BÜTÜN DEYİLƏNLƏRƏ RƏĞMƏN VƏYA AĞA MƏHƏMMMƏD ŞAH QACAR TARİXİ PİYESİNDƏ GERÇƏKLİYİN BƏDİİ İNİKASI

Transkript

1 BÜTÜN DEYİLƏNLƏRƏ RƏĞMƏN VƏYA AĞA MƏHƏMMMƏD ŞAH QACAR TARİXİ PİYESİNDƏ GERÇƏKLİYİN BƏDİİ İNİKASI FINNALLIY...OR MAHOMMED SHAH QAJAR HISTORICAL PIESE OF ARTISTIC REALITY. «КО ВСЕМУ СКАЗАННОМУ ИЛИ АГА МАГОМЕД ШАХ ГАДЖАР» ИСТОРИЧЕСКОЙ ПЪЕС ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ОТОБРАЖЕНИЕ ДЕЙСТВИТЕЛЬНОСТИ. Dr. Yeganə Bilalqızı MIRZƏYEVA * İnsan bir-birinə zidd olan elə əməllərdən rəsm edilib ki, bəzən xeyir mələyi onun saflığına həsəd aparır, bəzən də şeytan özü onun tutduğu əməllərə mat-məəttəl qalır. C.Rumi Özet Bildiride Azerbaycan tiyatro yazarı Ali Amirli nin Tüm Söylenenlere Rağmen ve ya Ağa Muhammed Şah Kacar eserinin tahlili yer almıştır. Tarihi konuya müracat etmekle yazarın amacı tarihi şahıs olan Kacar hakkında şimdiye kadar olan tasavvurları yıkmakla beraber, okuyucuda hakimiyet ve adalet meseleleri ile ilgili düşünce yaratmaktır. Aynı zamanda insanın iç mücadelesi nedeni ile kamillik zirvesine yükselebilmesi ve yahud rezil durumuna inebileceği ile ilgili düşünceler de yer alıyor. Anahtar kelimeler: Ali Amirli, kalp, nefis, tarih, insan, hakimiyet, adalet. * Bakü Devlet Üniversitesi Edebiyat Bölümü Araştırmacısı 139

2 Summary The play of Azerbaijan dramatist Ali Amirli titled Dispite of what was said or Aga Mohammad shah Gajar is analized in this article. The purpose of the writer in reffering to the history is to change the negative ideas about Khajar until today and create imaginations about the issues related to power and justice. The writer also describes persons inner struggle, the reaching high level of perfection and the stooping to the state of meannes. Key words: Ali Amirli, soul, passion, history, human, power, justice. Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmmməd Şah Qacar tarixi mövzulu pyesi həqiqətən adı ilə tam bir mütənasiblik təşkil edir. Əslində tarixi faktlara əsaslanmış, qaynağını tarixdən almasına baxmayaraq, əsər yazıçı təxəyyülünə tabe etdirilmiş, tarixi əsər olmaqdan çıxaraq mənəvi fonda və psixoloji müstəvidə əks etdirilmişdir. Tarixin obyekti və subyekti olan insan bütün yaradılmışlar kimi cütlükdən ibarətdir. Mənfi və müsbət, pis və yaxşı, ədalət və ədalətsizlik, qəzəb və mərhəmət, sevgi və nifrət. Məhz bu təzadların içində çırpınan, durmadan axtarışlar edən, bütün çətinliklərə, maneələrə baxmadan pislikdən yaxşılığa, haqqa yol tutan, adidən də adi insanın daxili çarpışmalarından söz açır müəllif. Baxmayaraq ki, adi dediyimiz bu insan bir şahənşahdır. Şahənşah da olsa hər bir adi insanın sahib olduğu dəyərlərə sahibdir. Tarixi mövzulu bu əsərin əslində psixoloji fonda və bir insanın daxilində yaşanan təzadlı hallardan söhbət ediləcəğini müəllifin seçdiyi epiqraf xəbər verir. Dahi sufi şair olan Mövlana Cəlaləddin Rumidən gətirilən sitat bir mayak kimi əsərin süjet xəttinə işıq salır: İnsan bir-birinə zidd olan elə əməllərdən rəsm edilib ki, bəzən xeyir mələyi onun saflığına həsəd aparır, bəzən də şeytan özü onun tutduğu əməllərə matməəttəl qalır (Əmirli, 2006:518). Əli Əmirlinin dramaturji yaradıcılığının milli teatr sənətimizin, ədəbiyyatımızın XX əsrdə müxtəlif səbəblərdən yan keçdiyi mövzu və problemlərə üz tutması bir çox məsələlərin müzakirəsinə təkan rolunu oynaya bilər. İnsanın daxili dünyası, qəlbi, qəlbində mələk və şeytan mübarizəsi, eşq, məhəbbət, ilahi eşq, Yaradana ibadət mövzusu Klassik şərq ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin aparıcı problemi olması səbəbilə onun konkret təzahür formalarından və əksindən danışmağa lüzum yoxdur. Şərq sənətçisini, ədəbiyyatçısını məişət və onun problemləri düşündürmürdü. Bu səbəbdən də qəlb, ilahi eşq, qəlbdə şeytani və mələk sifətlərinin mübarizəsi, insan və onun mahiyyəti, nədirliyi məsələsi bir qayda olaraq poeziyamızda, ədəbi yaradıcılıqda ilahi qatı təşkil edirdi. Qərbi Avropa və Şərq ədəbiyyatı, sənəti ta qədim zamanlardan bu mövzuların məhz ilahi aspektinə üstünlük verirdi, amma XIX əsrdən bu yana çox geniş yer tutan ruh, mənəviyyat, ruhun və ya nəfsin istəkləri, tələbləri, anlayışları tədricən psixologiya mənasına qədər endirildi. Məlum faktdır ki, tariximizin bəlli bir hissəsi yad təfəkkürün, daha doğrusu ideologiyanın hökmü altında yaşandığından 140

3 bir çox problemlərin içində nəfs, qəlb mövzusu yasaqlanmışdı. Bu da öz növbəsində təbii olaraq dünyalarımızın mənzərəsinin kasadlaşmasına səbəb oldu. Bu gün kiçik sayda olsa da bir sıra digər əsərlərdə olduğu kimi Əli Əmirli də pyesi ilə birbaşa siyasi-ictimai kontekstlə bağlanan bu mövzuya yeni təkan, yeni nəfəs gətirməklə yeni baxış bucağından yanaşmaqla bu əbədi problem sanki öz çağdaş təcəssümünü tapdı. Günümüzdə dünya ədəbi və dramaturji prosesinin nəbzini duyan yazıçılar onları düşündürən problemləri ekzistensialist fəlsəfənin ən mürəkkəb nöqtəsində - var olma və yox olmaların kəsişən məkanında görür, araşdırır və dramaturji formada təsvir edir. Az sayda yeni yazarlarımız kimi Əli Əmirli üçün də yox olma - ölüm həlledici amil deyil, o var olmanın - yaşamın bütün vacib şərtlərini qiymətləndirən meyara, insan ruhunun daxilində yaşanan proseslərin məhz bu məhək daşına çevrilir. Məhz bu səbəbdən maraqlıdır ki, əslində pyes süjet xətti etibarilə bir faciə ilə bitsə də, müəllif əbədi və mahiyyətcə faciəvi konfliktin həllində bədbin nəticələrə gəlmir. Əli Əmirlinin tarixi mövzuda yazılımış son pyesləri olan Mesenat və Ağa Məhəmməd şah Qacar hətta məişət mövzulu Hasarın o biri üzü pyesləri aşkar göstərir ki, Əli Əmirli milli dramaturgiyamızda o qədər də yer tapmamış psixoanlitik meylli poetik konfliktlərin gerçəkləşdirilməsinə meyillidir və bu poetikasını ardıcıl olaraq işləməkdədir. Təbii ki, bu, bəyənilən haldır. Çünki pyeslər insan ruhunun yaşamını əks etdirmək üçün yazılır. Pyeslər hər birimizin içində həmişəlik qurulan sehrli teatr üçün yazılır (Əlizadə 1998:3). Qeyd olunanları daha dolğun anlamaq üçün əsərin süjet xəttinə nəzər salmaq lazımdır. Beləliklə, Mövlananın sözləri ilə başlayan müəllif süjet boyu göstərmək istəyir ki, insanın yaşadığı hadisələr mahiyyət və nəticə etibarilə onun qəlbində yaşanan proseslərdən asılıdır. Belə ki, qəlbində həm mələk, həm də şeytan gəzdirən insanın xarici halı onun daxili halından xəbər verir. Əsərin mahiyyətinə uyğun olaraq təzadları qarşılaşdıran müəllif ilk sətirlərdən müqayisəyə başlayır. Belə ki, zahirən parıltılı həyat tərzi içində olan şahın daxili dünyası sönükdür. Fizioloji varlıq olmadan öncə psixoloji varlıq olan insan yarandığı gündən günümüzə qədər daxili dünyasını araşdırmaqdadır. Təzadlardan və ya əksliklərin vəhdətindən təşkil olunmuş, eyni zamanda səbəb-nəticə zəncirindən ibarət suallar dairəsində çırpınan insanın - istər sultan olsun, istərsə də qul - sualları tükənmir, hər yeni cavab yeni bir sual doğurur. Əsər artıq ilk sətirlərindən təzadlı daxili aləmin inikası olan təzadlı xarici aləmin təsviri ilə başlayır. İnsanın xarici aləmi, mühiti onun daxili aləmindən xəbər verir. Bu səbəbdən də müəllif Mövlananın sözləri ilə başlayaraq insanın daxili dünyasının belə əksliklərin vəhdətindən və ya təzadlardan təşkil olunduğunu göstərərək, diqqəti şahın sarayının təsvirinə yönəldir. Sarayın xarici abu-havası Qacarın daxili dünyasından xəbər verir. 141

4 142 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Qaş-daşlarla bəzədilmiş şahlıq taxtı ala qaranlıq səhnənin tən ortasındadır. Var-dövlət rəmzi olan az sayda əşyalar səhnənin asketik təsirini azalda bilmir. Qara və orda-burda işıldayan qızılı rənglər gülməyən, sevinməyən, taleyinə bədbəxtlik möhürü vurulmuş insanın - hökmdarın əhvali - ruhiyyəsinə uyğun olan nigaranlıq və gərginlik ovqatı yaradır (Əmirli,2006:519). Beləliklə, insanın hökmdar belə olması onun daxili, mənəvi problemlərdən azad ola biləcəyinə qətiyyən dəlalət etmir. Qacar ətrafındakı insanların hökmdarı olsa da qəlbinə hökm edə bilmir. Bu vəzifəsindən asılı olmayaraq hər bir insanın halıdır. Bu səbəbdən də dahi mütəfəkkirlərdən tutmuş hər kəs insanın öncə özünü tanımasını önərir. İnsanın külli- aləmə, insanlığa ən böyük xidməti özünü anlaması, dərk etməsindən sonra başlayır. Daxili təlatümlərin səbəbi, daxili tələblər və onların həlli yolları əslində insanı daha çox düşündürməlidir. Bu səbəbdən müəllif obrazın daxili hallarını əks etdirə bilmək üçün qəlbinə təsir edə biləcək iki əks qüvvəni mim şəklində göstərir. Maraqlıdır ki, mim ərəb hərfi olaraq Adəm kəlməsinin son hərfini bildirməklə yanaşı səcdə anlamını daşıyan effektə də sahibdir. Belə ki, Qacarı ibadət edən, namaz qılan bir insan kimi göstərən müəllif onun hərəkətlərinə hökm edə biləcək, və ya daxili dəyişmələrinə səbəb olacaq halları səcdə, yəni itaət bildirən hərflərlə göstərmişdir. Sevən mim sevgiyə itaət edirsə, Taclı mim qəzəbə itaət edir. Mimlərin rəqs ifaları obrazın ruhi halını təsvir edir. Qacar sadəlövh, ağılsız biri deyil, əksinə müdrik, cəsarətli, uzaqgörəndir. Lakin bu keyfiyyətlər belə onun hisslərini cilovlamasına, qəzəbinə sevgi ilə cavab verə bilməsinə maneçilik törədir. Bir qəlbdə Allah sevgisi, tərki-dünyalıq istəyi və hakimiyyət, qızıl tac arzusu maraqlı parodoks doğurur. Sevən mimlə taclı mimin görüş səhnəsi və sevən mimin ölümü insanın daxili dünyasının, təzadlarının, qəlbin dəyişkənliyi məsələsinə kiçik də olsa işıq salmış olur. Gərgin dramatik musiqi eşidilir. Qəzəb bildirən qrimi olan Taclı mim rəqs edir. Bu, içərisində fitnə, fəsad gəzdirən, məşum bir işə hazırlaşan insanın rəqsidir. Bir azdan səhnəyə ağ geyimdə olan Sevən mim daxil olur. O da rəqsə qoşulur. Hər kəs öz rəqsini oynayır, bu, əslində xeyirlə şərin çəkişməsidir (Əmirli,2006:530). Bəli, hər bir insanın qəlbində xeyirlə şər çəkişməkdədir. Qəlb sözü ərəb mənşəlidir və dəyişkən mənasını ifadə etməkdədir. İnqilab sözü də öz kökünü qəlb sözündən almışdır. Qəlb davamlı inqilab halındadır. Su kimi düşdüyü qabın formasını alır. Qəlbdə xeyir qələbə çalarsa, insanın əməlləri xeyirə yönələcək, ağıl və hisslər belə daxil olmaqla, bütün bədən üzvləri qəlbin hakiminin istəklərini icra edəcək. Müəllif əbəs yerə sufi şair olan Mövlanadan sitat gətirməklə başlamamış əsərə. Sufi mütəfəkkirlər insanın kamilləşmə yolunun başlanğıcının qəlb olduğunu iddia etmişlər. İslam fəlsəfəsinə görə hətta ağıl belə qəlbdədir. Sufi alim Qəzalinin məntiqi isə ona dayanır ki, qəlb insan dövlətinin paytaxtıdır. Füzulinin Səhhət və Mərəzi inə nəzər salsaq belə, ruhu məhv etməyə çalışan düşmən qüvvvələr insan dövlətinin paytaxtı olan qəlbi ələ keçirtməyə çalışdığını müşahidə edərik. Qəlbin sağ və sol tərəflərində isə mələk və şeytan yerləşməkdədir. Mələk xeyirə ilham verdiyi halda, şeytan da pisliyə ilham verə bilmək iqtidarındadır. İstər hökmdar, istər adi bir insan olsun onun qəlbi vicdan, nəfs, şeytan, mələk müharibəsinin döyüş meydanıdır.

5 Bir müddət sonra onlar bir-birlərini görür və çoxdanın həsrətliləri kimi birbirinə can atırlar, bir növ görüşə mane olan hissləri yox etməyə çalışırlar. Musiqi daha da dramatikləşir. Qacar qara libasda gəlir, ləmədan tacı götürüb başına qoyur və qürurla taxtda oturur. Əlindəki təsbehlə istixarə edir. Mimlərin rəqsi davam edir (Əmirli,2006:530). Qacarın tacı başına qoyub qürurla taxtda oturması və əlindəki təsbehlə zikr etməsi səhnəsi hər biri qarşı-qarşıya duran bir ziddiyyətdir. Əksliklərin vəhdətindən bir həyat doğur. Mənfi və müsbət, gecə və gündüz, şeytan və mələk döyüşü kimi. Biri pislikdə insana yardımçı, digəri xeyirdə yardımçı. Seçim isə insanın özünündür. Əksliklərin vəhdəti mimlərin rəqsində özünü göstərir. Taclı mim Sevən mimin qarşısında dayanıb qollarını açır. Sevən mim onunla qucaqlaşır. Taclı mimin əlində xəncər parıldayır. Musiqi coşur. Taclı mim xəncəri var gücü ilə Sevən mimin kürəyinə saplayır. Görməyən Qacar bu zərbədən diksinir, təsbeh əlində donur, musiqi qəfil, xəncər zərbəsi ilə eyni anda kəsilir. Sevən mim təəccüblə Taclı mimin ayaqları altına düşür. Qacar tam hərəkətsizdir. Taclı mim yerə sərilmiş Sevən mimə baxır, vahiməylə ora-bura qaçır, çırpınır, elədiyi əmələ görə əzab çəkir və nəhayət, onun yanında diz üstə düşüb səssiz hönkürtü ilə ağlayır. Qacar taxtdan yavaş-yavaş qalxır və əlini-əlinə vurur. İşıq artır, mimlər yoxdur... (Əmirli,2006:530). Qacarın faciəli həyatı bu ziddiyyətdə öz əksini tapır. Sevgi və hakimiyyət, üstünlük eşqi. Sevgi hər kəsin daxilində, hər kəsin aradığı, bütün eybəcərliyə kor edən qüvvə. Eybəcərliyi məhv edə biləcək bir silah. Şeytan bile aşık olsa topu çeler Bir cebrail kesilir, şeytanlığı ölür (inci Şahin,2006:142) Mələyi şeytan edən də sevgisizlik oldu. Sevən Mimin məhz təəccüblə qatilinə nəzər salması onun keyfiyyətindən xəbər verir. Sevgiyə itaət edən, sevgiyə təslim olan, sevgi qanunları ilə yaşayan biri içində qəzəb, nifrət, hirs olanı təbii ki, anlaya bilməz. Taclı Mimin də öz hərəkətlərini anlaya bilməsi çətindir. Əqlinə deyil, hisslərinə təslim olanın da nəticə etibarilə peşman olacağı labüddür. Taclı özüözündən vahimələnir, öz daxilindən, onu idarə edən hisslərin eybəcərliyindən diksinir. Hər pislik məhvə apardığı səbəbilə onun sonu vicdan əzabı və göz yaşlarıdır. Beləliklə, əsərə obraz kimi daxil olan Taclı Mim və Sevən Mim Qacarın ruhi halını anlatmış olur. Ömrünü Haqqa vəsf və vəqf etmək istəyən biri və onun bu yolda real maneələri. Hakimiyyətdə olmaq və haqq yolunda çarpışmaq... bir insan buna nə dərəcədə müyəssər ola bilər? Əli Əmirli bu suallara cavab axtarır. Pyesin adı - Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd Şah Qacar - əsərin mahiyyətinə bir növ işıq salmış olur. Aydın olur ki, bir sıra səbəblərlə yanaşı müəllif Qacarın həqiqi şəxsiyyətinə işıq salmaq istəmişdir. Əslində əsərin bütöv süjeti ilə birlikdə Qacarın kimliyinə onun son monoloqu da işıq salmış olur. Bir insan kimi yaradılış etibarilə cüt yaradıldığı halda təkliyə düçar olmağın həm fiziki, həm də mənəvi ağır zərbələri altında inləyən, əzab çəkən həm adi bir insan, həm də bir şahənşah. İnsanları yönəldə bildiyi halda, öz cisminə söz keçirə bilməyən 143

6 şahənşah. Bütöv bir dünya xəyalı ilə döyüşən sərkərdə və Allaha gözəl qul olmaq istəyi ilə alışan adi bir insan. Qədərindəki talesizliyə təslim olaraq hakimiyyəti Haqdan bir mükafat qəbul edən güclü şəxsiyyət. Şəxsiyyətin cinsiyyətlə deyil, xarakterlə qazana bilinəcəğini göstərən bir şəxsiyyət. İnsanın daxilindəki pak duyğuları məhv etmək üçün ordular mövcuddur. Onun pisliyə çağıran nəfsi və bu nəfsin yardımı ilə Qəlb paytaxtına sakin olan şər qüvvələr sahibi və ehtiraslar silahı ilə qəlbi kor edən şeytan və İnsanlar. Qacar demiş: Üzümə adil hökmdar deyib, xəlvətdə qəddar, xunxar söylədilər, səbəbini də xacəliyimdə gördülər. Bir oğlunun boynunu vurdurub, ikisinin də gözünü tökdürən Nadir Şah Abbasa, vəliəhdi Rzaqulu xanın gözlərinə mil çəkdirib kor eləyən Nadir şaha qəddar demədilər. Bu minvalla mənim xeyrə, mərhəmətə açıq qəlbimi daşa döndərdilər. Bitibtükənməyən qovğalar, müharibələr, qisas alovu ilə şölələnən əməllərim çox şeyi unutdurdu mənə, ruhumun kamilləşməsi yolunda görəcəyim işlər çıxdı yadımdan. Gecələr dua elədim, namaza durdum, gündüzlər baş kəsdim, qan tökdüm, savab əvəzinə günahlar yığdım üstümə, amma bu, mənim günahım, mənim taqsırım deyildi, bu, hər bir hökmdarın tale yazısıdır, zira hakimiyyət və mütləq ədalət, bunlar bir-birindən nə qədər uzaqdır (Əmirli,2006:562). Mövlananın təbiri ilə desək ölümü bir yoxluq deyil, sevgili məşuq ilə görüş hesab edən Qacar da ölümü gördüyü an onu sevinclə qarşılayır. Ölümü daxili kataklizmalarının, nəfsani müharibələrinin sonu kimi qiymətləndirən şahənşah və adilərdən adi insan Qacar ölümünü gözəl adlandıraraq onun ağuşuna atılır. Sənsən, yuxuda gördüyüm gözəl ölüm, tanıdım səni. Bütün əzablara son qoyan ölüm deyə Qacarı sevindirən nə idi?! Insanı sarsıdan xarici deyil, daxili qüvvələrmiş, demək, daxili müharibələr, daxili təzadlar daha ağırdır. Beləliklə, yazıçı tarixdə Qacar haqqında yer etmiş mənfi düşüncələri məhv etmiş, əsərini bütöv, tam bir İnsan obrazı ilə bəzəmişdir. İnsanın daxili məni, yəni ruhi halı, mənəvi dünyası nə qədər güclü olmalıdır ki, xarici təsirlərin təzyiqi ilə sarsılmasın. Nizami də daxili və mənəvi dünyası tarazlıqda olan adil hökmdar axtarışında idi. Nizaminin bu problemin həllində xidməti xarici qorxu və təzyiqlə kamilləşmənin, mənəvi bütövləşmənin mümkün olmadığını göstərmək oldu. Elm yolu ilə xeyir mələğinin insanın saflığına həsəd aparacağı mərtəbəyə çatmağın mümkün ola biləcəğini qeyd edir Nizami. Bu səbəbdən də əsərlərini Nət, yəni Peyğəmbərin tərifi ilə başlayan Nizami göstərmək istəyir ki, daxili aləmini tarazlıqda saxlamaqla insanları Haqqa çağırmaq mümkündür. Bəli, Qacarın çətinliyi hakimiyyət və mütləq ədaləti bir arada tutmaq idisə də, real tarixi şəxsiyyət olan İslam öndəri Muhamməd Mustafa buna nail ola bilmişdir. Və ideal hökmdar, yəni hakimiyyət və mütləq ədaləti bir arada saxlamağın mümkün ola biləcəyinə inanaraq öz əsərlərini bu şəxsiyyətin tərifi ilə başlayan hər yazıçı əslində hər insanı buna səsləmişdir. İdeal rəhbər isə ilk öncə öz mən inin hakimi ola bilməyi və sevməyi öyrənməlidir, qəlbində Taclı Mimin deyil, Sevən Mimin qələbəsinə can atmalıdır. Cəlaləddin Rumini təsdiq edərək demək istəyirik, bəli insan bir-birinə zidd olan əməllərdən rəsm edilib. Önəmli məsələ bir rəngli ola bilməkdədir. 144

7 Əsər Qacar haqda birtərəfli düşüncələri sarsıtmaqla bərabər, həm də diqqəti insanın özünə çəkir. Bəs mən?! Öz dünyamda ədalət meyarını doğru tutmağı bacarırammı?! Hər ədəbi-bədii əsər ədəb öyrətməli, ibrət verə bilməlidir prinsipindən çıxış edərək düşünürük ki, əsər hər oxucusunda-tamaşaçısında öz qəlbinə nəyin sahib olduğu haqda sualları verdirəcək. Çünki tarix gələcəkdə törəyə bilən əhvalatı keçmişin libasında insanların ibrət nəzərinə çatdırır (Bakıxanov). İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. Əli Əmirli. 15 pyes. Bakı, Məryəm Əlizadə Zamanında yazılanlar... Ədəbiyyat qəzeti, 18 sentyabr, səh 3,1998-ci il) 3. İnci Şahin. Mevlana. İstanbul, Abbasqulu ağa Bakıxanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı,