GÜMÜŞHANE-ŞİRAN İSA BABA VAKFI VE TÜRBESİ

Transkript

1 GÜMÜŞHANE-ŞİRAN İSA BABA VAKFI VE TÜRBESİ İsa Baba ile ilgili okuduğum makalelerde tesbit ettiğim ortak düşünce İsa Baba Türbesinin pek bilinmediği hemen yolun karşısında bulunan Firdevs Hatun Türbesinin gölgesinde kaldığıdır. Bu tespit çok doğru olmakla birlikte bunda vebal Şiran ın sıralı yöneticilerindedir. Özellikle de belgelerde Keredam olarak geçen şimdiki Kavakpınarı köyü sakinlerinin ve muhtarının yapılması gerekeni yapmadıkları kanaatindeyim. Osmanlı Arşivinde incelediğim ve makaleme de ilave ettiğim bir belgede o civarın tamamıyla İsa Baba vakfına ait olduğu anlaşılmaktadır. Durum böyleyken vakıf arazisinde ikâmet edip de vakıf sahibine hürmette bulunmamak en basitinden saygısızlık olur. Yoldan geçenlerin Firdevs Hatun Türbesine yönelmesi kadar doğal bir şey yok. Zira Firdevs Hatun Türbesi gayet bakımlı ve ihya edilmiş durumdadır. Bundan iki sene kadar önce Alucra dan Trabzon a gitmiş ve dönüşte Firdevs Hatun Türbesini ben de ziyaret etmiştim. Üstelik yukarıdaki fotoğrafta görülen İsa Baba Türbesinin bulunduğu tepenin altında bulunan çeşmenin yanında bir süre konaklamış, etrafı gezmiş, fotoğraf çekmiştim. Ancak etrafta İsa Baba Türbesini tanıtacak herhangi bir levha görmediğim gibi tepe üzerinde olduğu söylenen türbeyi farkedecek bir yapı ve bayrak da farketmedim. Durum böyle olunca İsa Baba yı kimin nasıl ziyaret etmesi beklenebilir. Bunu sağlayacak olanlar yukarıda da bahsettiğim gibi bellidir.

2 İsa Baba vakfından bahsedilen yazılarda karşımaza çıkan diğer ifadeler şu şekildedir: Şiran Kazası Erzurum Eyaleti ne bağlı bir kaza olan Şiran, 1642 tarihli avârız (vergi) defterinde defter-i hânehâ-i ehl-i menâsıb ve reâyâ-yı müsülmânân ve zımmiyân-ı kazâ-i Şiryan şeklinde geçmektedir. Bu tarihte Şiran Kazası na tabi olarak 62 köy bulunmakta olup, bazı köyler Müslim, bazı köyler gayrimüslim, bazıları da Müslim ve gayrimüslim nüfusun birlikte ikamet ettikleri yerleşim birimleriydi.

3 1642 tarihli defterde, Şiran Kazası nda Babacan köyünde Seyyid Hüseyin veled-i Seyyid Emrullah adlı kişi ile Beş Kilise köyünde Seyyid Molla Hüseyin ile onun oğlu Seyyid Hüseyin adlı kişiler olmak üzere Sâdât-ı kiramdan (Seyyidlerden) üç kişi bulunmaktaydı. Beş Kilise köyündeki bu Seyyidlerle ilgili olarak defterde geçen Seyyid Molla Hüseyin ma a Seyyid Hüseyin veled-i o imam-ı karye-i mezbûr adlı kayıttan, bu seyyidlerin köyün imamlığını birlikte yaptıkları anlaşılmaktadır. Hozman-ı Ulyâ ile Hozman-ı Suflâ köylerinde 1 er, Seydi Baba köyünde ise 2 hane olmak üzere padişah tarafından berat verilmiş olan 4 zaviye şeyhi bulunmaktaydır. Ayrıca Kovares köyünde de 1 zaviye şeyhi olup, Şiran Kazası dâhilinde toplam 5 zaviye şeyhinin olduğu görülmektedir. Keradam köyünde ise 1 şeyh mevcuttu. Hozman-ı Ulyâ da 3, Seydi Baba köyünde ise, birine padişah tarafından berat verilmiş olan 6 adet şeyh oğulları olup, toplam 9 şeyhzadenin olduğu görülmektedir. Kürtanes, Karaşeyh, Hozman-ı Suflâ, Mertekli, Karaca, Ara, Sarıca, Tamara, Çankereş, Pağnek, Haydarik ve İnözi köylerinde 1 er hane olmak üzere, toplam 12 imamın olduğu görülmektedir. Sarıca köyündeki imamın aynı zamanda hatiplik görevini yerine getirdiği belirtilmektedir. Karaca köyünde bir hatip ile padişah tarafından berat verilmiş olan 1 adet de müezzinin olduğu görülmektedir. Şiran Kazası nda Seyyid, zaviye şeyhi, şeyh, şeyhzade, imam, hatip ve müezzin haricinde 20 hanede molla bulunmaktadır. Ayrıca gayrimüslim hanelerden Kâfir Tersuni köyünde Odasil veled-i Lokas adlı bir keşişin olduğu görülmektedir. Keradam: 1569 tarihli defterde 60 Müslüman ın bulunduğu bu köyün zaviye vakfı olduğu, menzilgâh olması dolayısıyla avârız-ı divaniye ve tekâlif-i örfiyyeden muaf olduğu görülmektedir tarihli defterde, köyün 10 Müslüman hane ile 2 gayrimüslim hane olmak üzere 12 haneden oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu kayıtlardan, köyde daha önceden kaydedilen zaviye ile ilgili bir kayıt bulunmadığı gibi, vergiden muafiyette söz konusu değildir. 1 Gümüşhane Tarihi isimli bir çalışmada ise, İsa Baba İsa Baba hakkındaki Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki bir kayıtta geçen Trabzon ve tevâbi inde bulunan Hâtuniye Gülbahar Sultân Evkâfı 2, Şiran da İsa Baba Evkâfı ve defterde isimleri olan diğer vakıfların ferağ ve intikalat rüsumatıyla kağıt baha ve kalemiye miktarı ifadelerden ibarettir. Bu bilgilerden Şiran da İsa Baba nâmında bir zâtın yaşadığı ve vakıflarının olduğu anlaşılmaktadır, denilmektedir. 3 Bu belgeyi aldım ve okudum, ilerleyen bölümde göreceğiz. İsa Baba Hazretlerinin, bölgedeki diğer büyük zatlardan Seydi Baba Hazretlerinin kardeşidi olduğu rivayetine de yer verilmiştir. Ayrıca İsa Baba Vakfı nın varlığına delil olarak da günümüzde halen Kavakpınarı köyünün arazi tapularında İsa Baba vakfından intikaldir diye yazdığı gösterilmiştir. Ancak Keredam (Kavakpınarı) köyünün vakıf olduğu yönünde zaten bir Yavuz Sultan Selim in annesi 3

4 kuşku yoktur. Köydeki Şeyh Hüseyin Zaviyesinin tarik-i amm yani ana yol üzerinde bulunması, menzil-hane olası, camisinin, değirmeninin bulunması ile yolculara ve çevre köylerden gelen Müslüman ahaliye hizmet veriyor olması önemlidir. Cuma namazını eda etmek için toplanan köylülerin burayı bir Pazar yerine dönültürmüş olabileceği de önemli bir tespittir. Dikkat çeken diğer bir husus bir hikâyeye yöneliktir. Anlatıma göre, İsa Baba nın kabri yapılırken mezarından çıkan küp içerisindeki altın yaldızlı ferman bulunmuştur. Fakat fermanı bulanlar satmaya götürmüşler ve burada okutmuşlardır. Yazar notunda fermanı okutan ilk kişiyle görüştüğünü ve bazı bilgiler elde ettiğini belirtmiştir. Buna göre: Fermanın üzerinde bol miktarda altın yaldız varmış. Satmak için kapalı çarşıya götürdük ve fermanı okuttuğumuzda İsa Baba Vakfı ve vâkıfın özellikleri yazılıymış. Belirtildiğine göre: İsa Baba Vakfında 600 öğrencinin öğrenim gördüğünden söz edilmekteymiş. Feranı bulan kişi bu fermanın ve diğer bazı hüccetlerin (senetlerin) evinden çalındığını söylemiştir. Trabzon salnamelerinde İsa Baba hakkında sadece şu cümleler yazılıdır. Şiran kazasında sülale-i tahireden İsa Baba ve Seydi Baba hazretleri metfundur. İsa Baba hazretlerini bilenlerin büyük bir çoğunluğu İsa baba Hazretlerinin kardeş olduğunu ve Horasan diyarından birlikte gelerek önceleri Aluç (Seydibaba) köyüne yerleştikleri daha sonra hizmetlerini daha iyi verebilmeleri daha çok öğrenci yetiştirebilmeleri için İsa baba nın Seydi Nurullah Hazretleri tarafından buraya gönderildiği rivayet edilir. 4 Üstteki alıntıda belirtilen iki hususa değinmekte fayda bulunmaktadır. 1. si İsa Baba nın kabrini onaran kişilerin bulduğu belirtilen ferman vesaire ile ilgilidir. Belli ki bunlar gelecek nesillere iz bırakmak için emanet olarak buraya bırakılmıştır. Vakıf malı, diğer mallara benzemez vebali çok büyüktür. Bunu bulan kişiler emanete ihanet etmiştir. Yapmaları gereken şey bunu ilgili makamlara teslim etmekti. Benze bir durumla Alucra nın Uzun (Zun, Boyluca) köyünde bulunan Seyyid Mahmud Çağırgan Veli (Zun Vakfiyyesi) Vakfına ait bazı belgelerin Sahaflar çarşısında satıldığını köyden eli kalem tutan bir zatın ifadelerinden öğrenmiştim. Bunlar çok üzücü şeyler. Öte yandan sülale-i tahireden yani temiz soydan ifadesi genelde Seyyidler için kullanılır. Bu da İsa Baba nın Seyyid olduğunu gösterir. İsa Baba hazretlerinin IV. Murad ın askerinin yemeğini verdiği de bazı kaynaklarda belirtilmiştir. III. Murad ın İran seferi sırasında Gümüşhane nin Tekke beldesinden geçtiği ve burada medfun bulunan Seydi Mahmud Çağırgan Veli Hazretlerinin kabrini de yaptırdığı bilinmektedir. Ancak IV. Murad ın Şiran dan geçmiş olduğu yönünde başkaca bir bilgi bulunmadığından bu bilgi teyid e muhtaçtır. Bununla birlikte Yavuz Sultan Selim in 1514 de Çaldıran seferinden dönerken Şiran ve Alucra dan geçtiği kesindir. 5 İsa Baba zaviyesiyle ilgili en önemli bilgiyi diğer bir akademik çalışmadan öğrenmekteyiz. Buna göre: Keredam Köyü Şeyh Hüseyin Zaviyesi Vakfı: 1520 ve 1569 tahrir sayımlarında köyün tamamı Derviş Aynî nin tasarrufunda, Şeyh Hüseyin Zaviye Vakfı olarak geçmektedir. Köy ticaret yolu güzergâhında geçit yeri ve menzilgâh olması nedeniyle her türlü vergiden muaf tutulmuştur. Bir imam-hatibin bulunduğu köyün tamamı Müslüman olarak görülmektedir. Bu vakıf da daha öncekiler gibi evladiyelik vakıf olup, zaviyedarlık hakkı erkek 4 Celep, Bekir, Şiran Geçmişin İzleri, İsa Baba, s.152,

5 varise intikal etmekteydi. 18. yüzyılın ikinci yarısında vakfın zaviyedarı Seyyid İbrahim Halife, Nisan 1793 te erkek çocuğu olmadan vefat edince zaviyedarlık kısa bir müddet boş kalmıştır. Bunun üzerine vazifesi 8 Haziran 1793 te varislerinden kardeşi Seyyid Mustafa Halife ye tevcih edilmiştir (VGMA, d. 266: 156; VGMA, d. 544: 98). Mustafa Halife vefatından sonra, Seyyid İbrahim 19 Şubat 1829 tarihli beratla, 1864 senesine kadar zaviyedarlık yapmıştır (BOA, EV. d : 22; BOA, EV. MH, ; BOA, EV. MH, ; BOA, EV. MH, ). Şeyh İbrahim in 1863 te vefatı üzerine zaviyedarlık oğulları; Ebubekir, Mustafa, Bilal ile reşit olmayan Ali, Hüseyin ve Yasin e aynı yıl müştereken tevcih olunmuştur (BOA, EV. MH, ). Ancak vakfın muhasebesini genellikle İbrahim in büyük oğlu Şeyh Mustafa yapmıştır (BOA, EV. MH, ; BOA, EV. d : 18). Bir müddet sonra zaviyedar hissedarlarından Ebubekir in vefat etmesi ve geride bir erkek çocuk bırakması, müşterekliği değişikliğe uğratmıştı. Buna göre zaviyedarlık müştereken Mustafa, Bilal, Ali, Hüseyin ve Ebubekir in oğlu Hasan a terk edilmiştir (BOA, EV. MKT, ; BOA, EV. MH, ; BOA, EV. MKT, ; BOA, EV. MKT. CHT, ) yıllarına ait iki yıllık muhasebesi kuruş olan zaviyenin bu yıllara ait muhasebe senedinin, Erzurum Mal Sandığına teslim edilmesi gerekirken, o yıllarda zaviyedar olan Şeyh İbrahim, senedi ve meblağı teslim etmeden vefat etmiştir. Dolayısıyla, ortaya çıkan borcu kapatmak ise çocuklarına kalmıştır (BOA, EV. MKT, ; BOA, EV. MH, ; BOA, EV. MKT, ; BOA, EV. MKT. CHT, ). Tablodan görüleceği üzere Keredam Zaviye Vakfının mali durumu ve hacmi oldukça iyiydi. Tanzimat sonrası tutulmaya başlanan vakıf muhasebe kayıtlarında Keredam Zaviye vakfının 10 yıllık aşar geliri ortalaması kuruştu. Bu rakam daha önceki zaviye vakıflarıyla kıyaslanırsa daha anlamlı olacaktır. Gelviras ın 9 yıllık ortalaması 526, Aşağı Hozman ın 7 yıllık ortalaması 678, Yukarı Hozman ın 13 yıllık ortalaması 690 kuruştu. Keredam bunların yaklaşık dokuz katı büyüklükte bir vakıftı. Keredam Köyü Zaviye Vakfının Gelir ve Gider Durumu 6 6

6 İsa Baba Vakıfıyla ilgili diğer açık bir belge ise arşivden alınarak okunmuştur. Belge muhasebe evrakı niteliğindedir. BOA Fon Kodu: EV.d... Defter No: 23347, Tarihi: 2 (L) Şevval 1291 (12 kasım 1874), Trabzon ve tevabiinde bulunan Hatuniye Gülbahar Sultan Evkafı, Şiran'da İsa Baba Evkafı ve defterde isimleri olan diğer vakıfların ferağ ve intikalat rüsumatıyla kağıt baha ve kalemiye miktarı. Hû Seksendokuz senesi Ağustos ibtidasından (başından) gayetine (sonuna) kadar bir mah (ay) zarfında (içinde) evkaf-ı mazbut ve mülhakadan vuku -bulan ferağ (el çekme) ve intikalatın defteridir. Gümüşhane sancağına tabi Şiran kazasında vaki Keradam karyesi arazi-i mevkufesinin tapu hasılatı Defter Numerosu Resm-i ferağ ve intikalat kâğıt baha ve kalemiye vesaire Mahallatda tevkif olan

7 Hulasa Hademesi mevcud nezaret-i evkaf-ı hümayuna mülhak İsa Baba Vakfı hasılatı Tarla Şeyh Mustafa bin İbrahim uhdesine Tarla nevahi Sonuç olarak görüldüğü gibi Şiran yakın komşusu Alucra gibi evliyalar diyarıdır. Tarihi boyunca çok sayıda vakıfla, gelene geçene ve civarda yaşayanlara hizmet vermişlerdir. Dün onlar bize hizmet etti ve her nefis (canlı) ölümü tadacaktır, sonra bize döndürüleceksiniz (Küllü nefsin zâikatul mevti sümme ileynâ turceûn (turceûne) Ayet-i Kerimesi gereğince Rabbine döndüler. Bugün bize düşen görev ise onların ruhaniyet-i maneviyelerine saygı göstermek bunun için elimizden geleni yapmak ve dualarımızda onları yâdetmektir. Öte yandan Şiran Kaymakamlığının ve Belediyesinin de bu alanı ihya etmesi beklenmektedir. Karaca Baba Türbesi gibi burayı da şenlendirmek bize borçtur. Vesselam. Allah cümlesine rahmet eylesin. Ruhlarına el-fatiha. Amin. Saygılarımla, Murat Dursun Tosun Karaca Baba Türbesi

8 Seydi Baba Köyündeki Tekke nin eski hali 7 7