ISBN X. Yaym Publication. No: Devle! istotistik Enstitiisu Torihi istolistikler Dizisi Cilt 5

Transkript

1

2 Bu yoymm 5846 SOYIII Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'na gore her hokkl Bo~bokonllk Devlet istatistik Ensliliisii'ne aillir. Ger<;ek veya tiizel ki~iler larafmdan izinsiz <;ogolldomaz ve doglhlomaz. State Institute 01 Statistics, Prime Ministry reserves all the rights of this publication. Unauthorised duplication or distribution 01 this publication is prohibited under Low No: ISBN X Yaym Publication No: 2045 Devle! istotistik Enstitiisu Torihi istolistikler Dizisi Cilt 5 Torihi istalistikler Dizisi Y onetieisi; Prof. Dr.?evkel PAMUK Torihi islatislikler Dizisinin omael Turkiye'nin ge<;mi~ine ili~kin istatisliksel verileri ara~hrmocilarm ve genel okurlonn kullommmo sunmakllr. Bu amo<;lo herbiri kendi konusunun uzmonl bir ora?tlrmaelnln yoneliminde yiiriitiilmekle olan <;all?molar oyn eiltler holinde yoymlanmakladlr. State Instit~te of Statistics Historical Statistics Series, Va. 5 Director of Historical Statistics Series: Professor PAMUK The purpose of the Historical Statislics Series is to collect, ed:t and present statistical materials about Turkey's post for the use of researchers and general readers. The series consists of individual volumes prepared by experts who are authorities In their respective fields. Doha lazlo bilgi i<;in - For further information Devlet istotistik Enstif(jsii veya or Devlet Istalistik EnstitUsii Yoym Hoberle~me ve Holkla ili~kiler ;;b. Doner Sermaye i?letmesi Neeolibey Cad. No: J 14 Neeotibey Cod. No: 1J ANKARA ANKARA Tel: +(312) Tel: + (312) / (312) / (312) Fax: + (312) Fox: + (312) Kapok tasanml: Sadlk KARAMUST AFA Devlet istatistik EnstitUsij Matbaasl - Ankara, Temmuz Stote Instilcle of Stotistics, Doner Sermaye i~letmesi Revoivlc.g Fund MTB : Adet Number Divis'on, Uy 1997

3 ONSOZ Tarih, insan topluluklanna millet niteligi kazandlran unsurlardan biridir. Devamillik ve dayanl~ma bilinei i9in tarih ya~anllanlarm deneyimi ile ge9mi~in dokomono yaparak bugone, yanna 1~lk tutabilme i~levini yerine getirir. GOnOmOzO tarihi bir perspektif i9inde degerlendirken geride blraktl Jlmlz Yillar soresinee ge9irmi~ oldugumuz ekonomik ve toplumsal degi~meleri gozden ge9irmekte ve gergek9i bir yakla~lmda bulunmakta boyok yarar vardlr. Bu a91dan baklldlgtnda bir toplumun ya~aml soresinee ge9irdigi a~amalarl degerlendinrken yararlanllaeak kaynaklarm ba~tnda istatistik veriler yer almaktadlr. SaYlsal verilerin zaman i9inde gosterdigi degi~imler toplumun aynl ddnem i9indeki nitel ve nieel ddno~omono yorumlamakta ba~vurulaeak gergek unsurlardlr. Endostri toplumundan bilgi toplumuna gegerken ekonomik, sosyal ve koltorel degi~imlerin ya~andlgl bir 9a9a girmekteyiz. Toplumlann amael bilgideki boyomenin hlzlandlgl ve ge9i~lerin yogun bir bi9imde ya~andlgl bu yeni 9agda Ozerinde daha saglam yapllartn yer aldlgl bir donya kurmaktll Saglam temeliere dayall veri alt yaplsmm kurulmasl, ge9mi~ ve geleeekle baglanttlann ara~tlrllmasl, goncel yaplya anlam kazandlraeaktll Belirlenen hedeflere ula~llmasl, ileriye ve geriye baglantllarm sag lam kurulmaslyla ve tarihin Oneminin kavranmaslyla momkon olabilir. Olkemizin ekonomik, sosyal ve koltorel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine olanak saglayan bir istatistik bilgi aityapisl olu~turan Devlet Istatistik EnstitosO tarafmdan TARIHI istatistikler'in sistematik bi9imde sunumu, degerlendirilmesi ve yoruma yonelik olarak yaylmlanmasl toplumumuzun temel yaplslnl, birikimini ve geleeege yonelik potansiyelini olu~turma anlamtnda onem ta~lmaktadlr. Osmanlt Devleti'nin ilk ve tek genel istatistik YIIiIQlnm, ilk basklsmm Ozerinden yoz YII ge9tikten sonra gonomoz TOrkgesi ile yeniden kullanlma sunulmasmm, istatistiki bilgi birikimine Onemli katkllan olaeagl inanetndaylz. TARIHI ISTAtlSTiKLER DlzlSI 9alt~malarmm ba~latllmaslna katkllanndan dolayi Enstitomoz eski ba~kanlan OECD nezdinde TOrkiye Daimi Temsilcisi BOyOkel9i Saytn Prof. Dr. Orhan GOVENEN ile Hazine Moste~an Saytn Prof. Dr. Mehmet KAYTAZ' a, Proje Yonetmeni Saytn Prof. Dr. $evket PAMUK'a, dizinin bu yaytnml hazlrlayan Saytn Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, projeye desteklerinden dolayi Saytn Prof. Dr. Halil inalcik'a, projeye katklda bulunan ve yaymtn hazlrlanmasmda emegi gegen Enstito mensuplartna te~ekkurlerimi iletirim. M. Slddlk ENSARI Ba~kan Devlet Istatistik Enstitosu III

4 i!;indekiler bnsoz Sayfa TABLE OF CONTENTS III Preface.... Page III SunUlj (Prof. Dr. Orhan Giivenen) VII Introduction (Professor Orhan Guvenen) VII Tarihi istatistikler Dizisi Baljlarken (Prof. Dr. Halil inalclk)... IX As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk)... IX Tarihi istatistikler Dizisi i~in Sunulj (Prof. Dr. ~evket Pamuk)... XIII Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)... XIII Onsoz.... ingilizce Ozet... Tablolar Ustesi.... DEVLET-i ALiVYE-i OSMANiVYE'NiN 1313 SENESiNE MAHSUS istatistik-i UMUMisi Boliim I idari Boliiniilj XVII Preface... XVII XXI Summary in English... XXI XXIII List of Tables.... XXIII THE FIRST STATISTICAL YEARBOOK OF THE OTTOMAN EMPIRE Chapter I Administrative Division Boliim II Niifus... Boliim III Sosyal Yardlm Kurululjlarl BoliimlV Sagllk... BoliimV Adalet... BoliimVI Egitim... Boliim VII Kiitiiphaneler ve Eski Eserler BoliimVll1 Askeri Egitim Boliim IX Diger Egitim Kurumlarl BoliimX Tarim... BoliimXI Devlet Gelir ve Giderleri BoliimXII Madencilik Chapter II Population 17 Chapter III Institutions of Social Assistance 43 Chapter IV Health Bolum V Justice Bolum VI Education 93 Chapter VII Libraries and Antiques 115 Chapter VIII Military Education 123 Chapter IX Other Institutions of Education 133 Chapter X Agriculture 145 Chapter XI State Revenues and Expenditures 165 Chapter XII Mining 171 v

5 Bolum XIII Chapter XIII Ormanlar ve Ormanclhk 175 Forests and Forestry 175 BolumXIV Maliye ve Devlet Bor~lari 183 Chapter XIV Public Finance and Debts 183 Boliim XV Chapter XV DI~ Ticaret 197 Foreign Trade 197 Bolum XVI Chapter XVI <;e~itli Vergi idare ve Gelirleri 205 Tax Duties Administration 205 Bolum XVII Chapter XVII Para ve Madalyalar 215 Money and Medals 215 BolUm XVIII Chapter XVIII <;e~itli Vergiler 219 Various Revenues 219 BolUm XIX Chapter XIX Tuz ve Tuzlalar 227 Salt and Salt Mines 227 BolUm XX Chapter XX ipek ve ipek~ilik 233 Silk and Silk Production 233 BolUm XXI Chapter XXI DUyiin-u Umiimiyye idaresi 237 Public Debt Administration 237 Bolum XXII Chapter XXII Ziraat Bankasl ve Emniyet SandlOI 243 Agricultural Bank and Security Fund 243 BolUm XXIII Bolum XXIII Reji idaresi- TUtUn 253 Tobacco Administration 253 BolUm XXIV Sanayi Chapter XXIV Industry BolUm XXV Chapter XXV Finans Finance BolUm XXVI Chapter XXVI Havagazl ve Su 269 Utilities : Gas and Water 269 BolUm XXVII Chapter XXVII Kara ve Deniz Ta~lmaclhgl 275 Sea and Land Transportation 275 BolUm XXVIII Chapter XXVIII Haberle~me Communication istatistik Yllhgl'ndan Tipklbaslm Selected Pages from the Original Volume of Se~me Sayfalar the 1897 Statistical Yearbook VI

6 SUNU~ "Sorsan gilllere adlmm Ne oldugunu bilmezler, Ve bilmezler yerim yurdum neresi?" Anadolu Selruklularl XII. IT. - Anonim - Sozlerin diinyasl insanlara binlerce ytl bilgi ve duygu ta~hdl. SaYllarm diinyasml algtlamakta zorlamyoruz. SaYllar. matematik anlamda kaotik, karma!]lk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sozlerin tamamlaylclsl oldu hep. Sozlerin diinyasml sayllarm diinyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insamn oykiisii de kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algdamayl ve anlatum getirirler. istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iiretmek karanhga l!]lk gotiirmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dinamiginde tarihler, biiyiik olaslhkla, yeniden yaztlacak ve ~ok farkh boyutlar, degerlendirmeler olacaktlr. Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve ~ogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkll boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en biiyiik katktsl, ge~mi!]i daha iyi anlamaya ~ah!]lrken, bugiinii daha saghkh yorumlamak, gelecegi daha az hatah dii!]iinmek ve bilin~ uygarhgma getirecegi katma deger olacaktir. Bu dii!]iince ve hasretle, Devlet istatistik Enstitiisii ~ah!]malarmm 1988 Ylhnda, oncelik ta!]lyan ii~ projesi: ii~ ayhk milli gelir hesaplari, ~evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmu!]tur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iiriinii Cumhuriyet d9nemini kapsayan ve 400 sayfayl 8!]an "istatistik Gostergeler: " yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger~ekle!]ti. Bu ~ah!]ma, her yll giincelle!]tirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yiizyll Tiirkiye istatistikleri ile ba!]layan bu ~ah!]malarm devaml 19. yiizytl ve diger yiizylllari kapsayan istatistik ve nicel bilgi te!]kil eden ara!]tlrmalarm yaymlanmasl!]eklinde tasarlanml!]tlr. Turkiye'de kaylt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da, Sel~uk doneminde, Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin, ozellikle niifus ve ziraatta olu!]turuldugunu ve biiyiik onem ta!]ldlgml biliyoruz. Osmanh "Nufus VII

7 ve Arazi Tahrir Defterleri" <;ok degerli kaylt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya da Musul'un kii<;iik bir koyiinde ka<; hane oldugu, ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve iilkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizmet olacakhr. Devlet istatistik Enstitiisii'niin zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389'da kuiulmu~tur. Bu nedenle Enstitii giri~inde, "Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926", "Defterhane KUIUlu~ Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii mensubu olmaktan ve onun zaman i<;inde kaynagl olan Defterhane'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE "Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu dii:;;iince, bilgi ve tarih bilinci hasretidir. Cok degerli tavsiyeleriyle <;ah~malarlmlza gii<; veren, hocamlz Saym Prof. Dr. HaW inalcik'a, liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiim <;ah~mada biiyiik emegi ge<;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, ara~tlrmalartyla projeye katllan Saym Prof. Dr. Cem BEHAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu ara~hrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi'ye, Enstitii Ba~kan YardlmClSl Saym Siihendan EKNi'ye, Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiR'e, :;;ube elemanlarmdan Saym Sule SOZER' e ve emegi ge<;en tiim Devlet istatistik Enstitiisii mensuplarma sayglyla minnet duygulartml iletmek isterim. Prof. Dr. Orhan GUvENEN VIII

8 TARiHi istatistikler Dizisi BA~LARKEN insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun temel yaplsllll ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl, yani uzerinde ya~adlgl belli toprak par(,":asl, nufusu ve etnik yapisi, belli bir tarih sureci i(,":inde meydana gelmi~tir. (:evrenin toplum uzerinde ve toplumun <;evre uzerinde etkileri baklmllldan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazalllr. Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kultur yaplsl da bir tarihi surecin urunudur. Yani bir milletin payla~ageldigi inan<; sistemi, ortak davralll~ bi<;imleri onun nereye yonelecegini belirler. Keza her toplum, surekli degi~im i(,":indedir, fakat genel degi~im i<;inde degi~meyen, diren<; gosteren, yava~ degi~en belli bi<;imde yapllar ve kahplar vardlr. Degi~imi bilin<;le yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda ge<;mi~teki butun bu faktorleri, kahp ve yapdarl, rakama donu~turulen objektif ol<;ulerle saptamak hayati onem ta~lr. Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), toplum yaplsi Osmanh imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tarlmllla dayanan ~ift hane sistemi dedigimiz belli bir tarim sisteminin sonucudur. Bugun Turkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalannda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar allllabilir. Klsaca soylemek gerekirse, bugun tarih ilmi, toplum hayatllll bir butun olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili incelemeler uzerinde yogunla~ml~ bulunmaktadir. Bugunu anlamak, tarihi sureci anlamakla mumkundur. Bu sadece ilmi merak konusu olarak ania~llmamahdlr. Toplumumuzun ilerleme politikalarlllda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr. Bilinmeyene eri;;ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle mumkundur. Dogal olarak sorun, Turk toplumunun ge<;mi;;i uzerinde rakamlara dayanan apk ve objektif bir bilgiye varmanlll olaslhk derecesidir. Ger<;ekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarilll slki bir merkezi idare ve kontrol altlllda tutabilmek i(,":in olduk<;a karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri, maa~llll ve gorevini saptamak ve degi;;iklikleri izlemek i<;in merkez ar~ivlerinde saklanan ayrllltih listeler ve defterler duzenlemi~lerdir. Binlerce tlmarhllln durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Obur yandan klrsal bolumde, vergi yukumluleri i<;in de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getiri1mi~tir. Bu defterlerde her vergi ytikumlusunun tasarrufu altllldaki toprak miktarilll saptayan ve (,":e~itli vergi oranlarilli belirleyen bilgiler sistematik bir bi<;imde verilmi~tir. Mufassal defterler aylll donemde Avrupa'da ve (:in'de vergi ve askerlik i(,":in duzenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrllluhdir. Bugun ar~ivlerimizde saylsl IX

9 Oe;bine yakla$an sancak mufassal defterleri nofus ve ekonomi baklmmdan en aynntlh, govenilir kaynaklarlmlzdlr. Bize kadar eri$ebilen en eski ornekleri 15. yozytl ortalarma kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu e;e$it defterlerin 14. yozyll sonlarmda Ylldmm Beyazid ( ) doneminde dozenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr. Bu defterleri meydana getirmek ie;in her sancakta yerinde saylmlar yaptlmakta idi. Her sancak ie;in atanan bir yazlcl veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yokomlolerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel beige I ere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem ie;inde defter haline getirirdi. SaYlmdan kae;malarl onlemek, vergi miktarml en saghkh bie;imde saptamak ie;in belli yontemler izlenmekteydi; ornegin, bir OrtinOn yllhk miktanm belirlemek ie;in Oe; ytlm ortalamasl ahmrdl. KoylOnOn saylmdan kae;masma sebep olan sipahinin tlmarl elinden ahmrdl. Boylece en kapsamh ve govenilir sonue;lara varmaya e;ah$lhrdl ki, bu kapsamhlik ve dogruluk prensipleri bugon de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saylmlan, gere;ek anlamda bugonko istatistiklerle ozde$ saymak yanh$tlr. COnkO 0 donemlerde, donyamn obor bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh imparatorlugu'nda da bu gibi saylmlar belli amae;la, ozellikle vergileme amaci ile yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saylmlardan bugonkii istatistik verilerine en yakm sonue;lar elde etmek ie;in bazl yontemleri uygulamak olasldlr. Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri $udur: Burada, genellikle, ki~i yerine hane, yani geni$ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yokiimliisii esas olarak hanedir. Vergi yokomloso olarak evlenmemi$ erkekler ve dul kadmlar da saylm ie;ine ahmr. Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saylmlardan gere;ek nofusu hesaplama giri$imleri yapllml$tlr. Vine niifus ie;in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya$a eri$mi$ erkekler listeye ahnml$tlr; kadmlar, e;ocuklar, hie; kazanci olmayan ya$hlar ve ozel vergi bagl$lkhgl olanlar saylma ahnmaml$tlr. Niifus ie;in oldugu gibi, ekonomik veriler ie;in de ozellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr. Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda, ozellikle giimriik ruznamc;e defterleri, en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr. Bu defterlerde giimroge tabi e$yayl getiren gemi kaptaniarl, toccarlar, getirdikleri mallarm men$ei, miktar ve degerleri kaylthdlr. En aitta, alman giimrtik miktan belirtilir. KU$kusuz, kae;ake;lhgm geni$ boyutlara eri$tigi 0 donemler ie;in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr. DOkkanlardan alman ihtisab resmini saptamak ie;in $ehir ve kasabalarda yaptlan diikkan saylmlan da ekonomi tarihi ie;in kapsamh ve onemli kaynaklarlmlz arasmdadlr. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnafm diikkan saylslm olduke;a dogru bie;imde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyaci kar$llamak ie;in ozel saylmlar da yapml$tlr. Mesela, 1640 tarihinde ake;adaki enflasyon ve a$irl fiyat artl$lan kaqllsmda, pazardaki biitun mauan kalite ve ole;iileriyle fiyatlandlran narh defteri e;ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada c;ok onemli ba$ka bir dizi, Temettiiat defterleri istatistik ara$tlrmalan ie;in olaganiistu bir onem ta~lmaktadlr. SaYlsl onbinleri a$an bu defterler, Tanzimat sonrasi donemde imparatorlugun biiyiik bir bolumonde vergi matrahl olarak koyliinun elindeki buton mallarm saytmml ie;ermektedir. Devlet istatistik Enstitusu olaganustu bir onem ta$lyan bu tarihi verilerin sistematik bie;imde yaymianmasmi ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz X

10 uzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugunku istatistik verileri He kar~lla~tlrarak Turk toplumunun uzun bir sure~ i~in geli~im ~izgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr. Enstitu eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik alamm a~tlgl i~in i~tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Enstitunun ~imdiki Ba~kam Saylll Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle ~ah~malarlll devamlm ve geli~mesini saglaml~tlr. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat tarih~isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un se~ilmi~ olmasllllll bu etkinligin ba~arlya ula~masl i~in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim. Prof. Dr. HaliI inalcik XI

11 TARiHi istatistikler Dizist t~in SUNUS Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler Tiirkiye i<;inde bulundugumuz yiizyllda <;ok hlzh demografik, iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur. Bir ka<; temel gosterge ile ornekleyecek olursak, iilke niifusu 1920'lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 yilmda 60 milyona ula~ml~tir. Niifus artl~lari ylizy'llm ikinci yarismda hlzh bir i<; go<; ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir. Kentli niifusun toplam i<;indeki payi yiizde 20'lerden yiizde 60'lara <;Ikml~tIr. Son Yillarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler, Tiirkiye'nin demografik ge<;i~ siirecini de yine hlzh bir bi<;imde ya~adlgml gostermektedir. Tiirkiye ekonomisi de yiizyll boyunca klrsal alanlarda tarimm aglr bastigl yapilardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge<;tigi yapllara ge<;i~i ya~aml~, tarimm ekonomi i<;indeki payi yiizyilm ba~larmda ylizde 50'lerden 1990'larda yiizde 15'e kadar gerilemi~tir. 1930'larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960'larda karma ekonomi <;er<;evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci, iktisadi biiylimeyi hlzlandlrml~, ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklarim yaratamaml~tir. Tiirkiye'nin diinya ekonomisi i<;indeki yeri de ylizyii boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir. YiizYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tarimsal mallar ihra<; eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeii, 1930'lardan itibaren yerini i<; pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir. 1960'h ve 1970'li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken, Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir. 1980'lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana <;Ikarken, Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinle~me hedeflenmektedir. Tiirkiye 21. yiizylla i~te bu hlzh donii~iimlerin derin sancilariyla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar arayi~lari i<;inde girmektedir. Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapilarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir. Yiizyilm ba~mda niifusun yiizde 80'inin klrlarda ya~adlgl, tarim aglrhkh bir toplumdan, bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapilarma ge<;i~ siireci, toplumsal ve siyasal yapilarda da onemli degi~ikliklere yol a<;ml~tir. Devletin i<;eriginden toplumsal yapllara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal giivenlikten kiiltiirel etkinliklere kadar pek <;ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler, <;e~itlilikler ve zenginlikler goriilmektedir. Bu geli~melerin onemli bir boliimiinii istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol<;mek miimkiindiir. XIII

12 Cumhuriyetin ilk ytllarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitiisii, 0 tarihten bu yana soziinii ettigimiz donii~iimleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyiik onem vermi~tir. Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiin niifus, tanm, i~giicii, ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim, saghk, kiiltiir, c;evre, adalet, sosyal giivenlik, eneiji ve turizm gibi c;ok c;e~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam, c;e~itlilik ve giivenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir. Buna kar~lllk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr. Bu konularda yaymlanml~ verilerin de c;e~itli sorunlan bulunmaktadlr. Bugiin ara~tlrmactlar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiizyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlarlmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr. Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan ic;inde siirekliligi vardlr. Diinkii yapllar bugiinkiileri belirlemektedir. Giiniimiize l~lk tutabilmek, 19. yiizylhn ve hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek ve onlan daha geni~ bir c;erc;evede tartl~abilmekle miimkiin olacaktlr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek ic;in, 19. yiizyllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonuc;lanm ve ula~tlgl noktayl, ekonomide, toplumda ve devlet yaplsmda ortaya C;lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi olc;ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir. Boylece hem tarihi siireklilikler hem de kmlma ya da doniim noktalarl daha saghkh bir bic;imde yorumlanabilecektir. Ayrlca Tiirkiye'nin uzun donemli geli~me C;izgisini ba~ka iilkelerle birlikte kar~lla~ttrmah bir c;erc;evede incelemek miimkiin olacaktlr. Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donii~iimlerinin daha iyi anla~llabilmesi hem de uluslararasl kar!1lla!1tlrmah c;ah!1malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tiirkiye'ye ozgii bir gereksinim degildir. Ozellikle son otuz Yll ic;inde Batl Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve Asya'ya Kadar pek c;ok iilkede, hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri!1imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr. Bu yaymlar Amerika Birle!1ik Devletleri'nde, Kanada'da, Avrupa'nm ve Latin Amerika'nm c;e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan c;ah!1malarla ba~laml~tlr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarihc;i B.R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya iilkelerinin tarihi istatistikleri iizerine yaymlandlgl ciltler, bilim diinyasmda biiyiik yanktlar uyandlrml~ ve kar!11ia!1tlrmah tarihi c;ah!1ma1ar ic;in c;ok onemli bir olanak yaratml!1tlr. Tiirkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli c;ah!1malarm ba~latllmasl, hem giiniimiizdeki hem de yakm gec;mi!1teki geli~meleri anlamaya c;ah~an bilimsel c;abalara yeni bir soluk kazandlracakttr. Kaldl ki, 20. yiizyll XIV

13 oncesinde <;e~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl siirecinde Osmanh devletinin <;ok istisnai bir yeri vardlr. Yiizydlar boyu geni~ bir cografyayi yoneten merkeziyet<;i Osmanh biirokrasisinin, 16. yiizylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir. Toplanan verilerin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir. Aynca, 19. yiizyllda yapdan saylmlarlll ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yayllllanml~ olarak <;e~itli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden ge<;irildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~llldaki ara~tlrmacllarlll kullammllla sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr. i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl altlllda yeni bir yaylll dizisi ba~latarak, yaklll ge<;mi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmacdarlll ve genel okurlarlll kullammllla sunmaya karar vermi~tir. Dizinin ilk a~amaslllda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapdara ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrllltdi ve daha yeterli bir bi<;imde ortaya konulmasl hedeflenmektedir. Bu ama<;la 19. yiizyddaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~lanm olu~turan niifus, tanm, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri, hem genel okurlarlll hem de ara~tlrmacllarlll yararlanabilecekleri bi<;imde derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacllllll yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yiiriitiilmekte olan bu <;ah~malar, ayn ciltler halinde yayllllanacaktlr. Tarihi Verilenn Sorunlan Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafllldan yayllllanml~ olmasl, ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri aniamllla gelmiyor. B.R. Mitchell'in lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yiizyd oncesinde topladlklan veriler, <;agda~ anlayi~ ve yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma ama<;lanyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~lm, hem toplanan verilerin kapsamllll hem de veri toplama tekniklerini ka<;lmlmaz olarak etkilemi~tir. Aynca, 20. yiizyd oncesinde teknolojik ve idari etkinligin <;ok slmrh oldugunu, devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~lya kaldlklanm da hatlrlamak gerekmektedir. Bunlarlll yamslra, siyasal kaygdar da, 20. yiizyll oncesinde yayllllanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarlll giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Slmrh ama<;lar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri <;agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek miimkiin degildir. Osmanh devletinin topladlgl ve yaylllladlgl istatistiksel dizilerin. bu egilimlerin dl~lllda kaldlgllli soyleyebilmek zordur. Nitekim. son ydlarda yayllllanan pek <;ok ara~tlrma ve monografta niifus saylmlarllldan biit<;elere, tanmsal iiretim veriierinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin <;e~itli sorunlan, eksikleri ve sakmcalarl ayrllltdi olarak tartl~dmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya pkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarllllll hem de iilke i<;indeki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklarllla i~aret etmektedir. XV

14 e;:agdal? ama~larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle karl?llal?tmldlgmda, eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl goriilmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i~inde nastl kaltclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ~ok zor ve hatta imkanslz bazl yanhl?hklara yol a~abildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi elel?tirel bir siizge~ten ge~irmeden yaymlamak, kabul edilebilir bir yaklal?lm olmayacaktlr. Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanacak ~ahl?malarda, eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh gortilen bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye miimkiin oldugu kadar elel?tirel yaklal?arak, bu malzeme, kendi i~ tutarslzhklan miimkiin oldugu ol~iide aylklandlktan sonra, verilerin kapsamlan, toplanma yontemleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartll?llarak yaymlanacaktlr. Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle siizge~ten ge~irdikten sonra, ~agdal? anlay1l?a en yakm ve ~agdal? istatistiklerle karl?llal?tmlabilecek diziler olul?turmaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karl?m, daha farkh ama~larla ve anlayl~larla toplanan bu verileri, yiizylhmlzm ~agdal? anlayll? ve yontemleriyle derlenen dizileriyle karl?lial?tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz tarihi verileri kullanacak aral?tlrmacllarm, uzun donemli karl?llal?tlrmalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki ama~, kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir. Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin otesine ge~erek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olul?turmak miimkiindiir. Ornegin; daha kii~iik idari birimler diizeyinde verilere ulal?mak isteyen aral?tlrmacllar, yaymlanmamll? arl?iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ~ah~malan kullanabileceklerdir. Daha ayrmtllt ~ah~malar yapmak isteyen ara~tlrmacllar i~in, her cildin sonunda bir kaynak~a yer almaktadtr. Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof. Dr. Orhan GOVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Saym Mehmet Stddlk ENSARi de yardlmlarmt esirgemeyerek dizinin devammt sagladl Ylhmn Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde diizenlenen Tarihi istatistikler Semineri'ne kattlan Prof. Dr. Tuncer BULUTAY, Mehmet GENe;:, Prof. Dr. HaW inalcik, Prof. Dr. ilber ORTA YLI, Prof. Dr. Halil SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal~m TeNCER ile DiE ~ahl?anlan degerli gorii~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazlh~l slrasmda, Tarihi istatistikler Dizisi i~in ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ~ah~ma arkada~lanm Prof. Dr. Cern BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GORAN'm gorii~lerinden de yararlandlm. Kendilerine te~ekkiir ederim. "Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin bugiinkii Tiirkiye'nin yapdarmm ve donii~iimlerinin daha iyi anla~tlmasma katktda bulunacagmt umuyor, tiim okurlara ve ara~tlrmacllara yararh olmasml diliyoruz. XVI Prof. Dr. ~evket P AMUK Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticisi

15 ONSOZ Tanhl istatistikler Dizisi'nin be~inci cildini olu~turan bu t;ah~ma, Osmanh Devleti'nin ilk ve tek genel istatistik YllIlgldlr. "Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin U<;yuz Onu<; Senesine Mahsus Istatistik-i Umumisi" adlyla istanbul'da yaytnlanan eser, Ticaret ve Nafia Nezareti'nin istatistik Umumi Idaresi taraflndan hazlnanml~tlr. istanbul Universitesi Merkez KutOphanesi'nin Turk<;e Yazmalar oolomonde bulunan orijinal yazma nusha ile basllml~ eser arastnda kapsam a<;lslndan bazi ku<;uk farkllilklar vardlr. Bu t;all~mada baskl nosha esas allnml~tlr. Esenn takdiminde ~u ifade yer almaktadlr: "Cenab-I Rabb-I yezdfm velinimet-i bl-minnetimiz zat-i hllafet-simat efendimiz hazretlenni ila ahln'z-zeman serir-aray-i ~evket ve ~an buyursun. Katlbe-i umurda bedraka-i ~ehrah-i teysirat olan iradat ve ir~adat-i seniyye-i cenab-i cihanbfmnenyle bin O<;yOz ono<; senesine mahsusen ve bunca mehasin-i asnyye-i hazret-i ~ehin~ahiye ilaveten i~bu umumi istatistik mecmuaslntn tanzim ve tab' ve temsm saha-nomay-1 husul olmu~ ve eger<;i ~imdilik mundencatl her ne kadar nevaklsdan ar! degilse de devair-i merkeziyye istatistik ~uabatlyla vilayetde ma-bihi't-tatbik ittihaz olundukt;a saye-i muvaffaklyyet-vaye-i cenab-i zlliollahide peyderpey kesb-i intizam ederek ileride daha mukemmel bir istatistik vucuda getirilecegi derkar bulunmu~tur." Yukardaki metinden de anla~llacagl uzere esen hazlnayanlar sunulan velilelin eksiz ve yetersiz oldugunu, ancak ilelide bu tor t;all~malann daha dozenli ve guvenilir hale gelecegini ifade etmektediner. Eser, Turkiye'de istatistik bilgi ve tecrgbe birikiminin tarihsel geli~imi a<;lslndan onemli bir donum noktasl olu~turmaktadlr. Osmanli yonetiminin kunulu~ doneminden itibaren geli~tirdigi burokratik gelenekler araslnda, kaylt sistemlenne boyuk onem velilmesinin de bulundugu bilinmektedir. Devlet organlan i<;inde yeralan hemen hemen her kunum, idart ve mali fonksiyonlannl verine getinrken pek<;ok kantitatif nitelikte bilgi uretmekte ve bunlann ciddi, aynntllt, dozenli ve sistematik kayltlannl i<;eren beige ve deftener duzenlemekteydi. Nitekim Osmanli ar~ivlelinde bulunan ve son derece zengin ve degeni bilgiler i<;eren muazzam defter ve beige kolleksiyonlan bu ~ekilde olu~mu~tur. Ancak bu beige ve deftenerdeki tum venier, istatistik bilgi Oretmek amaclyla denenmi~ olmaylp, devletin idari ve mali fonksiyonlanntn yorgtulmesinin van urunlen ~eklinde ortaya <;Ikml~tlr ve bu yuzden de ani ami! ve kullantlabilir istatistik bilgilere d6no~turglebilmeleri uzman sosyalbilimcilerin uzun ve zahmetli t;all~malannl gerektirmektedir. Osman" yonetiminin modem istatistik bilgi ve yontemlerden yarananma t;abalan, ondokuzuncu yuzyddaki reform sureciyle binikte ba~ladl tarihli nofus saylml bu yeni yakla~lmln ilk onemli omegiydi. Tanzimat reformlanntn sonucu olarak giderek daha merkezne~en Osmanll yonetimi egitim, sagltk, habene~me, ula~lm ve benzeli alanlarda yeni sonumluluklar Ostlendi. Bu yeni gorevler yonetime toplumu daha geni~ ol<;ode etkileme imkam verirken, toplum hakklnda daha sagllkll ve oh;olebilir nitelikte bilgilere olan ihtiyaci da arttlrdl. Modem istatistik yontemlenn ilk uygulamalan nofus alamnda gorglorken, istatistik idaresi de 1860'lann sonlannda ortaya 91ktl. Kisa sore sonra dl~ ticaret istatistikleli yaytnlanmaya ba~landl ve boylece 1878'lerden ba~laylp 1913'Iere kadar uzanan oldukt;a tam bir seli olu~tunuldu. Bu veriler, Tanhi Istatistikler Dizisi'nin ilk cildi olarak ozet halinde daha once yaytnlanml~tl. Ondokuzuncu yuzyllin sonuna kadar Osmanll yonetimi, 90k degi~ik alanlarda istatistik bilgiler deneme, deger1endirme ve yaylnlama konulannda onemli geli~meler sagladl. Bu <;abalann bir onemli OrunO de 1897 Istatistik Yllilgl'dlr. YOz YII once yaylnlanan bu eser, istatistik bilgiler deneyip yaylnlamak amaclyla olu~turulmu~ uzman bir kunum taraftndan hazlnanml~tlr. Bu nedenle eser, Turkiye'de modem istatistik du~once ve uygulamastnln onemli omeklelinden biri olarak boyok onem ta~lmaktadlr. Eserde ondokuzuncu yozy11 sonlannda idar! yapr, nufus, egitim, sagllk, adliye, ula~tlrma, maliye, tanm, sanayi, dl~ ticaret, madencilik, ormanclllk, kara ve deniz ta~lmaclligl ile haber1e~me hizmetleli gibi Osmanlt devletinin <;e~itli ekonomik ve sosyal gostergeleriyle ilgili Yillar ve bolgeler itibanyle aynntlh venier bulunmaktadlr. C;ok degi~ik alanlana ilgili bilgiler ihtiva etmesi yanlnda Osmanh doneminde yaylnlanan ilk ve tek genei istatistik olmasl da esere aynca boyok bilimsel onem ve deger kazandlrmaktadlr. Ger<;ekten bir yandan nofus, egitim, saghk, adliye, tanm, dl~ ti caret, sanayi, maliye, madencilik, ormanclltk gibi <;e~itli konularda mostakii istatistikler yaylnlanml~ (Osmanh Tarim Istatistikleri, Tarihi Istatistikler Dizisi'nin Oc;Oncu, Osmanll Sanayi SaYlmlan ise dorduncu cildini olu~turmu~tur), ote yandan da devlet ve vilayet salnamelelinde pekyok saylsal veri yeralml~sa da benzer bir genel istatistik hazif1anmaml~tlr. XVII

16 Eserde yeralan istatistiklerin boyok bolomo 1313 mali Yllma yani miladi olarak 13/111/ /1898 donemine aittir. Ancak dl!] ticaret ve but«e verilerinin 1310/1894 Yilina ait oldugu verilerin incelenmesinden anla!]llmaktadlr. Tablolann bir b61umonde tek bir Ylla ait veriler yerailrken, bazl tablolarda ondokuzuncu yuzyllin sonlannda uzunca bir d6nem kapsanml!]tlr. Bu <;:all!]mada orijinal yaylndaki tablo ba!]llklan, tablo i«indeki ifadeler ve rakamsal veriler aynen allnml!]tlr. Eserin anla!]llmaslnr kolayla!]tlrmak amaclyla tablolarda yeralan gunumuz okuyucusu i«in anla!]llmasl gu«ifadelerin bugunko dilimizdeki kar!]lllklan aynca verilmi!]tir. Bazl tablolardaki toplamlarta, aynntlll verilerin dogru toplamlan araslnda farkllilk oldugu g6ri..ilmo!]tur. Bu farkllilkiann bir toplama hataslndan ml, yoksa toplamlan olu!]turan verilerdeki baslm hatalanndan ml kaynaklandlglnm tesbitine <;:ail!]llml!]tlr. Bu ama«la yazma nosha ile baskl nushadaki veriler kar!]lla!]tlnlarak ve tablolann yatay ve dikey toplamlan kontrol edilerek hatall rakamlann belirlenmesine gayret gosterilmi!]tir. Boylece farkhllklann giderilmesi boyuk 61«ude mumkun olmu!]tur. Ancak vine de bazl tablolarda, eserde yeralan toplamlarla, bu «all!]mada hesaplanan toplamlar araslnda ihmal edilebilecek duzeyde ko«ok farkltllklar bulunmaktadlr. Bu nedenle «ok slnlrll saylda olmakla birlikte aynr konudaki verilerin yeraldlgl bazi tablolann toplamlan farkildlr. Tablolar SlraSI degi!]tirilmeden sadece numaralanml!] ve!]u bolum ba!]llklan altmda gruplanml!]tlr: idar! boionu!]; nofus: sosyal yardlm kurulu!]lan; sagllk: adalet; egitim; kutophaneler ve eski eserier: askeri egitim: diger egitim kurumlan; tanm; devlet gelir ve giderteri; madencilik; ormanlar ve ormanclllk; maliye ve devlet bor«lan; dl!] ticaret; «e!]itli vergi idare ve gelirleri; para ve madalyalar; «e!]itle vergiler; tuz ve tuzlalar; ipek ve ipek«ilik: Ouyun-u Umumiyye idaresi; Ziraat Bankasl ve Emniyet Sandlgl; Reji Idaresi-tUtUn; sanayi; finans; havagazl ve su; kara ve deniz ta!]lmaclllgl; haberie!]me. Burada eserde yeralan istatistiklere gore ondokuzuncu yozyllm sonlannda Osman" devletinin ekonomik ve sosyal gostergelerinin ozet bir degertendirmesini yapmak yarartl olacaktlr istatistik Yilliginda istanbul ve $ehr Emaneti MOlhakatl dl!]tnda 5'i mustakil sancak (Izmit, 9atalca, Zor, Cebel-i LObnan ve Bingazi) ve 32'si vilayet (Edime, i!]kodra, Selanik,Kosova, Manastlr, Yanya, Cezair-i Bahr-I Sefid, Girit, Erzurum, Adana, Ankara, Aydin, Bitlis, Hudavendigar, Oiyarbaklr, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Kala-i Sultaniye, Konya, MamuretUlaziz, Van, Halep, Basra, Bagdat, Beyrut, Hicaz, Suriye, KudOs, Musul, Yemen ve Trablusgarb) olmak uzere 39 ayn idari birim hakkmda bilgi bulunmaktadlr. Ancak tablolann boyok b610monde bu idan birimlerin tamaml kapsanmaml!]tlr. istatistikte yeralan verilere gore Osman" devleti, ondokuzuncu yozylhn sonlannda Asya, Avrupa ve Afrika kltalannda km2'lik bir yoz61«umune ve 32,2 milyonluk bir nufusa sahipti. NOtus yogunlugu Avrupa topraklannda 23.2, Asya topraklannda 10.1 ve Afrika topraklannda ise 2,3 ki!]i/km2 idi. Toplam nufus 32,2 mil yon olmakla biriikte ancak 19 milyonu biraz a!]an bir klsmlnrn saylml yapllabilmi!]ti. SaYlml yapllamadlgl i«in tahmini olarak bilinebilen nufusun «ok buyuk bir bolumu Arap topraklannda (Bingazi ve Cebel-i Lubnan sancaklan ile Hicaz, Trablusgarb, Yemen ve Girit viiayetjeri) ya!]amaktaydl. istatistikte saylml yapllan 19 milyonluk nufusun ozellikleri ile ilgili aynntlll bilgiler bulunmaktadlr. Bu nofusun % 74'unO musloman nofus olu!]turmaktaydl. SaYlm yapllmayan Arap topraklanndaki nofusun «ok boyuk bir bolomonun de musluman oldugu dikkate allnrrsa ondokuzuncu yuzyllin ba!]lannda onemli oranda gayri muslim nofusa sahip olan Osmanli devletinin yuzyllln sonlannda boyok ol«ude mosluman bir nufusa sahip, dinr a«ldan nisbeten homojen bir toplum haline geldigi gori..ilmektedir. istatistige gore saylml yapllan nofusun % 53'0 erkek, % 47'si kadlndlr, Bu nufusun % 28.6'sl 0-14 va!] grubunda bulunmaktadlr. Aynr nofusun dogum oranr binde 37.6, olum oranr binde 21.3'tUr. Buna gore nufusun Ylllik artl!] oranr binde 16.3'tur. Musluman nufusun hem dogum, hem de 610m oranl gayri moslimlere gore daha yoksektir. Bu farkllilk ozellikle olom oranlannda daha belirgindir. Musluman nufusun dogum oram binde 38.5, gayri muslim nufusun dogum oram binde 34.9'dur. Aynr gruplar i«in olum oranlan ise slraslyla binde 22.8 ve 16.8'dir. Bu verilere gore musluman nofusun artl!] oranl binde 15.7, gayri moslim nofusun artl!] oranr binde 18.1'dir Yllinda nofus saylml yapllan bolgelerde evlilik, bo!]anma oiayi meydana gelmi!]tir. istatistikte sosyal yardlm kurulu!]u olarak Oarulaceze'nin faaliyetjerine yer verilmi!]tir Yllinda Oarulaceze'de kalan 624 ki!]inin 350'si erkek, 253'0 kadln ve 21'i «ocuktur. Baklma muhta«bu ki!]ilerin 515'i musluman, 109'u gayri muslimdir. Oarulaceze'de kalanlann 96'slnl zihinsel ve fizik ozuriu ki!]iler 01 u!]turma ktad If. XVIII

17 istatistikte sagllkla ilgili verileri yeralan 29 idari birimde toplam 88 hastahane mevcuttu. Bu hastahanelerde 169'u doktor olmak uzere 922 ki~i gorev yapmakta ve toplam yatak bulunmaktaydl Yllinda 'u erkek, 6 098'i kadln ve 542'si yocuk olmak uzere toplam ki~i bu hastahanelere yatlrllml~ ve bunlardan 'si yll iyinde sagllgml kazanarak hastahanelerden aynlml~tlr. Buna kar~lllk ki~i, hastahanede iken hayatlnl kaybetmi~tir. istatistikte yogunlugu Anadolu ve Rumeli bolgelerinde bulunan 23 idari birimde i~lenen suylar ve verilen cezalarla ilgili aynntlll verilere yer verilmi~tir. Bu verilere gore 1897 Yllmda kapsanan bolgede ki~i kusur ve kabahat ~eklindeki hafif suylardan sanlk olarak yargllanml~, bunlardan 'sl mahkum olmu~, 'u ise beraat etmi~tir. Aglr suylardan sanlk olan ki~iden 3 318'i mahkum olmu~, 2 066'sl beraat etmi~, 89 ki~inin ise suyunun kabahat duzeyinde kaldlgma karar verilmi~tir. C;e~itli suylardan mahkum olanlann toplam saylsl ise 'tUr. Bu ki~ilerin % 92'si erkektir. Mahkum olanlann % 72'si muslumandlr. SUy i~leme oranl musluman nufus iyin onbinde 27.6, gayri muslim nufus iyin onbinde 30.2' dir. SUy i~leyenlerin mesleki dagillmina baktlglmlzda % 39.7'sinin yiftyi, % 22.6'slnln esnaf, % 13.1'inin i~yi kesiminden oldugu gorlilmektedir. SUy i~leyenlerin % 18.3'u okuma bilirken, % 81.7'si okuma bilmemektedir. SUy i~leyenlerin %43.3'u 20-29, % 18.1'i ise ya~ grubunda bulunmaktadlr. Bu ya~ gruplan aynl zamanda suy i~leme oranmm en yuksek oldugu ya~ gruplandlr. Kusur ve kabahat turd hafif suylann yansma yakm bir bolumu, vurma ve yaralama turd olaylardlr. Aglr suylarda ise en buyuk oranl adam oldurme SUyU olu~turmaktadlr. Hafif suc;:lardan mahkum olan ki~inin 9 965'i para cezaslna mahkum edilmi~, 'sl 1 aydan daha klsa sure, geri kalanlar ise I ay ile 3 YII arasmda degi~en surelerle hapis cezasma yarptlnlml~tlr. Aglr suylulann ise 133'une idam cezasl verilmi~tir. istatistige gore 1897 Yllmda 34 idari birimde toplam 705 hapishane bulunmaktadlr. Bu hapishanelerde 1897 ylll ba~lnda mevcut tutuklu saylsl, 'u erkek ve 779'u kadln olmak uzere 'tUr yllmda c;:e~itli suylar yuzunden ki~i hapishanelere girmi~, buna kar~lllk ki~i tahliye edilmi~tir. YII sonunda hapishanelerde bulunan tutuklu saylsl ise ki~idir. istatistikte aynntlll verilerin yeraldlgl bir diger konu egitimdir. Bu konu ile ilgili istatistiklerde yalnlzca Hicaz ve Girit vilayetleri ile Cebel-i Lubnan sancagl kapsanmaml~tlr. Kapsanan bolgede 1897 Yllmda mevcut okul saylsl 36277, bu okullarda egitim goren ogrenci saylsl ise 'dir. Sivil egitim kurumlannln saylsl olup bunlann 'i muslumanlara ait devlet okulu, 6 739'u gayri muslim okulu ve 383'u de yabancllara ait egitim kurumlandlr. Sivil egitim kurumlannln 11'i yukek, 189'u lise, 1 187'si orta ve 'u ilkokul duzeyinde egitim vermektedir. Bu kurumlarda ogrenci egitim gormektedir. Ogrencilerin 'i musluman, 'u gayri muslimdir. Okula devam eden ugrencilerin tum nufusa oranl musluman erkekler iyin % 8.3, musluman kadlnlar iyin % 3.8, gayri muslim erkekler iyin % 12.2 ve gayri muslim kadlnlar ic;:in % 5.1 'dir. Sivil egitim kurumlannda gorev yapan ogretmen ve diger gorevlilerin saylsl 3 613'tUr. Olkede askeri egitim veren kurum saylsl 47'dir. Bunlann 4'u yuksek duzeyde, 43'u ise orta ve lise duzeyinde egitim vermektedir. Bu okullardaki toplam ogrenci saylsl ise 'dir Yllinda saylml yapllan 26 idari birimdeki mevcut kutuphane saylsl 324'tUr. Bu kutuphanelerdeki kitap saylsl 'dir. istatistikte yeralan verilere gore Muze-i Humayun'da eski eser bulunmaktadlr. Bunlann ic;:inde en geni~ grubu eski sikkeler ve topraktan yapllml~ eserlerle ye~itli yazllar olu~turmaktadlr. Tanmla ilgili istatistikler yalnlzca 21 idari birimi kapsamaktadlr. Kapsanan bolgedeki ekili alan 53,8 milyon donumdur. En geni~ olyude ekimi yapllan urdnler ba~ta bugday olmak uzere tahillardir. Kapsanan bolgede ekili alanlann % 93.8'ine ye~itli tahillar ekilmektedir. Pamuk ekimi yapllan alanlann toplam ekili alanlar ic;:indeki payi ise sadece % 1.3'ten biraz fazladlr. Aynl alanda bulunan toplam hayvan saylsl 24,8 milyon ba~tan fazladlr. Bunun yakla~lk 19,8 milyonu koyun ve keyiden meydana gelmektedir. Hem kapsadlgl alan, hem de ic;:erdigi konular itibariyle oldukya slnlrll ve hata payi oldukya yuksek bu verilere dayanarak ondokuzuncu yuzyl1 sonlan Osmanll tanml hakklnda yeterli ve guvenilir sonuylara ula~mak mumkun degildir. Madencilikle ilgili verilere gore ulkede toplam mad en uretimi tondur. Bu uretimin tonu ihrayedilmektedir. Maden uretimi iyinde onemli yer tutan madenler, borasit, krom ve Zlmparadlr. 0 tarihlerde onemli tuketim maddesi olan tuzun uretim miktan 216 bin tondur. Bu uretimin % 95'i ulke iyinde tliketilmektedir. Ulkede mevcut ormanllk alanlann miktan 9.5 milyon hektardlr. En geni~ Kastamonu ve Selanik vilayetlerinde bulunmaktadlr. ormanllk alanlar Aydin, XIX

18 1897 istatistiginde sanayi sektoro hakklnda bigiler <;ok slnuildlr. istatistikte bilgi bulunan 29 idar! birimdeki toplam slna! kurulu~ saylsl 'dir. Bunlann 'u un fabrikasl olup, sadece 197'si buhar gocoyle <;all~maktadlr. Un fabrikalan dl~lnda 23 ipek, 41 pamuk fabrikasl bulunmakta, 234 fabrika ise <;e~itli alanlarda faaliyet gostermektedir. istatistige gore 14 idari birimde toplam 114 adet ticaret, ziraat ve sanayi odasl faaliyet gostermektedir. Bu odalara kayltl1 Oye saylsl 600'dOr. En <;ok odamn bulundugu vilayetler Edime, Kastamonu, Trabzon ve Konya'dlr. istatistiklerde geni~ ol<;ode yer bulan bir diger alan maliyedir. istatistikte 1894 mall Ylil bot<;esi vilayetler ve gelir gider kalemleri itibariyle aynntlll olarak yeralmaktadlr. Bu verilere gore 1894 Yllinda toplam devlet gelirleri 18 milyon, toplam devlet giderleri ise 18,8 milyon Osmanil lirasldlr. Devlet gelirlerinin % 5'ine yakln bir bot<;e a<;lgl sozkonusudur. Devlet gelirleri i<;inde en boyok payl tanmsal Oretimden allnan vergiler olu~turmaktadlr. Devlet giderlerinin en onemli kalemi ise olagan car! harcamalardlr. Ancak bor<; odemeleri de blit<;e harcamalan i<;inde onemli bir yer i~gal etmektedir. istatistikte devlet bor<;lan ile ilgili veriler de yer almaktadlr. DOyun-u Umumiyye idaresi'nin kurulu~ tarihi olan 1881'den 1897 Yilina kadar ba~vurulan toplam devlet bor<;lanmasl 160 milyon Osmanil lirasldlr. Buna kar~lilk 1897 YIII sonu itibariyle devletin toplam olarak milyon Osmanillirasl anapara ve faiz borcu bulunmaktadlr. Bu miktar, 0 tarihlerdeki bir Yllilk toplam devlet gelirlerinin on katlndan daha fazladlr. istatistige gore 1844 Yllindan ba~layarak 1897 YIII sonuna kadar Osmanil devletinde basllan tom maden! paralann miktan 47,4 milyon Osmanll lirasldlr. Bunun % 71.8'i altln, % 21.6'sl gomo~ ve % 6.6'sl baklr paralardan olu~maktadlr. istatistikte 1894 Ylil i<;in Osmanll dl~ ticaretiyle ilgili aynntlll veriler bulunmaktadlr Ylilnda yapllan toplam ithalat 24,1 milyon, ihracat ise 13,8 milyon Osmanll lirasldlr. ithalat i<;inde onemli yer tutan maliar ba~ta <;e~itli dokuma OrOnleri olmak Ozere ~eker, kahve, un, bugday ve pirin<;tir. Ihracat i<;inde onemli yer tutan OrOnler ise OzOm, ipek, incir, afyon, zeytin yagl, palamut, pamuk ve tiftiktir. Bu OrOnler araslnda sadece OzOmOn toplam ihracat i<;indeki payi % 12.9'u bulmaktadlr. Diger OrOnlerden hi<;birisinin toplam ihracat i<;indeki payl onda biri a~mamaktadlr YIII verilerine gore Osmanll devletinin en onemli ticaret ortagl ingiltere'dir. Ingiltere hem ithalat, hem de ihracatta birinci slrayi almaktadlr. Osmanll devletinin ingiltere ile olan ticaretinin toplam dl~ ticareti i<;indeki payl % 40'1 a~maktadlr. Avusturya ithalatta ikinci, ihracatta O<;OncO iken; Fransa ihracatta ikinci, ithalatta O<;OncO slrayi almaktadlr ylil dl~ ticaret a<;lgl 10,3 milyon Osmanll lirasldlr. ihracatln ithalatl kar~llama oranl ise % 57.1 'dir Yilian araslndaki 17 ylillk sorede verilen toplam dl~ ticaret a<;lgl 150 milyon Osmanil lirasma yaklndlr. Ancak Osmanll dl~ ticaret rakamlannda ihracatln ger<;ekte oldugundan daha do~ok gorondogo bilinmektedir. Bu nedenle dl~ ticaret a<;lklanmn daha Slnlrll oldugu soylenebilir. istatistikte yeralan havagazi ve su hizmetleriyle ilgili bilgilere gore Istanbul, Selanik ve Izmir'de bulunan havagazl ~irketleri taraflndan Oretilen ve aydlnlanma amaclyla kullanllan havagazi miktan 1897 YIII i<;in 3,4 milyon m.3'tor. istatistikte ikisi istanbul'da ve birisi Selanik'te faaliyet gosteren 0<; su ~irketiyle ilgili bilgi bulunmaktadlr. Bu ~irketlerin do~edigi demir su borusu miktan 475,5 km. olup, ~irketlerce saglanan su miktan ise 3,5 milyon m.3'e yaklndlr. istatistiklerde bilgi bulunan bir diger alan kara ve deniz ta~lmaclilgldlr Ylilnda Osmanll limanlanna e~ya ta~lyan gemilerin saylsl 'dir. Bunlann 4 631'i ingiliz olmak Ozere 8 395'i yabanci bayragl ta~lmaktadlr. Toplam ta~lma kapasitesi 2,4 milyon ton olan bu gemilerin 3 047'si buharll, 'u ise yelken!i gemilerdir. Buharll gemilerin toplam ta~lma kapasitesi ton iken, yelkenli gemilerin toplam ta~lma kapasitesi tondur. Istatistige gore 1897 Yllinda mevcut demiryollanmn uzunlugu km., ~ose yollann uzunlugu km. ve tramvay hatlanmn uzunlugu 65,2 km.'dir. Toplam kopro saylsl ise 'tOr. istatistigin son bolomonde haberle~me konusunda 22 idar! birimi kapsayan bilgiler bulunmaktadlr Yllinda postahaneler kanallyla gonderilen toplam mektup saylsl 'dir. Bunun % 71.8'i Olke i<;ine, % 28.2'si dl~ Olkelere gonderilmi~tir. Mektuplann dortte biri Istanbul'dan postaya verilmi~tir. Yabanci Olkelere gonderilen her dort mektuptan 0<;0 istanbul <;Ikl~ildlr. Aym YII adet degerli e~yamn posta idarelerince ta~lnmasl ger<;ekle~tirilmi~tir. gekilen telgraflann sayisi olup, bunlann 'u yurt dl~lna XX