KONU ER (Subject Access)

Transkript

1 KONU ER (Subject Access) KONU ANAL ZLEMES Konu analizlemesi, kütüphanelerde eldeki materyalin entelektüel içeri inin ne hakk nda oldu unu belirlemek, bu hakk ndal kullan lan s flama veya konu ba klar sistemindeki kavramlara (concepts) çevirmektir. Çeviri: S flama sistemi notasyonunun konu (ba klar ) listesi terminolojisine çevrilmesidir. S flaman n özel sembollerine veya s flama sisteminin veyahut konu ba sisteminin özel terminolojisine çevirisi eklinde gerçekle tirilir. Yo unluk (Exhaustivity, ayr nt land rma) Bir doküman n analizlenmesinde dikkate al nabilecek kavram say r. Konu eri iminde yo unluk (ayr nt land rma) önemlidir. Bu sistemin kavramsal yap na ba r. Yo unluk olarak iki düzeyde indekslemeden söz edilebilir. Bu düzeyler Derinlemesine (Depth) indeksleme ve Özetlemedir (Summarization). Derinlemesine ndeksleme (Depth Indexing): Bir dokümandaki tüm temel kavramlar gösteren konu terimlerinin belirlendi i bir indekslemedir. Pek çok alt konu ve alt temalar dikkate al r. Summarization Özetleme Düzeyi: Bir doküman n temel temas n dikkate al nd bir konu analizlemesi düzeyidir. Eseri ele ald konular kapsayan konu örne in geleneksel olarak kütüphane kataloglar ndaki indeksleme özetleme düzeyindedir. Süreli yay n indekslerinde makalelerin indekslendi i düzey ise derinlemesine indeksleme (Depth indexing) olarak geçer. Özetleme düzeyinde bir materyalin konusunun ne oldu unun belirlenmesi yer alabilir. Bununla beraber pek çok materyalin konusu (eserad v.b. ile) kolayca belirlenebilmektedir. Örne in Matematik Tarihi matematik alt nda indekslenir. Matematik çok özel bir aç dan tarih perspektifiyle ele al nm r, ancak tarih konusunda s flanmaz. Ancak bu baz

2 ko ullarda tarih konusu olarak indekslenmesi ve di erinin dikkate al nmamas çok daha uygun olabilir. Bir di er örnek: Nature of Italian art: A study of landscape backgrounds from Guetto to Tintaretto. Bu bir landscape sanat, talyan ve belirli bir tarihi kaps yor. talyan sanat hakk nda m r? talyan sanat ile ilgilenen biri arayamaz m? Guetto ile Tintaretto aras ndaki devrede talyan landscape sanat, tüm sanat konular kaps yor mu? Derinlemesine indeksleme yapan ki i (Depth indexing) bunlar n hepsini dikkate alabilir. Fakat konuyu arayan ki i için indekslemede sanatç lara tek tek giri yap lmaz yerine hangi y llar aras ndaysa o ba k verilir. Entelektüel olarak ne hakk ndad r a karar verme i lemleri indeksçinin bilgi ve farkl deneyimine ba r. Fikir sahibi olmak ve karar vermekle indeks giri i olu ur. Bu i lem zor bir i tir. Doküman n eserad yeterli olmaz, eserin teknik okumayla incelenmesi gerekir. Katalog kullan üzerine konular ve çevrimiçi kataloglarda yap lan kullan ara rmalar sonucu indeksleme ne kadar do ru yap rsa eri ilebilirlik de o ölçüde artmaktad r. Çevrilen dil sözcüklere dayanm yor olabilir, Örne in konu ba klar listeleri veya flama sistemleri gibi denetimli listeler. NDEKSLEME D LLER Denetimli Diller ([Hierarchical] Controlled Vocabularies): Terimlerden olu an veritabanlar veya listeler (genellikle konu veya form/genre terms) bir kavram gösteren tüm terim veya sözcük öbeklerinden olu an (phrase) bir liste veya terim veritaban genellikle terim veya phrase kay tlara bir eri im arac olarak önceden belirlenmi tir. Kullan lmayan terim kullan lana gönderilmi ve kullan lan terimler aras ili kilendirme yap lm r. (Örne in BT, NT, RT v.b.) Hiyerar ik listelerde kapsam notlar da kullan lm r. Alt konular temel konular n alt nda yerle tirilmi tir. Örne in Konu ba listeleri ve Thesaurus. Ontoloji: Genellikle tan mlanm bir konu alan nda yaz veya sözlü dilin bilgisayarla analizlenebilir format r. Ontoloji terimi, yapay zeka uygulamalar nda bilgisayardan bilgisayara ileti imde öne ç km r.

3 KONU BA LIKLARI ile THESAURUS KAR ILA TIRILMASI Konu ba klar bir standarda dayal de ildir. Oysa Thesauruslar için 1974 y ndan itibaren uluslar aras standartlar geli tirilmi tir. Konu Ba klar Listeleri Yöneltme standartlar yok Thesaurus Standartlar var. Composits of Terms (Ancak tek kavram da bulunabilir) Tek terim tek kavram gösterir. Terim ve kavramlar birbiriyle ili kilidir. (i.e the syndetic structure) Thesaurusta hiyerar ik ili kiyi veren bir guideline hem de ili kili (associative) terimler aras ili kilendirmeyi verir. Genel veya disiplinleraras Kapsam belli bir disiplinle s rl r veya cross-disiplinary area Thesaurus ve Konu Ba klar Listesi Benzerlikleri 1. Her ikisi de indeks terimlerinin kullan mlar ve biçimlerini (formlar ) denetlemektedir. 2. Bir indeksleme dilindeki terimler aras ndaki ili kiyi kestirmede yararlan labilir. Ancak thesaurus ve konu ba klar listeleri bu iki amac (objectives) farkl ortamlarda geli tirir. Pek çok konu ba listesi sözlük kataloglarda alfabetik konu eri imi için kullan lmaktad r. Bu iki kavram n belli ba ay özellikleri 1. Thesauri, konu ba klar listelerindekilere göre çok daha özel terimlerden olu ur. 2. Thesauri, tersine çevrilmi terimleri kullanmaktan yana de ildir. 3. Theasurusdaki ba klar alt konu ba klar na bölünmez. Örne in Education - - Bibliographies gibi. Bu durum konu ba klar listelerinde yayg nd r.

4 4. Thesaurusdaki ili kilendirme görüntüsü ço unlukla konu ba klar na göre çok daha yo undur. (More extensive) 5. Thesaurusta, farkl ili kiler RT, NT, BT kullan larak yerle tirilmi tir. Konu ba klar listeleri ne yap da olursa olsun bu ifadelerin yerine see also (ayr ca bak z) s k kullan r. 6. Thesaurus daki terim ili kileri ço u zaman indekse ta nmaz. Sözlük kataloglarda ise konu ili kisi bak z, ayr ca bak z olarak konu kataloguna aktar r. 7. Genellikle thesauri terimler aras ili kiyi alt terim listesine ek olarak kategorizelendirilmi listeler veya grafik düzenlemeler kurarak yap land r. Bu durum konu ba klar nda yoktur. Örne in MeSH ve LCSH THESAURUS DA KULLANILAN YÖNELTME D USE Kullan arad ba ktan (kullan lmayan) kullan lana yönlendirir. Kullan ya arad n kavram, A yerine thesaurus da kullan lan B dir anlam ifade edilmektedir. UF (Used For): Kullan lmad NT (Narrower Term): Kullan lan terimden genellikle daha dar kapsaml terimlerdir. TT (Top Term): Hiyerar ideki en genel terimdir. RT (Related Term): Kullan lan terimle ilgili terimdir. Kavramsal ili ki verilir. BT (Broader Term): Kullan lan terimden daha genel terimdir. Hiyerar ide bir üstteki terimdir. NOT: Yöneltmeler, genel konudan özel konuya do ru yap lmaktad r. Örnek: INSPEC Thesaurus DIALECTRIC THIN FILMS NT Ferroelectric thin films BT Thin films TT Films RT Optical films Polymer films

5 Bus Driving Bus industry BT Motor vehicles industry Bus Lines UF Motor Bus Lines Bus stations Bus Stations USE Bus lines Buses UF Motor Buses BT Commercial vehicles Omnibuses Transportation, automative NT Mercedes Benz Buses School buses Tralley Buses - Accidents -- Records and correspondences - Aerodynamics - Cost of operation - Law & Legislation - Maintenance and repair -- Costs -- Planning - Motors -- Exhaust gas --- Environmental aspects --Research

6 Buses, Electric Bussines [HF 5001 MF6201] UF Trade BT Economics Management RT Commerce Industry management NT Accounting Advertising Businessmen Humor in bussines Motion pictures in industry Selling Wealth Women in business - Anthropoligical aspects USE Business anthropology - Bibliography RT Business literature - Computer programs - Data processing UF Electronic data processing business - Mathematical models BT Business mathematics - Mathematics USE Business mathematics Business agents (Trade unions) [HD ] Business anthropology

7 Denetimli Indeksleme Dili Örne i (Library of Congress Subject Heading List) Children [HQ767.8 HQ792.2] Here are entered works on people from birth through twelwe years age. UF Childhood BT Age group Family Life cycle, Human NT Advertising & children Boys Computer & Children Play Poor children - Authropometry [GN 63] - Biography - Books and reading [Z Z1038] - Diseases Do al Dil: (linguistic methods of indexing) Automatic Indexing Methods Keyword indeksleme Extraction of words Term Frequency methods Linguistic methods Ontologies Doküman ndeksleme ndeks terimi halen kitap veya süreli yay n indeksleri ve kütüphane kataloglar kaps yor. ndeksleme otomasyonla birlikte büyük bir de ime u ram r.

8 NDEKSLEME S STEMLER Pre-coordinate indexing: Kavramlar, altkavramlar, yer adlar, kronoloji ve biçim belirten kavramlar n bir konu dizgisi halinde bir araya getirilerek indeksleme s ras nda indeksçi taraf ndan olu turulan indeksleme türüdür. Konu ba klar listeleri bu amaçla olu turulur. Post Coordinate Indexing: ndekslemede konular n tek bir kavram olarak eri ilebilindi i, kullan n indeks kullan s ras nda boolean mant ad verilen terimleri birle tirme fonksiyonu ile arad bilgilere eri imini sa layan bir indeksleme türüdür. Önceleri mekanik sonrada otomasyona dayal sistemlerle kullan ld lar. AND, OR ve NOT gibi boolean i leçleri denilen kavramlarla kullan rlar. Alcohol in clubs, at social gatherings not health Drinking and Behavior not health Drinking or Alcoholic Beverages ndeks kay tlar indeks taramalar nda birle tiriliyor. Thesaurus ço u zaman post coordinate indeksleme ile gerçekle tirilir. KONU BA LIKLARINDA KULLANILAN YÖNELTME ÖRNEKLER BT: Broader term RT: Related term NT: Narrower term UF: Used for USE Afro-American motion Picture producers and directors Age factor in diseases RT Aging Ageing USE Aging Aging [QH 529 (Biology)]

9 [QP 86 (Psychology)] UF Ageing BT Developmental biology Gerontology Middle age RT Age factor in disease SA subdivision aging under individual organs and regions of the body e.g. Heart Aging NT Cells Aging Immortalism Sleep Age factors - Cross-cultural studies - Genetic aspects - Immunological aspects UF Molecular aging BT Molecular biology - Pyschological aspects - - Budhism [Muslim, etc.] - Simulation games Angels [BL 447 (comparative religion)] [BT 965 BT 968 (Theology)] UF Angeology BT Spirits - Art USE Angels in art Apartment Houses [NA 7860 (Architecture)] [TX 957 TX958 (Service)] UF Houses, Apartment Multi-family housing BT Architecture, Domestic Dussellings NT Apartments

10 Housing management Real estate management - Cost of operations UF Apartment houses Operating costs - Electric equipment - - Law and legislations - Operating costs USE Apartment houses cost of operations Cells - Aging BT Aging Color [QL 494 QC (Physics)] UF Chromatics BT Chemistry Lights Optics RT Thermochromism NT Block in art Dyes and dyeing Cookery (Yogurt) [TX Y63] BT Cookery (Dairy products) RT Yogurt NT Cookery (Yogurt cheese) Cookery (Yogurt cheese) BT Cookery (Cheese) Cookery (Yogurt) RT Yogurt cheese Developmental biology NT Aging Yogurt cheese RT Cookery (Yogurt cheese)

11 GEN VE YAKIN SINIFLAMA (Broad and Close Classification) Geni S flama, eserlerin (yap tlar n) emada temel bölümler ve altbölümler alt nda grupland lmas r. Kütüphanede verilen konuda gerçekten az say da kaynak varsa, geni flama her bir eseri özel yer numaras alt nda yerle tirmekten çok daha faydal olabilir. Yak n s flama ise, her bir eser için s flama emas ndaki tüm altbölümlemeleri kullanarak mümkün oldu u kadar özel (ayr nt ) altbölümde s flamakt r. Genel anlamda DDC küçük kütüphaneler için kullan vard r. Örne in 220, 530 gibi. LC de bu imkan yok. Burada gerçekte çok az say da geni s flamaya ayr lm numara var. Herhangi bir konuda ç km bir eseri s flamak üzere, büyük kütüphaneler LC yi yak n flama için tercih ediyorlar. Yak n s flamada materyalleri ayr nt altbölümlemeye u ratarak son derece ihtisasla (uzmanla ) konularda düzenlemeler yap lmaktad r. Geni s flamada temel s flar alt nda ayr nt s flamaya imkan veren bir ema veya temel s flarla altbölümlemeleriyle birlikte küçük kütüphanelerin kullanabildi i bir emad r. R K TABIN SINIFLANDIRILMASINDA B NMES GEREKEN KURALLAR Bir kitab s flamak için kütüphanecinin kitab bütün yönleriyle incelemesi gerekir. Burada ilk sömestrde özet olarak üzerinde durdu umuz kitab n teknik okumas n hat rlamal z. Teknik okuma tan mlay kataloglamada oldu u kadar s flamada da kütüphaneciye bilgi toplama yönünden faydal olacakt r. Teknik okumadaki ögeler Eserad, yazar n i i, yay nc, dipnot veya bibliyografyalar, giri, önsöz, içindekiler tablosu hatta dizin kütüphanecinin kitab n konusunu belirlemesine yard mc olacakt r. Bir kitaba numara verirken (s fland rken) kütüphanecinin bilmesi gereken kurallar öyle ralayabiliriz. 1. Genel konulu eserlerle edebi türdeki eserler d nda kalan bütün kitaplar konusuna daha sonra da konu alt nda biçimine göre s flay z. Belli bir konu ile s rland lmam genel kapsaml kitaplar s flama emas nda genel konular alt nda toplan r. Genel ansiklopediler, Britannica, Meydan Larousse, v.b. ve ll klar gibi.

12 2. Kitab en çok fayda sa layacak yere koyun. Kütüphaneci kütüphanesindeki dermenin yap bilmek, okuyucusunun (kullan n) ihtiyaçlar göz önüne almak zorundad r. Genel olarak dü ünürsek bu prensip s flaman n genel kural r. flama yaparken dü ünece imiz kitab n konusu nedir? Ve bu dermenin yap ne kadar ilgilendirir? Hizmet verilen okuyucunun düzeyi nedir? htiyaçlar nelerdir? Bu ba lamda ihtisasla, okuyucusu olan kütüphanelerde uygulanacak olan yöntem halk kütüphanelerinde uygulanan yöntemlerden daha farkl olacakt r. 3. Kitab konusuna en yak n ba n alt nda s flay n. S flama emas nda bir kitab genel konusunda de il, i ledi i konuya en yak n olan konu alt nda numaralay n. Bu prensibi uygulayabilmek için s flama emas üzerinde çal mak gerekir. 4. Kitap iki veya üç konuyu içeriyorsa üzerinde en çok durulan konuya yerle tirin. Konular n a rl e de erde ise kitapta i lenen ilk konuya numara verin. E er kitap üçten fazla konuyu kaps yorsa bütün bu konular içeren genel bir konu alt nda flay n. 5. Kitab n s flamas nda yazar n gayesini dikkate al n. 6. flama emas nda olmayan konuda yaz lm eseri en yak n konuda s flay n 7. Ele tirici gözle s flama yapmay n. 8. Verece iniz numaray shelf-list den kontrol ediniz. 9. fland rma emas nda olmayan yeni bir konuyu ekliyorsan z kütüphanenizdeki kulland z s flama emas na ve indeksine eklemelisiniz 10. Daima kitab o numaraya neden koydu unuzu izah edin 11. flama emas n önsözünü dikkatle okumal z.