Klimatoloji ve Meteoroloji. Prof. Dr. Hasan TATLI

Transkript

1 Klimatoloji ve Meteoroloji

2 Klimatoloji ve Meteoroloji Coğrafya Bölümü Fen Edebiyat Fakültesi Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

3 Ünite 9 Orta Enlem Siklonlar ve Antisiklonları Not: Buradaki sunum, öğrencilere «Kaynak Kitap» olarak önerilen kitaptan alınmıştır. Kaynak: Murat TÜRKEŞ (2010). Klimatoloji ve Meteoroloji, Kriter Yayınevi, İstanbul. 3

4 Orta Enlem Siklon ve Antisiklonları Sinoptik ölçekli hava sistemleri, herhangi bir anda basınç, sıcaklık, rüzgar, bulut ve yağış gibi hava öğelerinin dağılışını denetler. Daha geniş ya da daha küçük ölçekli sistemlerse, daha az önemlidir. Atmosferik karışıklıkların (hava sistemlerinin) çoğunluğu, kararsız ve şiddetli atmosfer koşullarını kapsar ve bu yüzden genel olarak, fırtına olarak adlandırılır (OE siklonları). Bazıları ise, sakin ve açık hava koşullarını üretir (OE antisiklonları). 4

5 Orta Enlem Siklon ve Antisiklonları Atmosferik karışıklıkların iki çeşidine (sakin ve fırtınalı ya da iyi ve kötü ) ait temel ortak özellikler: 1. Hava sistemleri, boyutları çok değişken olmakla birlikte, genel hava dolaşımının bileşenlerinden (örneğin, alizeler, batı rüzgarları, musonlar, vb.) daha küçük alanlıdır. 2. Göç edici ve geçicidir. Orta enlemler troposferdeki olayların temel karşılaşma yeridir. Burada, polar ve tropikal hava kütleleri karşılaşır ve aralarında çoğunlukla bir cephe oluşur; hava çok dinamik, günden güne ve mevsimden mevsime çok değişkendir. Hava sistemlerinin birçok çeşidi orta enlemlerle bağlantılı olmasına karşın, gezici orta enlem siklon ve antisiklonları, boyutları, etkileri ve süreklilikleri nedeniyle daha fazla önemlidir. 5

6 Orta Enlem ve Tropikal Siklon Yolları 6

7 Orta Enlem Siklon Oluşumu (Siklojenez) Cephesel alçak basınç ve dinamik yüksek basınç sistemleri ile onların oluşumunu ve hareketini denetleyen yüksek atmosfer meridyonal akış desenleri arasındaki Yüksek atmosfer hava akışları ve jet akımları ile yüzey hava sistemleri arasında yakın bir ilişki vardır. Yüksek atmosfer hava akışları zonal olduğu zaman, yüzeyde bir siklon oluşumu (siklojenez) ve siklonik etkinlik oluşamaz. Yüksek düzey rüzgar akışları meridyonal olduğu zaman ise, birbiri ardınca gelen basınç olukları ve sırtları egemen hareket düzeneğini oluşturur. Bunlara bağlı olarak, yüzeyde de, sırtların (ya da yüksek merkezlerin) ve olukların (ya da alçak merkezlerin) altında, antisiklonik ve siklonik etkinlik belirginleşir ilişkinin şematik gösterimi. 7

8 ORTA ENLEM SİKLONLARI Orta Enlem Siklonlarının Başlıca özellikleri Günlük hava koşullarını oluşturan dinamik atmosferin açıklanmasına yardımcı olan orta enlem siklonları, fiziksel özellikleri farklı hava kütlelerinin karşılaşma kuşaklarında oluşan, başka bir deyişle cephelerle birlikte gelişen, rüzgar akışlarının siklonik olduğu, batı rüzgarları kuşağında daha belirgin olmak koşuluyla genellikle batıdan doğuya doğru hareket eden, geniş ölçekli dinamik oluşumlu alçak basınç sistemleri şeklinde tanımlanabilir. 8

9 Orta Enlem Siklonlarına Bağlı Rüzgar Değişiklikleri_Veering Bir istasyonda ya da yörede, rüzgar yönünün zamanla güneyden kuzeye saat akrep ve yelkovanının dönüşü yönünde (antisiklonik) dönmesine ya da değişmesine veering denir. Olgunluk evresindeki bir orta enlem siklonunda gözlenen böyle bir rüzgar yön değişikliği, çoğunlukla istasyondan bir soğuk cephenin geçişinin ve arkasından bir yüksek basınç sırtının ya da merkezinin gelişinin bir kanıtı olarak kabul edilir. 9

10 Orta Enlem Siklonlarına Bağlı Rüzgar Değişiklikleri_Backing Bir istasyonda, örneğin istasyonun güneyinden geçen bir orta enlem siklonu nedeniyle, rüzgar yönünün zamanla saatin dönüşünün tersi (siklonik) yönde değişmesine backing adı verilir. 10

11 Orta Enlem Siklonlarına Bağlı Rüzgar Değişiklikleri Belirli bir yerdeki hava koşulları, orta enlem siklonunun merkezinin konumundan etkilenir. Örneğin, etkili ve geniş alanlı kar yağışlı alanlar, genellikle alçak basıncın kuzey ve kuzeydoğusunda bulunur. Bu alan aynı zamanda, doğu ve kuzeydoğulu rüzgarların egemen olduğu yerlerdir. Bu yüzden, eğer sıcaklık yüzeyde donma noktası ve çevresinde (0 C de, biraz altında ya da üzerinde), deniz düzeyindeki ya da alçak bir istasyonun yukarısında 850 hpa düzeyinde ise yaklaşık -5 C ya da altında ve havanın nem içeriği yüksek ise, bir orta enlem siklonuyla bağlantılı kuzey sektörlü rüzgarlar, o yerde olasılıkla kar yağışının oluşması için iyi bir gösterge olarak kullanılabilir. 11

12 Siklon Hareketinin Yönü ve Hızı Orta enlem siklonlarının hareket doğrultuları ve hızları dikkate alındığında, beş ana özelliğinin öne çıktığı görülür: (1) Siklonların hareket doğrultusu ve hızı, yaklaşık olarak yüksek atmosfer batı rüzgarları kuşağındaki dalgaların hareket doğrultusu ve hızlarına uygun olarak, orta enlemlerde genel olarak batıdan doğuya doğrudur. Bu yüzden, orta enlemlerdeki hava tahmincileri, öngörülerini bulundukları istasyon ya da yörenin doğusundakinden çok batısındaki hava koşullarına göre yaparlar. 12

13 Kışın Avrupa üzerinde ve Akdeniz havzasında yüzeyde oluşan cephesel alçak basınç ve dinamik yüksek basınç sistemleri ile onların oluşumunu ve hareketini denetleyen yüksek atmosfer (örneğin, 500 hpa standart basınç düzeyi) meridyonal akış desenleri arasındaki ilişkinin şematik gösterimi. 13

14 Siklon Hareketinin Yönü ve Hızı (2) Siklon hareketinin hızı, hem mevsimsel olarak hem de siklonun kendi özelliklerine göre değişkenlik gösterir. - Ortalama koşullarda saatte yaklaşık km arasındadır. - Siklonlar kışın (yaklaşık 50 km/saat) yaza göre (yaklaşık 30 km/saat) daha hızlı hareket eder. - Yüksek basınçlar, alçak basınçlardan daha yavaş hareket eder. - Kış mevsiminde, iyi gelişmiş bir orta enlem siklonu Avrupa yı ya da Akdeniz havzasını genellikle 3 7 gün süresince geçebilir. - Böyle bir sistemin Türkiye ve bölgesini etkileme ya da geçme süresi, derin bir bloklanma (blok oluşumu) etkisi dışında, genellikle 2 5 gün arasında değişebilir. 14

15 Siklon Hareketinin Yönü ve Hızı (3) Sistem siklonik bir rüzgar dolaşımına sahiptir ve genellikle hava kütleleri tüm yönlerden siklonik olarak Kuzey Yarım Küre de alçak basıncın merkezine yönelir. (4) Soğuk cephe, normal koşullarda siklonun yaklaşma hızından daha hızlı ilerler. Bu yüzden, siklonun dönüş merkezine doğru artan bir hızla hareket etme eğiliminde olur ve sıcak sektörün yerini alarak onu yükseltir (kapatır). Bunun sonucunda, oklüzyon cepheler oluşur. (5) Sıcak cephe genellikle siklonun kendisinden daha yavaş ilerler. Siklon ile sıcak cephenin hızındaki bu fark, sıcak cephenin gecikerek arkada kalmasına neden olur ve yaklaşan soğuk cephe yönünde saat hareketi doğrultusunda bir bükülme etkisine uğrar. Ancak, bu görünüşteki bir harekettir. Gerçekte, sıcak cephe, orta enlem siklonunun tüm öteki bölümlerinde olduğu gibi, batıdan doğuya hareket eder. 15

16 Orta Enlem Siklonlarının Oluşumu: (1) Jet Akımlarına Bağlı Siklon Oluşum Düzenek ve Etmenleri Orta enlem siklon gelişimi, jet akımının varlığı ve özellikleriyle doğrudan ilişkilidir. Orta enlem siklon oluşumunun tam olarak anlaşılmasını sağlamak için, siklon oluşum düzeneğine yüksek atmosfer rüzgar ve jet akımlarını da eklemek gerekir. Yüzey alçak basınç merkezi, yukarısında konveksiyon ve diverjans bulunduğu için, üzerinde çevreye göre daha az tutarda hava bulunmasıyla bağlantılıdır. Bu yerin üzerinde çevreye göre daha az hava bulunması ve yüzeyde basıncın düşmesini sağlayan temel etmen, yüksek atmosferdeki diverjans tan doğrudan sorumlu olan bir jet akımıdır 16

17 Yüzey ve Yüzey Yakınında Siklonik Rotasyonun Oluşumu ve Koriyolis Etkisi Belirli yüksek atmosfer koşulları, yüzey basıncının düşmesine ve bu nedenle rüzgarların alçak basıncın merkezine doğru konverjansına neden olur. Sonra, yüzeydeki bu konverjans, alçak basınç merkezi çevresinde bir siklonik dönüşün oluşmasını sağlar. Yüzey rüzgarları alçak basınç merkezine doğru yöneldiğinde, Koriyolis kuvveti havayı kuzey yarımkürede hareket doğrultusunun sağına saptırır. Alçak basınç alanına yaklaşmakta olan hava, Koriyolis saptırması nedeniyle alçak basınç merkezinin çevresinde siklonik bir dönüş gösterir. Sonuç olarak, yüzey hava akışlarının horizontal konverjansı, yüzey yakınında bir siklonik hava akışı başlatarak, karşılaşan farklı iki hava kütlesi arasındaki cepheleriyle birlikte bir orta enlem siklonunun oluşmasına neden olur. 17

18 Siklojenez, jet akımlarıyla bağlantılı, - yüksek hava diverjansı, - siklonik vortisiti, ve - rüzgar şiri gibi çeşitli atmosfer etmenlerinin ortak katkılarıyla gerçekleşir. 18

19 Yüksek atmosferde horizontal yönlü diverjans ve konverjansın oluşum bölgelerinin Avrupa üzerinde yalınlaştırılmış gösterimi Hava akımlarının uzaklaşıp açılmasıyla oluşan horizontal yönlü diverjans, jet akımında yerleşik bir oluğun önünde oluşur. 19 Hava akımlarının yaklaşıp sıkışmasıyla oluşan horizontal yönlü konverjans ise, yine jet akımı boyunca olmak koşuluyla, bir yüksek hava sırtından bir yüksek hava oluğuna kadar uzanan alanda oluşur.

20 Yüksek Hava Diverjans ve Konverjansının Katkısı Orta enlem siklonlarının oluşumlarına katkı sağlayan başlıca etmenlerden birisi, yüksek hava diverjansının varlığı ve tutarıdır. Yüksek atmosferdeki horizontal diverjans, ya yönlü diverjanstan ya da rüzgar hız diverjansından kaynaklanır. Yönlü diverjans, yüksek hava akımları dışarıya doğru açıldığında oluşur. Eğer rüzgarlar diverjansa uğrarsa, bu havanının dışarıya doğru olan net akışına karşılık gelir. Bu durum geniş bir alanda oluşursa, altında bulunan yüzeyin üzerinde daha az hava kütlesi bırakır. Bu ise, yoğunluğun yüzeyde azalmasıyla da bağlantılı olarak, dinamik ve derin bir alçak basınç hücresinin gelişmesine neden olur. 20

21 300 hpa Jeopotansiyel Yükseklik Düzeyi Jet Akımı ve Maksimum Rüzgar Alanları 21 A B B Konverjans Diverjans A

22 Yüksek Hava Diverjans ve Konverjansının Katkısı Yüksek atmosfer hız diverjansı da aynı sonucu oluşturabilir. Hız diverjansı, maksimum rüzgar alanının arkasındaki hava akımlarının içerisinde oluşur. Örneğin, eğer oluğun önündeki rüzgarlar knot, arkasındakiler knot hızla eserse, bunların arasında kalan alan hız diverjansına uğrar ve daha fazla hava buradan dışarıya yönelir. Sonuç olarak, burada içeriye yönelenden daha çok hava dışarıya çıkar ve net bir diverjans oluşur. Atmosferdeki belirli bazı bölgeler, ötekiler oranla diverjansı daha fazla oluşturur. Horizontal yönlü diverjans, yükseklik konturları alçak basınçların çevresinde yüksek basınç sistemlerinin çevresine göre daha sık olma eğilimi gösterdiği için, jet akımındaki yüksek hava oluğundan yüksek hava sırtına kadar uzanan alanda daha yaygındır. 22

23 Siklonik Vortisiti nin Katkısı Sonuç olarak, yüksek atmosfer jet akımlarının oluklarındaki siklonik vortisiti de, ötekilerin yanı sıra, örneğin en az yüksek hava diverjansı kadar, bir orta enlem siklonunun oluşumu için gerekli olan önemli bir etmendir. Atmosferde dönen ya da birim alanda gerçekleşen dolaşıma katılan havanın tutarı, vortisiti olarak adlandırılır. Atmosferik vortisiti, dönen havanın akış davranışı ve tutarıyla yakından ilişkili bir kavramdır. Vortisiti, atmosfere yerleştirilen geniş bir disk, çevresinde dönen havayla birlikte dikkate alınarak gösterilebilir. Disk, jet akımındaki bir siklonik eğrilik bölgesine yerleştirildiğinde, hava diskin güney yanında kuzeyine göre siklonik olarak dönmesine yetecek kadar bir büyüklükte kuvvet uygular. Benzer şekilde, jet akımındaki siklonik eğriliğin içindeki geniş bir hava kütlesi, üzerindeki etkiyen kuvvetler yüzünden siklonik olarak dönmeye başlar. 23

24 Rüzgar Şirinin (kayması) Katkısı Atmosferde iki rüzgar alanı arasındaki rüzgar hız ya da yönündeki farklılığa, rüzgarın kayması ya da rüzgar şiri denir. İki hava katmanı arasında bir hız farkı oluştuğunda, atmosferde de bir rüzgar şiri oluşur. Dikine rüzgar şiri açısından bu, güneyli bir hava kütlesinin batılı bir hava kütlesince kaplanması şeklinde olabilir. Rüzgar şiri, yatay yönde de oluşabilir. Orta enlem siklonlarının oluşumu açısından önemli olan böyle bir rüzgar şiri gelişimi, jet akımının hemen kuzeyinde oluşur. Jet akımı boyunca görülen horizontal akış bölümü, kuzeye ve güneye doğru azalan rüzgar hızlarıyla birlikte en yüksek rüzgar hızlarının jet akımının tam merkezinde (jet koru) olduğunu gösterir. 24

25 Rüzgar Şirinin Katkısı Eğer geniş bir disk, düz uzanışlı bir jet akımının hemen kuzeyine yerleştirilirse, disk rüzgar şiri nedeniyle siklonik olarak döner. Tersi, antisiklonik bir rüzgar şirinin bulunduğu, jet ekseninin hemen güneyinde oluşur. Jet ekseninin hemen kuzeyinde kalan bölge, siklonik rüzgar şiri içerdiği için, orta enlem siklonlarındaki siklonik dönüşün oluşumundan sorumludur. 25

26 Jet Akımlarına Bağlı Siklon Oluşumu Yüksek atmosferde azalan vortisinin oluşturduğu diverjans, havayı yüzeyden yukarıya çeker ve sürece katılan hava sütunu içinde bir yükselme düzeneğinin oluşmasını sağlar. Yüksek hava diverjansı, siklonik vortisiti ve rüzgar şiri tarafından ortaklaşa oluşturulan ve denetlenen yüzey konverjansı, siklonik dönüşü başlatır, hızlandırır ve aynı zamanda farklı fiziksel özellikleri bulunan hava kütlerinin karşılaşmasına yol açar. Yüksek atmosferde azalan vortisiti ve horizontal diverjans, yüzeyde hava basıncının düşmesine ve siklonik bir dönüşe neden olduğu için, cephesel siklonların çoğunun oluşum bölgesi, jet akımındaki oluğun yeryüzündeki izdüşümüne ve biraz önündeki (doğusundaki) alana karşılık gelir. 26

27 Jet Akımına Bağlı Antisiklon Oluşumu Orta enlem siklonik basınç yapılarının tersine, yüksek atmosferde artan vortisiti, konverjansa ve havanın çökmesine yol açar. Yüksek atmosferde, konverjansın ve aşağı yönlü hava hareketinin egemen olduğu yüksek sırttan oluğa kadar uzanan alanda, genellikle yatay konverjans egemendir. Sonuç olarak, yüksek atmosferdeki artan vortisiti ve horizontal konverjans yüzeyde hava basıncının yükselmesine ve antisiklonik bir dönüşe neden olduğu için, orta enlem antisiklonlarının çoğunun oluşum bölgesi, jet akımındaki bir sırtın yeryüzündeki izdüşümüne ve biraz önündeki alana karşılık gelir. 27

28 Siklonun Dolması ve Siklonun Derinleşmesi Bir yüksek hava oluğundan sırtına uzanan bir bölgeye doğru hareket eden bir orta enlem siklonu, hem yüzeyde hem de yüksek atmosferde dolmaya başlar. Siklonun dolması, alçak basıncın ve orta enlem siklonunun yok olması, ölmesi demektir. Siklonun derinleşmesi ise, alçak basınçla birlikte cephelerin gelişmesi ve siklonik akışın kuvvetlenmesi, başka bir deyişle dolma olayının tersidir. 28

29 Jet Akımına Bağlı Siklon ve Antisiklon Oluşum Düzeneği - Orta enlem siklonu, yüksek hava diverjansı, siklonik vortisiti ve siklonik rüzgar şiri nedeniyle, jet akımıyla bağlantılı bir yüksek hava oluğunun altında ve önünde; - Orta enlem antisiklonu ise, yüksek hava konverjansı ve antisiklonik rüzgar şiri gibi siklojenezi sonlandıran belirli atmosfer koşullarına bağlı olarak bir jet akımındaki sırtın altında ve önünde gelişir. 29

30 Topografyaya Bağlı Siklon Oluşum Düzeneği Siklojenez, dağların rüzgaraltı yanlarında da oluşur ve bu yolla oluşan siklonlara rüzgaraltı siklonu ya da kuytu yamaç siklonu adı verilir. Bir alçak basınç batılı akımlarla sürüklenirken, bir sıra dağı geçerse genellikle zayıflar. Hava kütlesi sıra dağı tırmandığında sıkışır, yayılır ve siklonik akış zayıflar. Hava parseli sıradağın rüzgaraltı yanına doğru alçaldığında ise, hava sütunu dikine gerilir, genişler ve yatay katmanlara ayrılır. Hava sütunun içinde sıcaklık zıtlıkları da yaratan bu değişiklikler, onun daha hızlı dönmesine neden olarak, başlangıçta iyi gelişmiş bir siklon olmasa bile, bir siklonik gelişmeyi başlatır. 30

31 Topografyaya Bağlı Siklon Oluşum Düzeneği Kışın Kuzey Amerika da Kayalık dağlarının doğu yanında, Kuzey Karolayna ve Virjinya da, Alplerin Akdeniz havzasına bakan güney yanında, özellikle Cenova Körfezi ve Adriyatik Denizinde ve daha az sıklıkla Toros Dağlarının güney yanında doğu Akdeniz de (Kıbrıs siklonları) oluşur... Cenova Körfezi ve Adriyatik te oluşan ve/ya da derinleşen siklonlar ise, doğuya ve güneydoğuya doğru hareket ederek güneydoğu Avrupa, Balkanlar ve Türkiye nin batı ve güney bölgelerinde, özellikle Toroslar boyunca Akdeniz kıyı kuşağında, hatta Lübnan ve İsrail de kuvvetli yağmur ve sağanak yağışlarına neden olur. 31

32 Orta Enlem Antisiklonunun Oluşumu Orta enlem siklonik basınç yapılarının tersine, yüksek atmosferde artan vortisiti, konverjansa ve havanın çökmesine yol açar. Yüksek atmosferde, konverjansın ve aşağı yönlü hava hareketinin egemen olduğu yüksek sırttan oluğa kadar uzanan alanda, genellikle yatay konverjans egemendir. Bu nedenle, orta enlem gezici antisiklonları, çoğunlukla jet akımındaki yüksek hava sırtından oluğuna kadar uzanan alanın altında oluşur ve oraya yerleşir. Sonuç olarak, yüksek atmosferdeki artan vortisiti ve horizontal konverjans yüzeyde hava basıncının yükselmesine ve antisiklonik bir dönüşe neden olduğu için, orta enlem antisiklonlarının çoğunun oluşum bölgesi, jet akımındaki bir sırtın yeryüzündeki izdüşümüne ve biraz önündeki alana karşılık gelir. 32

33 Orta Enlem Siklonunun Yaşam Döngüsü (1) Cephe gelişiminin başlangıcı (duralar cephe); (2) cephe boyunca küçük bir dalganın ortaya çıkışı (dalganın gelişmesi); (3) İyi gelişmiş soğuk ve sıcak cephelerle birlikte belirgin ya da gelişmiş siklonik bir dolaşımın oluşması (olgunluk evresi); (4) soğuk cephenin sıcak cepheden daha hızlı hareket etmesi yüzünden, sıcak sektörün daralmasıyla oklüzyonun oluşması (oklüzyon evresi); (5) siklon gelişiminin maksimum düzeye ulaşarak, oklüzyon cephenin tam olarak gelişmesi (tam gelişmiş oklüzyon); (6) sıcak sektörün tümüyle kaybolması (siklonun sona ermesi ya da ölmesi) 33

34 34

35 (a) Duralar cephe Siklon farklı sıcaklıktaki iki hava kütlesinin cepheye koşut ama zıt hareket ettikleri bir duralar cephe boyunca oluşmaya başlar. Klasik Norveç okulu siklon modelinde, bu cephe, polar doğulu rüzgarlarla bağlantılı bir cpks ve mtw ya da görece sıcak bir mpku hava kütlesi arasında gelişir. Bu evrede önce, zıt hava akışları, normal koşullarda cephenin iki yanından görece düzgün bir doğrusal harekete sahip olur. Ancak, bu zıt hava akışının sonucunda, iki hava kütlesinin hareket hızında bir değişiklik ya da farklılaşma ortaya çıkar (rüzgar şiri). Bu yüzden, bir sonraki evrede, öteki olayların yanı sıra, rüzgar hızındaki bu değişiklik, cephe boyunca bir siklonik harekete neden olan bir bükülme ve buna bağlı olarak da bir dalga oluşturur. 35

36 (b) Dalganın gelişmesi Düzgün cephe yüzeyinde rüzgar şiri nedeniyle bir dalga gelişir. Orta enlem siklonları genellikle dalga biçimli başladıklarından, onlara verilen alternatif isimlerden birisi de dalga siklonudur. Oluşan dalga, hem yüzey cephesi boyunca, hem de yüzeyin yukarısındaki cephe süreksizliğinde görülür. Bir cephesel dalganın nasıl başlar? Topografik düzensizlikler, kara ve deniz arasındaki sıcaklık zıtlıkları, sıra dağlar ya da okyanus akıntılarının etkileri vb. gibi, çeşitli yer etmenleri, cephe boyunca belirgin bir dalganın oluşmasını sağlayabilmesine karşın, siklojenezin en önemli nedeni, polar cephe kuşağını denetleyen jet akımının çevresindeki yüksek atmosfer basınç koşulları ve hareketleridir. 36

37 (c) Olgunluk evresi Küçük dalga bir kez oluştuğunda, sıcak hava, cephe boyunca bu küçük oyuğu kaplar ve kutba doğru ilerler. Bu sırada, cepheyi çevreleyen soğuk hava ekvatora doğru hareket eder. Bu değişiklik, basınç dağılışının izobarların oldukça yuvarlak ya da elips biçimli olmasını sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmesine ve alçak basıncın dalganın doruğuna yerleşmesine neden olur. Siklonik dolaşımın kurulduğu bu evre, soğuk ve sıcak cephelere bağlı hava olaylarının da gelişmeye başladığı orta enlem siklonunun olgunluk evresine karşılık gelir. 37

38 (d) Oklüzyon evresi Genellikle, soğuk cephenin yüzeydeki konumu, sıcak cepheninkinden daha hızlı hareket eder ve sıcak sektörü kapatmaya başlar. Sıcak sektörün yukarıya kalkmasına neden olarak oklüzyona uğrayan (kapanan) bir siklon oluşturan bu evreye, oklüzyon evresi adı verilir. Siklon, soğuk, sıcak ve oklüzyon cephelere bağlı hava olaylarının görüldüğü bu evreyi yaşadığında, olgunluk evresine (maksimum şiddetine) ulaşmıştır. 38

39 (e) Gelişmiş oklüzyon evresi Soğuk cephe sıcak cepheyi tümüyle yakalar sıcak sektör tümüyle kapanır ve buradaki sıcak havanın yeryüzüyle bağlantısı hiç kalmaz. Oklüzyon cephenin tam geliştiği bu evrede, dik basınç gradyanı ve kuvvetli rüzgarlar, yükselme sürdükçe etkili olur. (d) evresinde olduğu gibi, cephelere bağlı hava olayları bu evrede de etkilidir. Orta enlem siklonunun tam gelişmiş oklüzyon olarak adlandırılan bu evresindeki şiddetli yağış ve kuvvetli rüzgarlar, sıcak sektör tümüyle yukarıya kaldırılıncaya ve yüzey alçak basıncı her yönden soğuk ve/ya da serin havayla kaplanıncaya kadar etkisini sürdürür. 39

40 (f) Siklonun sona ermesi Sonunda, sıcak sektör yukarıya kaldırılır ve alçak düzeylerde alçak basınç soğuk havayla çevrelenir. Hava kütleleri arasındaki dik süreksizlik, başka bir deyişle cephe ortadan kalktığında, basınç gradyanı da zayıflar ve siklonik fırtınanın enerjisi ve hava kütlesinin yükselme düzeneği kesildiği ya da ortadan kalktığı için, sonunda siklon ortadan kalkar, ölür. 40

41 Orta Enlem Siklonunu Tanımlayıcı Hava Koşulları (a) Oklüzyon cephenin kesiti (b) Gelişmiş bir orta enlem siklonunun yüzey hava haritası (c) Soğuk ve sıcak cephenin kesiti Soğuk cephe kesiti Sıcak cephe kesiti

42 İyi Gelişmiş (Oklüzyon Evresi) Bir Orta Enlem Siklonunun Kuzey Atlantik teki Uydu Görüntüsü A 42

43 Akdeniz Havzası

44 Akdeniz Siklonlarının Jenetik Sınıflandırılması (1) Akdeniz havzasına dışarıdan giren orta enlem siklonları: Tüm Akdeniz siklonları içinde yıllık ortalama sıklığı % 7-9 oranında buluna orta enlem siklonları, Atlantik ten gelerek, çoğu zaman Cebelitarık Boğazı ya da Garonne-Carcassonne Boğazı arasından geçerek Akdeniz e girer. (2) Termal alçak basınçlar: Bunlar, özellikle adalar ve kısmen denizle çevrili karalar üzerindeki yüzey ısınmasının bir sonucu olarak, daha çok yazın oluşur. İber Yarımadası, Po Ovası, Orta ve Güney İtalya, Kuzey Afrika (Cezayir, Tunus), Sahra ile Sicilya gibi büyük adalar üzerinde Mayıs-Ekim ayları arasında gelişebilir. Muson alçak basıncı Akdeniz havzasının olağan yaz koşulları yerleştiğinde oluşan termal siklonlar, bu koşullar altında duralar olarak kalmakta ve ancak yeni bir serin hava akımı bölgeye girdiğinde cephesel siklona dönüşmektedir. Bu durum, özellikle doğu Akdeniz havzasında daha sıklıkla gerçekleşir. 44

45 Akdeniz Siklonları (3) Kuytu yamaç ya da rüzgaraltı siklonları: Bu tip depresyonlar, derin ve güçlü bir yüksek hava akımı yüksek sıra dağlara doğru ilerlediğinde, sıra dağın rüzgaraltı yamacında gelişir. Bazen polar ya da arktik hava baskınlarının oluşturduğu rüzgaraltı depresyonları, dağları aşan bir soğuk cephenin etkisiyle derinleşir. (4) Dalga siklonları: Bazen, soğuk hava Akdeniz e girmek için dağları aştığında, rüzgaraltı depresyonları tarafından işgal edilmemiş bir alandaki soğuk cephenin üzerinde bu tip dalga gelişir. Sicilya ve Tunus arasında kalan bölge ise, dalga siklonlarının ilk oluşumu için en iyi bilinen ve en uygun yerdir. Bunlar, orta ve doğu Akdeniz deki derin siklonların içinde de gelişebilir. (5) Oluklar: Oluklar, serin mevsim süresince Alboran Kanalı ve Adriyatik denizi içinde uzun süre etkili olabilir. Adriyatik Denizi içinde, batı kıyılarda genellikle kuzeybatı ve kuzey rüzgarları, doğu kıyılarda ise doğu ve güneydoğu rüzgarları etkilidir. 45

46 Akdeniz Siklonlarının Oluşum Alanları Bölgede oluşan Akdeniz siklonlarının büyük çoğunluğu (yıllık % 69-91), rüzgaraltı ya da dalga siklonları biçiminde gelişir. (1) Batı Akdeniz alanı: Bu alan, Balear Adaları ve Lion Körfezinden Cenova Körfezine ve oradan da Po Vadisi ve Adriyatik Denizi kuzeyine kadar uzanan bölgeyi içerir. Buradaki başlıca siklonlar Cenova Körfezi ve çevresinde oluştukları için, Cenova Depresyonları olarak anılır. (2) Atlas Dağlarının güneyinde kalan alan: Bu alanda oluşan siklonlar, Sahra siklonları olarak adlandırılır. Sahra siklonları özellikle ilkbaharda önemlidir. (3) Orta ve doğu Akdeniz alanı: Doğu Akdeniz siklonları, çoğunlukla sonbahar ve ilkbaharda oluşmasına karşın, orta Akdeniz dekiler kış aylarında daha sık oluşur. Yaşlı ve dolmaya yatkın siklonlar, sıkça Doğu Akdeniz de gençleşir. Depresyonların gençleşmesine ya da siklojeneze en uygun yer Kıbrıs çevresi olduğu için, burada gelişen ya da gençleşen depresyonlar Kıbrıs Depresyonları olarak adlandırılır. 46

47 Akdeniz siklonlarının oluşma ve/ya da toplanma alanları ve siklon yolları (yıllık ortalama sıklıklar parantez içinde). 47

48 Akdeniz siklonlarının oluşma ve/ya da toplanma bölgelerindeki ortalama yıllık ve mevsimlik sıklıkları Oluşma ve/ya da toplanma alanları Siklon Yolları Kış İlkbahar Yaz Sonbahar Yıllık (1) Atlas Dağları güneyi - Girenlerin sayısı Oluşma sayısı (Sahra) Toplam (2) Batı Akdeniz - Girenlerin sayısı 1a, 1b, 2a Oluşma sayısı (Cenova) Toplam (3) Orta Akdeniz - Girenlerin sayısı 2b, 3c,3d Oluşma sayısı Toplam (4) Kıbrıs Çevresi - Girenlerin sayısı 2c, 2d, 4b Oluşma sayısı Toplam (5) Tüm Akdeniz hav. - Girenlerin sayısı 1a, 1b Oluşma sayısı Toplam

49 Akdeniz Siklon Yolları ve Yıllık Ortalama Frekansları (1) Atlas Okyanusundan batı Akdeniz havzasına girenler (7): (1a) Biskay Körfezi ve Garonne havzası üzerinden geçerek (3). (1b) Cebelitarık Boğazı ve Alboran Kanalı arasından geçerek (4). (2) Atlas Dağlarının güneyinden gelen Sahra siklonları (14): (2a) Biskay Boğazı içinden batı Akdeniz e girenler (1). (2b) Tunus ve Gabes körfezi üzerinden, kuzeydoğu yönünde orta Akdeniz e doğru ilerleyenler (Şekil 19) (7.5). (2c) Kıyının biraz kuzeyinde (Sirte körfezi) ve bazen kuzey Libya nın dağlık alanlarının tam güneyindeki çöl bölgesinin üzerinden Kıbrıs a doğru (4.5). (2d) Kuzey Afrika kıyısının oldukça güneyinde doğuya doğru, oradan kuzey doğuya dönerek alçak Mısır düzlüklerinden Kıbrıs çevresine doğru (1). (3) Batı Akdeniz den yayılanlar (60): (3a) Cenova Körfezi ya da Po Vadisinden kuzeydoğuya, Macaristan Ovasına doğru (11). (3b) Cenova Körfezi ya da Po Vadisinden güneydoğuya, güney Adriyatik e ve oradan kuzeydoğu yönünde Ukrayna ya doğru (4.5). (3c) Cenova Körfezi ya da Po Vadisinden güneydoğu yönünde Orta Akdeniz e doğru (26). (3d) Balear Adaları ndan güneydoğuya, orta Akdeniz e doğru (18.5). (4) Orta Akdeniz den yayılanlar (51): (4a) Kuzeydoğu yönünde Marmara ve Karadeniz e doğru (30). (4b) Doğu yönünde Kıbrıs alanına doğru (21). (5) Kıbrıs çevresinden yayılanlar (28): (5a) Doğu-kuzeydoğu ve kuzeydoğu yönünde (10.5). (5b) Doğu yönünde (11). (5c) Güneydoğu yönünde (1.5). - Kıbrıs siklonlarının 5 tanesi burada dolar (ölür). 49

50 9 Mart 2007 de Tunus ve Gabes-Sirte körfezleri üzerinden orta Akdeniz e ilerleyen bir Akdeniz siklonunun (sınıfı: 2b) 00:00 GMT 500 hpa Jeopotansiyel Yükseklik (Sabit Basınç Düzeyi) haritası A A A Y A Y A Y

51 9 Mart 2007 de Tunus ve Gabes-Sirte körfezleri üzerinden orta Akdeniz e ilerleyen bir Akdeniz siklonunun (sınıfı: 2b) sinoptik yüzey hava haritası

52 A A Y Y (a) (b) 52