İNATÇI DURGUNLUK ( )

Transkript

1 İNATÇI DURGUNLUK ( ) II.Dünya Savaşı sonrası refah dönemi olarak sayılan yılları arasında gelişmiş kapitalist ülkelerde hızlı büyüme oranları görüldü. Bu dönemi, yatırım, üretim, verimlilik ve ücret artışları ile düşük işsizlik oranları tetikledi. Ancak 1970 sonrası dönemde ise 1990lara kadar sürecek bir durgunluk süreci yaşandı. Bu durgunluk ise yatırım artışlarında azalmalara, düşük verimlilik/ücret artışlarına, yüksek işsizlik oranlarına sebebiyet verdi. Kitabın bu birinci bölümünde arasında yaşanan iktisadi durguluğun sebepleri araştırılmaktadır. 1. II. Dünya Savaşı Sonrası Genişleme ve Temelleri Savaş sonrasında ABD, Almanya ve Japonya gibi ülke menşeli şirketler, 1930larda başlayan ve kapitalist dünyaya yayılan işçi ayaklanmalarını bastırarak yüksek kar hadlerine ulaştılar. Yüksek kar hadleri de, verimlilik, istihdam ve reel ücretlerin artışını sağlayarak yüksek orandaki sermaye birikimlerini yarattı. Bu durum hem yatırım hem de tüketimdeki talebi artırdı ve iktisadi büyüme oranları yükselişe geçti. ABD, savaşın yarattığı talep ile ve üretim maliyetlerinde yaşanan yüksek düşüşlerle o dönemde büyük oranlarda kar hadleri elde etmiştir. Bu kazanım ABDye savaş döneminde büyük yıkımlara uğrayan Japonya ve Avrupa üzerinde liderlik hakkı kazandırdı. Emek arzı fazlası, işçi sınıfının direnci, yatırım artış hızının yavaşlaması gibi olumsuzluklar ABD ekonomisindeki gelişmeyi engellemeye başladı. Ayrıca firmaların sabit sermayesi de bir sermaye birikimini özendirmiyordu çünki söz konusu sabit sermayeden ortalama kar haddi elde edilebiliyordu. Savaş sonrası gelişme gösteren Almanya, Japonya, Fransa, İtalya gibi ülkelerin yüksek sermaye birikim oranlarını uzun süreler koruyabilmiş olmaları da küresel olarak yaşanan ekonomik gelişmeye büyük katkıda bulunmuştur. Sonradan gelişen ekonomiler ülkelerindeki işsizlik oranları sebebiyle ücret artışlarını verimlilik artışının çok çok altında tutarak, ayrıca varolan teknolijiden yararlanarak ekonomik gelişimlerini hızlandırdılar. Söz konusu gelişmelere uluslararası rekabet ve büyümeyi teşvik edici hükümet politikalarını da eklemek gerekir. Savaş sonrası gelişen ülkelerin hükümetleri yerli sanayi için koruma sağlama, sübvansiyonlar verme ve ülke parasının değerinin düşük tutma (ihracatta avantaj sağlar) gibi politikalarla hem ekonomilerinin gelişmesini sağladılar hem de rekabette avantaj sağladılar. Sonradan gelişen ekonomiler, savaş sonrası dönemde yaşanan genişleme sayesinde oluşan dünya ticaret hacmindeki artışlarla sanayi malı ihracat kapasitelerini ve dünya ticaretindeki paylarını artırmışlardır. Bu artışları ABD ve İngiliz üreticilerinin paylarından alarak yapmışlardır. Bu da ABD ekonomisinin göreli gerilemesine sebeb olmuştur.

2 2. Aşırı Kapasite Oluşması ve Karlılığın Düşmesi 1960ların ortasında Avrupa ve Japonyadaki üreticilerin, mevcut pazarlarda yer edinmiş ABD ürünlerinin kopyasını üretmeye ve bu ürünleri ihraç başlamaları ile aşırı-kapasite ve aşırı-üretim sorunu ortaya çıkmıştır. Söz konusu ülkelerin, maliyetlerini ABDli üreticilerin maliyetlerinden daha aşağı çekebilmeleri ve daha düşük ücretli işçilerle üretim yapabilmeleri onların kar hadlerini koruyabilmilerini sağlamıştır. Bu aynı zamanda dünya pazarlarındaki paylarını da artırmıştır. Aynı dönemde ABDli üreticiler ise aşırı maliyetli üretim teçhizatları ve yüksek nispi ücretlerle karşı karşıyaydılar. Düşük fiyatlı ürecitilerin dünya pazarına girmeleri sonucu ABDli sanayiciler aşırı yatırım yapmış duruma düştüler. Bu sebeple emek ve sermaye maliyetlerine paralel olarak fiyatlarda da artış yapamadılar. Bu ABDli sanayicilerşn getiri oranlarını düşürdü. Böylece uluslararası imalat sektöründe yaşanan aşırı kapasite ve aşırı üretim toplam kar haddini de düşürdü. Toplam kar hadlerindeki bu düşüşler bir süre sonra Almanya ve Japonya gibi ülkeleri de etkiledi. Çünki ABDli üreticilerin rekabet gücünü kaybetmesiyle ABD dış ticaret açığı artmış dolayısıyla bu da cari işlemler dengesinde büyük açıklara sebep olmuştur. Bu durumun oluşmasına Vietnam Savaşının etkisi büyüktür. Aynı zamanda Almanya ve Japonyanın cari işlemler dengesi ise yükselmiştir. Tüm bunlar ABD parası üzerinde aşağıya doğru baskı oluşturmuş ve ABD doları devalüe, Mark ve Yen ise tersine revalüe edilmiştir. Paralarının değeri artan Alman ve Japon sanayiciler kar hadlerinde ciddi düşüşler yaşamışlardır. Kapasite ve ürün bolluğundan dolayı sınai malların fiyatlarının ücretler ve makine teçhizat maliyetlerine paralel oranda artırılamaması sonucu kar hadlerinde dünya çapında düşüşler yaşanmıştır. ABD ve diğer kapitalist ülkelerde kar hadlerini düşüren aşırı kapasite ve aşırı üretime yol açan uluslararası rekabetin ana rolü karlılıktaki düşüşü ticarete konu olan ve bu sebeple rekabete açık imalat sektöründe yoğunlaşmasıyla ortaya çıkmıştır. ABD ekonomisindeki karlılık düşüşü, teknolojik verimlilikteki azalıştan ya da işçilerin reel ücretlerinin artmasından kaynaklanmamıştır. Verimlilik artışındaki yavaşlama uzun süren düşüşün sebebi değil sonucudur. 3. Aşırı Kapasite Sorunu, ABDnin Savunması, Keynesyen Politikalar Kapitalist ekonomilerdeki üreticiler, aşırı üretim nedeniyle fiyatlarda aşağıya doğru baskı oluşması karşısında mücade etme yoluna gittiler. Çünki ellerinde bulunan ve o sanayide uzun yıllar faaliyet göstermenin sonucu olarak birikmiş teknolıjik bilgi içeren elde etmesi zor tescilli ve patentli varlıkların farklı sanayi sektörlerine geçirilmesi doğru bir yaklaşım olmayacaktı. Bu

3 sebeple söz konusu üreticiler kendi sanayi dallarında teknik değişim yaratmaya koyuldular. Sonradan gelişmekte olan bölgelerdeki düşük maliyetli yeni ürecitilerin de piyasaya dahil olması ile zaten aşırı arz durumunda olan alana daha çok ve ucuz mamullerin girmesiyle fiyatlar ve karlılık üzerindeki aşağıya doğru baskı daha şiddetlendi. Tüm bunlar karşısında ABD Hükümeti hamlelerde bulunmaya başladı Ağustos içerisinde Nixon, doların altınla konvertibilitesine son verdi Şubatında ise dünyayı Bretton Woods ayarlanabilir sabit kur sistemini terk ederek para birimlerinin dalgalanmaya bırakılmasına zorladı. Bununla birlikte ABD Hükümeti dönemi arasında aşırı genişlemeci para politikalarına başvurdu. Genişlemeci para politikası ve Keynesyen bütçe açıkları, doların devalüe edilmesini sağladı ve imalat sektöründeki üreticilere rekabet gücü elde ettirdi. ABD deki politika üreticiler, uzun vadeli yatırımların serbest dolaşımın önemsedikleri için, müttefiklerinin ve rakiplerinin sermaye kontrollerini güçlendirme planlarını suya düşürdü. ABD sonrasında ticari korunmaya yönelik hamleler yaparak 1973 yılında az gelişmiş ülkelerden (AGÜ) tekstil ve hazır giyim ithalatını kısıtlayan uluslararası bir anlaşmaya imza attı te ise ABD Ticaret Bakanlığına, ticareti adil olmayan biçimde yaptığına kanaat getirdiği ülkelere cezai yaptırım yetkisi veren Ticaret Kanunu düzenlendi. ABDli üreticiler ise azalan mutlak ve göreli maliyetler ile daha fazla korunan pazar sayesinde karlılık krizini aştılar ve karlar üzerinden dağıttıkları kar paylarını azaltarak ve borçlanarak sermaye birikim oranlarını ciddi oranlarda yükselttiler. Bu sırada Almanya ve Japonya ise doların düşmesi ve üretim araçlarının ucuzlamasından dolayı ABDdeki doğrudan yatırımlarını artırdılar. Makine teçhizat harcamalarını artıran ABDli üreticiler ise petrol krizlerine rağmen verimlilik artışlarını sürdürdüler. Ayrıca düşen doların da yardımıyla dünya ticaret durgunlaşırken bile ihracat artış oranlarını yükselttiler ancak 1970ler boyunca ne kar hadlerini ne de dünya imalat sektörü ihracat pazarındaki paylarını artırabildiler. Çünki yurtdışındaki rakipleri de oyunu bırakmıyordu. ABD nin büyük rakipleri kendi ülke hükümetlerinin de desteğiyle dünya ihracat pazarındaki paylarını korumak için güzel mücadele ettiler. Düşük fiyat ve düşük kar hadleri ile sistemde var olan aşırı-kapasite/aşır-üretim sorununu iyice deştiler ve ABDli üreticilerin doların düşmesiyle elde edeceği kazanımları sınırladılar. Avrupa ve Japonya düşük sermaye birikim oranlarına rağmen yatırım yapmaya ve ilerlemeye çalışıyorlardı. Japon endüstrisi enerji-yoğun,emek-yoğun üretim hatlarından yüksek-teknoloji, enerji-etkin hatlara dönmüştü. Gelişmiş kapitalist ülkelerdeki sanayiciler ürünlerini daha düşük maliyetle üretmeye başlaması ve AGÜ üreticilerinin ise ihracatlarını artırarak sınırlı sayıdaki imalat hattına girmesiyle imalat sektöründe oluşan uluslararası rekabet

4 aşırı-üretim sorununu şiddetlendirmişti. Dolayısıyla aşırı-kapasite ve aşırıüretim sorunu aşılamıyordu. Mezkur hususlar dolayısıyla 1970ler boyunca ABD, Almanya, Japonya gibi ülkelerin karlılığı daha da düşmüştü. Kar hadlerindeki düşüşü engelleme amacıyla reel ücret ve sosyal harcama artışları bastırıldı. Bu politikada özel talep artışını yavaşlattı. Tüm bunlar derinleşen bir daralma meydana getirdi. Petrol fiyatlarındaki artışlar daralmayı ateşledi. Gelişmiş ekonomiler petrol krizlerinden kaynaklı daralmayı kolay kredi sağlayan ve talebi sübvanse eden Keynesyen merkezi hükümet açıkları ile aşabilmiştir. Borcun büyümesi, uluslararası ekonominin istikrarının ve genişlemesinin ana aktörü oldu. Dünya ekonomisini de ABD Hükümetinin borçlanması ayakta tutmuştu. Farklı açılardan bakıldığında Keynesyen politikalarda aşırı-kapasite ve aşırı-üretim sorununu sürdürdü. Düşük kar hadli firmalar, kar hadlerinin yüksek olduğu dönemlerdeki gibi, Keynesyen politikalar sayesinde artan talep ile aynı oranda arzı artırmayı başaramadılar. 1970lerin sonlarında Keynesyen politikalarda çıkmaza girmişti. Artan hükümet teşvikleri tüm sistemde kar hadleri düşüşünü önleyemedi. Ayrıca ABDnin bütçe açıkları, gevşek para politikası, dolar kurunun serbestliği gibi makro politikaları enflasyonu hoplattı ve rekor cari işlem açıkları yarattı. Böylece yeni bir bakış açısı gerekti. 4. Reaganizm/Thatcherizm 1970lerin sonuna doğru Reaganizem/Thatcherizme yönüne gidilmesiyle, sıkı kredi ve arz yönlü ekonomiler kapsamında kemer sıkma uygulamaları görülmeye başlandı. Burada amaç daha fazla işsizlik yaratılarak ücret artışlarının düşürülmesi ve vergi indirimleri ile sosyal hizmet harcamalarının kısılarak karlılığın artırılmasıydı. Bunun yanında, Keynesyen politikalarla ayakta kalan yüksek maliyet düşük karla çalışan firmaların tasfiyesiyle imalat sektöründeki kapasite ve üretim fazlasından kurtulmak amaçlanmaktaydı. Düzenlemenin nihai hedefi ise enflasyonu düşürmek ve deregülasyona giderek sermaye hareketleri üzerindeki denetimleri kaldırarak finans sektörünü canlandırmaktı. Ancak söz konusu düzenlemelerin de istikrarı sağlamadığı görüldü lerden başlanarak uygulanan yüksek orandaki faiz oranları çok büyük daralmalara sebebiyet verdi. Ancak bir yandan da yüksek maliyet düşük kar getiren üretim araçlarının tasfiyesini başlattı. Ancak 1982 yazında ise değeri artan dolar ve sınırlı krediler Latin Amerikada borç krizi yarattı. Söz konusu kriz, uluslararası bankaları ödeme güçlüğü tehlikesiyle karşı karşıya bıraktı ve ABD de dahil tüm dünyada bir iflas tetikleme korkusu yaşattı. Buna karşılık Keynesciliği geri getirmekten başka çare kalmamıştı. Reagan yönetimi ve sonrasında da Bush yönetimi yüksek oranlarda askeri harcama programları geliştirerek ve zenginlere vergi indirimi yaparak sıkı kredi politikalarının tahribatını kısmen götürdü ve ekonominin işlemesini sağladı.

5 5. Keynesciliğe Dönüş Reagan-Bush hükümetlerinin Keynesyen hamlesi, asıl sorun olan karlılığı hedef almadığından dinamik bir sermaye birikimini başlatamadı. Ayrıca kamu borçlanmasındaki artış, yüksek maliyet düşük karlı üretim araçlarının tasfiyesini de yavaşlattı. ABD ve gelişmiş kapitalist ülke firmaları, atıl ve eski teknoloji üretim araçlarını atarak artan verimlilik yoluyla kar etmeye çalıştılar. Bu süreç ve imalat sektöründeki yatırım artışındaki azalma işsizliği artırarak ücret artışlarını azalttı ve karların yükselmesini sağladı. Ancak sonrasında Asyalı üreticilerin dünya pazarına girmesiyle gelişmiş kapitalist ekonomiler, aşırı arza maruz kalmış imalat sanayi pazarlarında büyük ihtimalle sıfır toplam ile sonuçlanacak mücadeleler batağına saplanmıştı. Alman ve Japon imalat sanayicileri kar oranlarını yükseltmede yaşadıkları sıkıntıları, ABDli rakiplerini güç durumda bırakarak aşabilmişlerdir. Sonrasında ise ABD imalat sektörü, doların değer kaybetmesi, ücret artışlarının yavaşlaması ve atıl üretim araçlarının tasfiyesiyle Avrupalı ve Japon rakiplerinin planlarını tersine çevirerek kar hadlerini yükseltmiştir. Bu da Alman ve Japon imalatçıların kayıpları sayesinde olmuştur. Gelişmiş ülke hükümetleri, imalat sektröründe yaşanan karlılık krizinin getirdiği çıkmazı mali sektöre girişini kolaylaştırarak daha yüksek getirilerin önünü açmakta buldular. Bunun için deregülasyon uygulamaları yürürlüğe konularak faiz oranlarındaki tavanlar ve benzeri politikalar kaldırıldı. Sermaye denetimleri çöpe atıldı. Tüm bu uygulamalar sonuncunda, her biri mali krizle sonuçlanan mali döngüler geri geldi. Mali sektörün zincirini kırmasıyla dünya ekonomisi birbiri ardına büyük iflaslarla sonuçlanan krediye dayalı spekülatif hareketlerin etkisi altına girdi ve 1980lerin başından itibaren gelişmiş ekonomilerde büyük mali balonlar ortaya çıktı. Özellikle borsada, şirket birleşmeleri ve satın alma işlemlerinde, gayrimenkullerde oluşan spekülatif talep, varlıkların değerini yükselttikçe yatırımcılarda satın almalarını, varlıkların geçmişteki fiyatlarına bakıp gelecekte de benzer şekilde artacağı beklentisiyle yaptılar. Sonuçta ise mali sektör dışı sektörlerde borçlanma inanılmaz yükseldi yılına gelindiğinde ise ABD hisse senetleri borsası sistemi sarsarak çöktü. 1990ların başında ise ABD, Alman ve Japon hükümetlerinin deflasyonist tedbirler almaları kapitalist dünyada banka iflaslarına ve mali krizlere yol açtı. 6. Yatırıma Dayalı İhraca Dönük Büyümeden 1990lardaki Ekonomik İstikrarsızlığa 1990ların başındaki iktisadi daralmadan çıkabilmek için tüm dünya, ABDnin bütçe açıklarına ihtiyaç duymaktaydı. Çünki 1970lerde yatırım artış hızlarının yavaşlaması karşısında ABDnin artan kamu açıkları uluslararası ekonomiyi rahatlatmıştı. Ancak 1980lerdeki yüksek borçtan dolayı yeni bir

6 kamu borçlanmasının kredi sıkışıklığı yaratma tehlikesi vardı yılında Clinton yönetimi, denk bütçe politikasına döndü ve on yıl önce başlayan monetarist kemer sıkma politikalarına dönüş tamamlanmış oldu. ABD mali toparlanmasıyla, uluslararası sıkı kredi uygulamaları ve artan kemer sıkma politikalarıyla daha da kötü bir hal alan süreci bertaraf etti. ABD dışındaki gelişmiş kapitalist ülkeler ise, sıkı para politikaları ve ücret artışlarını kısarak kamu harcamalarını azalttılar. Ancak ABD kendi kamu harcama ve açıklarını artırarak bu durumu telafi ediyordu. 1990ların başındaki mali ve parasal kısıntılar konusundaki uluslararası mutabakata ABD de katılınca küresel talep durgunlaşmış ve sistemin istikrar kaynağı sönmüş oldu. Bu durumda özel sektörün artan borçlarıyla büyüyen yatırım artışına bel bağlanmıştı. Ancak kar hadleri, üç büyük ekonominin imalat sektörü yatırımlarında patlama yapacak kadar iyi değildi. Bu sebeple firmalar, çareyi küçülme, tasfiye ve ücret artışlarını baskılama yolunda gördü. Ancak bu yol azalan yatırım talebinin kendini sürekli azalma yönünde besleyeceği aşağı doğru giden bir yoldu. Ayrıca bu yol durgunluğu uzatmakta ve daralmayı derinleştirmekteydi. İmalat sektöründeki üretim fazlalığı, ABD, Japonya ve Almanyanın sıkı kredi politikaları, ayrıca ABD Hükümetinin borçlanmayı azaltması Japon ve Batı Avrupa ekonomilerine savaş sonrası en kötü daralmayı yaşatmıştı. Ancak ABD istihdam oluşturmayan bir gelişim sağlamıştı. KÜRESEL ve BÖLGESEL ÇALIŞMALAR DÜNYA EKONOMİSİ M.Emin ANDEROĞLU T.C. Başbakanlık Sermaye Piyasası Kurulu Aracılık Faaliyetleri Dairesi