l-mksriyye, Mecamî Teymur, nr.7 de kayktlk oldu5unu belirtmektedir. Risâle, Hâmid SâdKk Kuneybî tarafkndan inceleme ve tahkikle neqredilmiqtir Risâle fî üslûbi l-hakîm ve temyizuhu an sâiri l-esâlîb : 86 Bu eser, Muhammed b. Ali el-kâmil tarafkndan inceleme ve tahkikle neqredilmiqtir Risâle fî tahkîki enne l-lafz kad yûdau li ma nen mukayyed Ukûdi l-ferâid : stiâre sanatlark hakkkndadkr. 89 EDEBYAT: 56 7erhu l-hamriyyeti li bni l-fârid. 90 Eser, el-minehu l-mekkiyye fî 7erhi Kasîdeti l-hamriyye ismiyle de bilinmektedir Izhâru l-ezhâr alâ ecâri l-e âr. 92 Bu eserin yazmask Süleymaniye Ayasofya Bölümü, nr. 3781, Süleymaniye Harput Bölümü, nr. 243/2 de kayktlkdkr erhu l- Kevâkibi d-dürriyye fî medhi hayri l-berriyye : el-busirî nin (el-busayrî) Bürde sine Qerhtir erhu Mersiyeti Âdem : Risâleleri içinde yer alan Fî Fevâide Müteferrika.. adlk 22. risâlede; Adem e nispet edilen beyitleri ele alkp, bunlark i rab, hata ve kafiye açkskndan incelemiqtir el-fünûnu s-seb a : 95 Arap diliyle ilgili telif eserlerinden bazk risâleleri Resâilu bn Kemal adkyla Ahmed Cevdet tarafkndan kdam matbaasknda 1316 hicri yklknda basklmkqtkr. Daha sonra, Resâilu bn Kemalbââ el-lugaviyye adkyla NâsKr Sa d er-reqîd tarafkndan 1401/1980 de Riyad ta basklmkqtkr. 82 Brockelmann, GAL, II, 453; A.g.m., Suppl., II, Bkz. el-ubeydî, ReQîd Abdurrahman, Cuhûdu bn Kemal BâQâ fi l-lugati l-arabiyye, Mecelletu lmecmai l-ilmiyyi l-irakî, Cüz:1, Cild: 38, Ba5dat 1987, s Brockelmann, GAL, II, 451; bn Kemal BâQâ, Esrâru n-nahv, s Bkz. bn Kemal PaQa, Risâle fî tahkiki mana n-nazm ve s-skyâga, Dirase ve tahkik: Hâmid SâdKk Kuneybî, Mecelletü l-câmiati l-slamiyye bi l-medineti l-münevvera, Medine 1406, Cild: 18, SayK: 71-72, s Kâtip Çelebi, Kefu z-zünûn, I, 846; Brockelmann, GAL, II, Bkz. Muhammed b. Ali el-hâskl, Üslûbu l-hakîm:dirase belagkyye tahliliye mea tahkiki risâletin fî beyâni l-üslûbi l-hakîm li bni Kemal BâQâ ve Dirasetuhâ, Mecelletu Câmiati l-mam Muhammed b. Suud el-slâmiyye, 7aban 1416, SayK: XV, s. 70 vd. 88 Bkz. Brockelmann, GAL, Suppl., II, Bkz. AtsKz, KemalpaQa-o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, s. 113, nr Kâtip Çelebi, Kefu z-zünûn, II, 1338; Brockelmann, GAL, II, Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s Brockelmann, GAL, II, 453; el-ba5dâdî, Hediyyetu l-ârifîn, Beyrut 1990, I, 141. Bu eser, Tacettin Uzun tarafkndan tahkik edilmiq ve basklmkqtkr. Bkz. Izhâru l-ezhâr ale eqcâri l-eq âr, Amman Dâru r-râzî, Bkz. Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s Bkz bn Kemal BâQâ, Fi fevâide müteferrika cemeahâ Mevlânâ el-merhum KemalbâQâzâde, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 22. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s AtsKz, Kemal PaQa o5lunun Eserleri, 2arkiyat Mecmuas, C:VII, stanbul 1972, s. 114, nr. :

13 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 147 Bu eserlerden ço5unun yazma nüshalarknkn kayktlark Nihal AtsKz Kn Kemalapaa-o!lu nun Eserleri adlk makale ve Brockelmann, GAL da bulunmaktadkr. Belâgatla ilgili kaynaklarkn isimleri, el-üslûbu l-hakîm adlk risâlenin tahkikinde bulunmaktadkr. 96 Yine belâgat ile ilgili risâleleri Lutfi Seyyid Sâlih tarafkndan bn Kemal Bââ Resâilu l-belâgyye: Dirâse ve Tahkik adkyla Ezher Üniversitesinde (Nr ) neqredilmiqtir. 97 Eserlerle ilgili olarak, kaynaklarda yer alan isimlerde bazk benzerlikler nedeniyle gerek sayk gerekse bazk eser isimlerinde kark- QKklKklar bulundu5u ifade edilebilir. 3. KAYNAKLARI VE METODU: Çok geniq bir yelpazede inceleme, tahkik, telif vb. bilimsel çalkqma yapmkq Kemal PaQazâde nin Arap diliyle ilgili eserlerini oluqtururken istifade etti5i kaynaklar, sözlükler, tefsirler, gramer ve dil kitaplark yanknda, edebiyat tarihleri ve divanlar Qeklinde özetlenebilir. Müellifin kaynaklark genelde ilk dönemden baqlayarak bnü l-hâcib (ö. 646/1249), bn Mâlik ve Cemaluddin bn HiQâm (ö. 761/ ) dönemine ula- Qan bir çizgi takip etmektedir. Nahiv kaynaklark araskndaki isimler; Sibeveyhi (ö. 180/796), Yunus b. Habib (ö. 182/798), AhfeQ el-avsat (ö.215/830), Ebu Amr b. el-alâ (ö. 154/ 771), Ebû Zekeriyya el-ferrâ (ö.206/821), el- Asmaî (ö.216/831), el- Müberrid (ö. 285/898) ), Ebü'l-Abbas Ahmed b. Yahyâ Sa'leb, (ö.291/904), Ebû Alî el-fârisî (ö. 377/987), bn Cinnî (ö.392/1002), Ali b. Hamza el-kisâî (ö. 189/804) ve Qeklinde daha çok ilk dönem dilcilerinden oluqmaktadkr. stiqhâd açkskndan Kemal PaQazâde nin yararlandk5k kaynaklar arasknda ise; Kur ân, hadis, Qiir ve nesir bulunmaktadkr. Meselâ Ege nin tespitine göre, Esrâru n-nahv da, 134 kadar âyet, 7 hadis, 28 Qiir, 17 kadar nesir örne5i geçmektedir. 98 Sözlüklerden, el-halil b. Ahmed in (ö.170/786) Kitâbu l- ayn, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-herevî (ö.370/980) Tehzîbu l-luga, Ebû Nasr el- Cevherî nin (ö 393/1003) es-shâh, el-firuzâbâdî (ö.817/1414) el-kâmusu lmuhit (Sahibu l-kâmus olarak geçmektedir); Tefsirlerden; Fahruddin er-razî Mefâtihü l-gayb = Tefsirü l-kebir, ez-zemahqerî nin (ö.538/1144) el-keâf K, el- Beydavî nin (ö.685/1286) Envâru tenzîl ve Esrâru t-tevîl, Sarf, nahiv ve usûl kitaplarkndan Sibeveyhi nin el-kitâb K, ez-zemahqerî nin el-mufassal, Haiye ale erhi t-telhîs ve 2erhu l-kâfiye isimleri geçmektedir. Öte yandan eser adk dkqknda, müellif isimleri arasknda; Abdulkahir el- Cürcânî (ö.471/1078), er-râgkb (el-sfehânî) (ö. 502/1108, Abdüsseyyid b. Ali el- 96 Kemal PaQazâde nin belâgat eserleri için bkz. Muhammed b. Ali el-hâskl, Üslûbu l-hakîm:dirase belagkyye tahliliye mea tahkiki risâletin fî beyâni l-üslûbi l-hakîm li bni Kemal BâQâ ve Dirasetuhâ, Mecelletu Câmiati l-mam Muhammed b. Suud el-slâmiyye, SayK: XV, 7aban 1416, (s ), s. 70 vd. 97 Bkz. Seyit BahcKvan, 2eyhulislâm bn Kemal Bââ ve ârâuhu l-itikadiyye, s Bkz. Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s , 147

14 148 Nejdet Gürkan Mutarrizî (ö. 610/1213), bnu l-hâcib, et-teftazânî (ö.792/1390), eq-7erif el- Cürcânî (ö.816/1413) ve el-âmidî (?) isimleri yer almaktadkr. Bunlardan baqka biyografi, edebiyat tarihi ve divanlar ve ismini vermedi5i kaynaklar vardkr. 99 Çok geniq bir yelpazede eser vermiq müellifin kaynaklark el-ubeydî nin de belirtti5i gibi sknkrlkdkr. Meselâ biz de bazk eserlerinde tarama yaptk5kmkz zaman, uzun alkntklarla karqklaqtkk. Yedi sayfalkk, kâde risâlesinin iki sayfask, tamamen Abdulkahir el-cürcânî nin Delâilu l-i caz adlk eserinden aktarkmdkr. 100 Bu da bazk eserlerin birkaç kaynaktan istifade ile yazkldk5kna iqaret etmektedir. Kemal PaQazâde nin Fahruddin er-râzî (ö.606/1209) ekolünden 101 oldu5u, bu ekolü Anadolu da Molla Fenârî nin (7emseddin Mehmed ö.834/1431), Hayali 7emseddin (ö.875/1470), BursalK Hocazade (ö. 893/1488), Kemal PaQazâde nin hocask Molla Lütfi (900/1495) ve ö5rencisi Ebu s-suud tarafkndan benimsendi5i kaydedilmektedir. 102 Öte yandan bir Arap araqtkrmack Muhammed Huseyn Ebu l- Fütûh ise, araqtkrma, ta lil, tashih ve tenkit üstadk olarak Kemal PaQazâde nin rivayetlerde tercih yapabilme, görüqleri mukayese dolaykskyla do5ru ve yanlkqk açkklayabilme gücünden kaynaklanan içtihat özelli5iyle herhangi bir ekole ba5lk olmadk5knk ifade etmiqtir. Nitekim Kemal PaQazâde, görüqlerine destek ba5lamknda bazen Kufe ekolü, bazen de Basra ekolüne atkflar yapmkqtkr. 103 el-ubeydî onun eserlerini de5erlendirirken; bn Kemal bütün bunlarda Arapça dil önderlerine benzer Qekilde sivrilmiqtir. AraQtKrmasKndaki orijinalli5i açkktkr. Ne taklitçi ne de bir fikri veya düqünceyi kendine saklamkqtkr 104 ifadeleriyle Kemal PaQazâde nin bu alandaki yetkinli5ini ve ba5kmskzlk5knk vurgulamaya çalkqmkqtkr. Ancak o, onun ça5daqlark Celaluddin es-suyûtî nin (ö.911/1505) ve Zeynuddin el-ezherî (ö.905/ 1499) gibi nakilci olmakla beraber, ihtilaflk konulark tercih etti5i kanaatindedir. 105 Ahmed Hasen Hâmid ise, kullandk5k terimler, illet bulma, Kufelilerin bazk görüqlerini zaykf görmesi ve baqka açkklamalarkna dayanarak Basra ekolünden saymakta- 99 el-ubeydî, Cuhûdu bn Kemal BâQâ fi l-lugati l-arabiyye, Mecelletu l-mecmai l-ilmiyyi l-irakî, Cüz:1, Cild: 38, Ba5dat 1987, s. 287; KKlKç, Mustafa, bn Kemal in Tefsirde Metodu, 2eyhulislam bn Kemal, Ankara 1986, s ; DalkKran, bn Kemal ve Düünce Tarihimiz, s KrQ. çin bkz. Abdülkahir el-cürcânî, Delâilu l-i câz, Beyrut 1994, s ; bn Kemal BâQâ, Fi ttenbih alâ vehmi badin mine l-ulemâi fî badi l-elfâz ve fîhâ risâletu kâde, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 29. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s Bu ekolden, Fahruddin er-râzî ye kadar ulaqan icâzet silsilesi kastedilmektedir. Bkz. UzunçarQKlK, smail HakkK, OsmanlK Devletinin lmiye TeQkilatK, Ankara 1988, s , UzunçarQKlK, smail HakkK, Osmanl Tarihi, Ankara 1993, Türk Tarih Kurumu IV. BaskK, II, 591; DalkKran, bn Kemal ve Düünce Tarihimiz, s.14, bn Kemal BâQâ, Risâle fîmâ yufîdu vâwu l-atf,tahk. : Muhammed Huseyn Ebu l-fütûh, Mecelletu Câmiati l-melik Suud, Onuncu Mücelled, el-âdâb (1), 1418/1998, (35-51), s el-ubeydî, Cuhûdu bn Kemal BâQâ fi l-lugati l-arabiyye, Mecelletu l-mecmai l-ilmiyyi l-irakî, Cüz:1, Cild: 38, Ba5dat 1987, s el-ubeydî, Dirasâtu l-lugaviyye Knde bn Kemal BâQâ fi l-karni l-âqir el-hicrî, Mecelletu l-bahsi l-ilmî ve t-turâsi l-slâmî, Mekke, s

15 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 149 dkr. Ege de benzer görüqtedir. 106 Kemal PaQazâde, Basra ekolüne meyilli gibi görünse de, birçok yerde kendi görüqünü ifade etme yetkinli5i, iki ekolün terimlerini bir arada kullanmask 107 ve eleqtirel yaklaqkmk göz önüne alkndk5knda ba5kmskz hareket etti5i düqüncesini akla getirmektedir. Müellif akklck olup hurafelere karqkdkr. Nitekim o, dedikodu vb. Qüpheli sözlere itibar etmedi5ini açkklamaktadkr. Sözgelimi müqâkele konulu makalesindeki; Bu, müqâkeleyi incelemek, onunla alakalk dedi-koduyu ortaya koymak, tereddüt ve karkqkklkk bulunan yerlerdeki Qüpheyi savacak ve örtüyü kaldkracak ifadeyi elde etmek için tertip edilmiq bir risâledir. 108 sözleriyle bilimsel anlaykqknk net olarak ortaya koymuqtur. Onun benzer bir yaklaqkmk Qiir tenkitçili5i kksmknda da belirtece5imiz gibi, Hz. Âdem e isnat edilen mersiyede ortaya çkkmaktadkr. Hz. Âdem e nispet edilen ve o5lu Habil için söylendi5i rivayet edilen bir mersiyeyi ez- ZemahQerî nin görüqünü de esas alarak uydurma olarak kabul etmiqtir. 109 Kemal PaQazâde, zkndkk kavramknk inceledi5i risâlesinde oldu5u gibi araqtkrma ve incelemelerinde öncelikle kelime ve kavram tahlili yapmaktadkr. O, kendince önemli olan ya da problem teqkil eden veya bazklarknca yanlkq kullanklan kelime ve kavramlarkn sözlükteki anlamknk kaynaklara dayanarak açkklamaya çalkqkr sonra KstKlah ve ilgili oldu5u konu ve bilim çerçevesinde çeqitli yönleriyle ele alkr. Kemal PaQazâde, Risâletu l-ferâid adlk eserinde ise, çeqitli konular arasknda dil problemlerine de yer vermiqtir. Örne5in, engellemek kökünden gelen ismü lfâil kalkbkndaki G1 kelimesi ba5lamknda, bu kelimenin askl anlamkndan uzaklaqarak hepsi veya ço5u anlamkna kullankldk5knk, ayrkca sonuna eklenen tâ harfinin müenneslik iqareti olmadk5knk belirtmiqtir. 110 Yine onun inceleme metodunun önemli yönlerinden birisi, bugünkü tabiriyle kelimenin etimolojik ve semantik analizini yapmaktkr. Müellif, Arap belâ5atknda; durumun gere5i, ince bir nükte veya nedenle bir sorunun cevabknk ustaca baqka bir yöne kaydkrmak veya muhatabkn durumuna göre farklk bir cevap vermek olarak bilinen Üslûbu l-hakîm 111 sanatknkn tankmknk verir ve konuyla ilgili 106 Bkz. bn Kemal BâQâ, Esrâru n-nahv, s ; Ege, bn Kemal in Esrâru n-nahvi ve Dönemindeki Arap Dili ve Filolojik Çalmalarna Ksa Bir Bak (Baslmam Doktora Tezi), s Meselâ, Esrâr da baqlkkta skfat, tankmda na t terimini arka arkaya kullanmkqtkr. Bkz. bn Kemal BâQâ, Esrâru n-nahv, s bn Kemal BâQâ, Fî tahkiki l-müqakele Resâilu bn Kemal, Cüz: I, 2. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s bn Kemal BâQâ, Fî fevâide müteferrika cemeahâ Mevlânâ el-merhum KemalbâQâzâde, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 22. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s Bkz. bn Kemal BâQâ, Risâletu l-ferâid, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 30. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s Bu sanata, " #$%&'( )$*&! de denilmektedir. Üslûbu l-hakîm sanatk hakkknda geniq bilgi için bkz. el- Hatîb el-kazvinî, el-dâh fî ulûmi l-belâga, Kahire ts. II, ; bn HKcce el-hamevî, HKzânetu ledeb, 7erh: Isam 7uaytu, Beyrut 1987, I, 258; KKzKklK, Zafer, Arap Dilinde Belagat Bilimi, Ankara 2008, s

16 150 Nejdet Gürkan olarak iki örnek getirir. Bu örneklerden birisi el-bakara suresi 189. âyette yer alan GK,\] kelimesidir. Burada, ilgili kelimenin yer aldk5k âyetin iniq sebebi, hilâl kelimesinin ortaya çkkkq nedenleri, hangi hallerde hilal adk kullankldk5k ve bu kökten çkkan di5er anlamlar izah edilmektedir. Bahse konu, Sana hilalleri soruyorlar GK,\] 2V YX^&; âyetinin inmesine sebep olan sahâbe sorusu Qöyledir: Muaz b. Cebel ve Salebe b. Ganem; dediler ki: Allah Kn Resulü! Bu hilale ne oluyor? p gibi ince gözüküyor sonra kalknlaqkp doluyor ve tam hale geldikten sonra eksilerek ilk haline geliyor. Tek bir halde durmuyor? 112 Buna cevap olarak; Sana hilallerden soruyorlar. De ki: O insanlar ve Hac için bir zaman göstergesidir. 113 âyeti inmiqtir. el-ehille, hilâl kelimesinin ço5ulu olup, Ay Kn bir, iki veya üçüncü gecesindeki adkdkr. Sonra kamer adknk alkr. Hilal denilmesi, KQK5KnKn gecenin karanlk5knda aydknlkk olmaskndandkr. Bu da ancak yedinci gecede olur. el- Asmaî, onun tahaccurdan/)_$` (etrafknda hale/çerçeve oluqmask) 114 dolayk hilal adknk aldk5knk söyledi. Bu adk almask, gördüklerinde insanlarkn seslerini yükseltmelerinden dolaykdkr. Hac da telbiye skrasknda ses yükseltme için kullanklan ).aa 7\ W anlamk da buradan gelmiqtir. stihlalu s-sabiyyi (çocu5un do5unca ba5krmask) anlamk da buradan gelir. 115 Qeklindeki izahknda Kemal PaQazâde, hilâl kelimesinde; aydknlanmak, etrafknda çizgi oluqmask (hâle) ve ba5krma/yüksek ses anlamlarknkn bulundu5unu belirtmektedir. Esraru n-nahv isimli eserden de anlaqklaca5k gibi, müellif, dile dâir araqtkrma konularknk genelde, skrlar, dakik ve küçük nüanslar içeren meselelerden seçmiqtir. Müellif bu eserin atkf harfleri bölümünde, nüans ve inceliklerin anlatkmknk gayet açkk ve akkck bir üslûp içinde yapmkqtkr. Bu harfler farklk olmakla beraber, aralarknda yakknlkk ve benzerlik yönleri bulunmakta dolaykskyla kimi zaman bu nüanslark yakalamak güç olmaktadkr. Meselâ Kemal PaQazâde, b3 ile c araskndaki farklark Qöyle açkklamaktadkr: c nin hilafkna b3 da, ma tuf ma tuf aleyh ten bir cüz olmalkdkr. Sümme de mühlet hârice göredir, hatta da zihindedir. AtfKn selameti için, hatta daki ma tuf bütüne nispetle ister güçlü ister zaykf bir parça olsun baqkask hükmünde olmalkdkr. Zira atkf farklklkk gerektirir. Çünkü hatta intihâ-i gaye içindir. Bu gayenin gaye edilene zkt olmask gerekir bn Kemal BâQâ, Risâle fî beyani l-üslûbi l-hakîm ve temyîzihi an sâiri l-esâlîb-el-mutebera Knde erbâbi l-belaga ve eshâbi l-berâe, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 23. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s /Bakara, maddesinde; haram, daraltma, tahsis, taqlaqma ve etrafknda hale, çember oluqmak anlamlark bulunmaktadkr. Bkz. bn Manzur, Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu l- Arab (Tahk.: Abdullah Ali Kebir, Muhammed Ahmed ve HaQim Muhammed), Kahire ty.(darü l-maarif), I, bn Kemal BâQâ, Risâle fî beyani l-üslûbi l-hakîm ve temyîzihi an sâiri l-esâlîb-el-mu tebera Knde erbâbi l-belaga ve eshâbi l-berâe, Resâilu bn Kemal, Cüz: II, 23. Risâle, naqir: Ahmed Cevdet, Matbaatü Ikdam, 1316, s Kavramlar için ayrkca bkz. bn Manzur, Lisanu l- Arab, VI, bn Kemal BaQâ, Esrâru n-nahv, s

17 Kemal Paazâde nin Arap Dili Ve Edebiyatna Katklar 151 AyrKca o, küçük farklarkn ihmal edilmesiyle ortaya çkkan yanlkqlara önem vermiqtir. Risâle fi l-fark beyne min et-tebiziyye ve min et-tebyiniyye, Risâle fi tahkîki mana kâde, risâle fî tashihi lafzi z-zkndîk, Risâletü't-ta rîb, et-tenbîh alâ galati l-câhil ve n-nebîh, Risâle fî medâri t-tecevvüz fi l-lafz, Risâle fi l-eys ve l-leys (el-leys ve l-eys), Risâle fi takdimi Q-Qart ale l-meqrût, Risâle fî nisbeti l-cem, Risâle fi l-istiâre, Risâle fî tahkiki l-müqâkele, Risâle fi l-lafz ellezi nurîdu bihi gayre l-ma na, Risâle fî hitâbi l-vâhid hitâbe l-isneyn, Risâle fî tahkiki l-mecaz ve tahkiki aksâmihi isimlerine bakkldk5knda, istiare, mecâz ve müqâkele gibi belâgatta önemli konular, müfret zamirle iki kiqiyi kastetme gibi gramerde ihtilaf veya yanlkq yapklabilen meseleler, kâde ve min gibi anlamknda karkqkklkk yaqanan edatlar, ZKndKk (ZKndîk) gibi askllark hakkkndaki tartkqma ve yanlkq de5erlendirmeler yapklan ArapçalaQtKrKlan (muarrab) kelimeler müellifin dikkatini çeken baqlkca dil konulark olmuqtur. Müellif muarrab konusunda, Risâle fi tahkîki ta ribi'l-kelimeti'l- acemîye adkyla bilinen bir eser yazmkq, burada Arapça ya geçen yabanck kelimelerin askllarknk, biçimlerini ve onlarda meydana gelen çeqitli de5iqiklikleri incelemiqtir. 117 Kemal PaQazâde göre muarrab kelimeler dört çeqittir. Ed gibi, de5iqmeyen ve Arapça biçim almayan kelime; )#d JK #E gibi de5iqmeyen ancak Arapça biçim alan kelime; ) #ef gibi de5iqen ancak Arapça biçim almayan kelime; J\ &9, gibi de5iqen ve Arapça kalkba giren kelime. 118 Sibeveyhi deki kategori de, Arapça kalkba sokulup, de5iqtirilen; yapksk ister Arapça olsun ister olmaskn harfleri Arapça oldu5undan, oldu5u gibi bkrakklan; Farsça daki yapksk de5iqmemekle birlikte harf de5iqikli5ine u5rayan türleriyle buna benzemektedir. 119 Muarrab konulu bu eserdeki kelimelerin, muarrab olmak dkqknda incelemeye esas olmak açkskndan ortak özellikleri oldu5unu gösteren bazk ipuçlark gözükmemektedir. Bir baqka ifadeyle bu kelimeler rastgele seçilmiq intibak vermektedir. Öte yandan zkndkk, satranç, sabât (Qâh âbâd/büyük mamur yer), tennûr (fkrkn) ve brahim gibi bazk kelimelerin izahk daha uzun yer iqgal etmiq gözükmektedir. Meselâ bunlardan brâhîm lafzknkn muarrablk5k kksmknda, ez-zemahqerî ye atkfla Yusuf kelimesinin aslk, anlamk ve gayr-k munsarkf olmask meselesi incelenmiq, sonra Tâlut, Câlut ve Davûd isimleri örnek olarak verilmiqtir. Bu arada, aslk yabanck olup da Arapça ya benzeyen kelime ve ifadelere örnek olarak; besmelenin branca biçimi Pd9 Xg9 \ PA verilmiqtir Kelimeler için bkz. Ahmed b. Kemal BaQâzâde, Fî t-ta rîb, Tahk: Ahmed HKtabu l-omr, Musul 1983, s , el-ubeydî, ReQid Abdurrahman, Mukaddimetu rislaeti t-ta rib ve t-ta cîm libn-i Kemal BâQâ, Mecelletu l-bahsi l-ilmî ve t-türasi l-islamî, Mekketu l-mukerreme, s ; Ahmed b. Kemal BaQâzâde, Fî t-ta rîb, s Bkz. Sibeveyhî, Amr b. Osman, el-kitâb, Kahire 1982, IV, ez-zemahqeri,, Ebu l-kâskm Cârullah, Keâf an hakâiki t-tenzîl ve uyûni l-ekâvil fî vücûhi t-te vil, I- IV, y.y. 1997, I, 379; Ahmed b. Kemal BaQâzâde, Fî t-ta rîb, s