OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE VE SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR. Milletlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı Mayıs 2014:

Transkript

1 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE VE SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Milletlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı Mayıs 2014: Toplantı Yeri: ~ Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi,. Edirne İstanbul2014

2 BALKANLAR'DA MUSLİHUDDİN BİN ABDÜLGANİ V~FESERLERİ ve V~FLAJU Hamza K.ELEf Gulbanu KOSH ENOVA.. MUSLİHUDDİN BİN ABD ÜLGANİ : Müezzin Hoca ve Madenci lakaplanyla meşhur olan Mevlana Muslihuddin Abdülgani'nin Trepçe'de bulunan altın ve bakır madenierini işleten bir tüccar olduğu tahmin edilmektedir. 1 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde 632 numaralı defterin 'inci sayfalan arasında kayıtlı Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 tairki Arapça vak:fiyesine göre Muslihuddin bin Abdülgani Balkanlar'da pekçok eser inşa ettirerek onlara oldukça zengin vakıflar tahsis etmiştir? Bunlar: Üsküp merkezde bulunan Dük.ka.ncık Camii, Şengül Hamuru, Kurşunlu Han ile şehir dışındaki Su Kemeri, Kosova' da Mitroviça'ya bağlı Mazic köyü Trepçe maden ocaklarının yanında bulunan camii, Sırbistan'ın Novi Pazar şehrindeki Altun Alem Camii ve Mektebi olarak sayılabilir. Çalışmamızda yukarıda adı geçen yapılar ve vakıflar üzerinde durulacaktır.. Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Tarih Bölümü, h.keles@gazi.edu.tr Arş. Gör., A. Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Tarih Bölümü, kbanu@mail.ru 1 Kumbarac ı-bogoyeviç, L., Osküp'te Osmanlı Mimari Eserleri, İs tanbul, ~006, s Muslihudcün bin Abdiligani Vakfiyesi; VGMA 632, s (V aldiyenin Arapça olan orijinal metni ekteverilecektir).

3 570 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR DÜKKANCIK CAMii: Halklar Tiyatrosu yakınında bulunan camii, Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 yılında Muslihuddin bin Abdülgani (Müezzin Hoca) tarafından inşa edilmiştir. 3 c A~-~...- u.-,, : u~ - ~~.. oı.-. f o \ \. ~~ =:~=~==:d=~ ~~--~-~-~-=-~~. Çizim-1: Üsküp M~-slihuddin Bin Abdiligani (Hoca Müezzin) Cami (Dükkancık Camü) planı (A. Andreyeviç) Fotoğraf-ı : Üsküp Dükkancık Camisi Genel Görünüşü (Arşiv) 3 Kaleşi, H., Najstariji Vakufski Dokumenti u Jugoslaiji Na Arapskom Jeziku, Priştina, 1972, s ; Ayverdi, E. H., Avrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C. III, Kitap 3, İstanbul 1981, s. 261; Kumbaracı; Bogoyeviç, a.g.e., s

4 BALKANLAR'DA MUSLİHUDDİN B. ABDÜLGANİ V AKIF ESERLERİ 571 Fotoğraf-2: Dükkancı.k Camii, kuzeybatı Fotoğraf-3: Dükkancı.k Camii, güneycephesi. doğu cephesi Yapının Tanunı : 2001 yılına kadar batı ve kuzey duvan kısmen, minaresinin ise tamarru ayakta olan cami 2003 yılında, camileri ve ibadet yerlerini birinci derecede korwnası gerekli Makedonya İslam Birliği Meşihatı tarafından yeni bir cami yapılmak maksadıyla yık.ılmıştır. Kare planlı caminin kubbe ile örtülü bir harimi ve bunun kuzeyinde iki bölümlü kubbeli son cemaat yeri bulunmaktaydı. Harim ve son cemaat yeri kubbelerinin oturduğu sekizgen kasnağın her yüzünde birer pencere açıklığı bulunmaktaydı. Yapının doğu, güney ve batı cephelerinde üç sıra halinde düzenlenmiş beşer pencere açıklığı ile kuzey cephede iki alt sıra pencere yer almaktaydı. Pencereler üstte bir, alt ve ortada ik:işerli olarak yerleştirilmişti. Birinci ve ikinci sıra pencereler sağır sivri kemerli ve düz lentoluydu. Üçüncü sıra pencereler ise sivri kemerliydi. Kubbe sekizgen bir kasnağa ve tromp,köşeliklerine oturmaktaydı. Harimin kuzey-batı köşesinde bulunan minare, düzgün kesme taşla yapılmıştır. Bir cephesi cami duvarına bitişik minare altıgen kaide üzerine oturmaktaydı. Cami kesme taş ve tuğladan almaşık olarak inşa edilmişti. Düzgün kesme taşla yapılan mihrap nişi, altı sıra mukarnasla derinlik kazandırılmıştı. Mihrap nişinin her iki yanında kum saati yer almaktaydı. Mihrap alırılığının formu üçgen olup, üzeri malakari tekniğinde yapılmış bitkisel

5 572 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR karakterli motifl.erle süslenmiştir ve 1904 yıllannda onarılan eserin 1965 yılında restore edilmesi planlanrruş, ancak proje gerçekleştirilememiş, 1996'da konzervasyona tabi tutulmuştur yılına kadar ayakta kalmayı başarabilen bu cami, ne yazık ki günümüze gelememiştir. Ancak, daha sonra 2006 yılında Rumeli Türkleri Vakfı. tarafının maddi katkılarıyla yeniden onarılarak asli fonksiyonuna kavuşturulmuştur (Çizim-1, Fotoğraf: 1-3). ŞENGÜL HAMAMI: Üsküp Merkez, Kurşunlu Han'ın batısında yer alan hamam, Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 yılında Muslihuddin Bin Abdiligani (Müezzin Hoca) tarafından inşa edilmiştiı-6 Hamam günümüzde kısmen ayaktadır. Çizim-2: Üsküp Şengül Hamarnı planı ~Makedonya Anıtlar Kurulu'ndan) Fotoğraf-4: Şengül hamarnı (Arşiv) Fotoğraf-S: Şengül Ha- Fotoğraf- 6: Şengül Ha- Fotoğraf-7: Şengül Hamarnı maıru rnamı 4 Andrejeviç A., lslamska Monumentalna Umetnost XVI Veka u Jugoslaviji, Kupolne Dzamije, Kn. 24, Belgrad, 1984, s Mehmet Zeki İbrahimi, İslam Ansiklopedisi, Dü.kkancık Camii, 10. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1994, s Kaleşi, a.g.e., (1972), ; Ayverdi a.g.e., lli (1981), 261.

6 BALKANLAR'DA MUSLİHUDDİN B. ABDÜLGANİ V AKIF ESERLERİ 573 Yapının Tanımı: Şengül Hamarnı tek bölümlüdür. Erkekler hamarnı olarak inşa edilen yapı, doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Hamam, tuğla ve moloz taştan almaşık olarak inşa edilmiştir. Haçvari dört eyvanlı-köşe hücreli inşa edilen yapı, batıdan doğuya doğru sırasıyla soyunmalı.k, ılıklık, sıcaklık ve halvet bölümlerinden oluşmaktadır. llıklık ve sıcaklığın kuzey cephesine bitişik olarak yapılan külhan ve su deposu, dikdörtgen bir plana sahiptir. Bu mekanların üstü, beşik tonoz ile örtülüdür depreminde büyük tahribata uğrayan hamam, günümüze gelinceye kadar kendi haline terk edilmiştir. Günümüzde yapıdan kuzey ve batı beden duvarları kısmen gelebilmiştir (Çizim-2, Fotoğraf: 4-7). KURŞUNLU HAN: Üsküp Merkez, Makedonya Eski Eserleri Koruma Enstitüsü'nün yanında yer alan Han, Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 yılında Muslihuddin Bin Abdiligani (Müezzin Hoca) tarafından inşa edilmiştir. 7 Han, günümüzde şehir müzesi olarak kullanılmaktadır. Yapının Tanımı: Üsküp şehir merkezinde yer alan Kurşunlu Han, ahır ve yolcu kısmı olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. İki katlı olan han kısmı kare planlıdır. Yapının ortasındaki avlunun dört tarafı revaklada çevrilidir. Revaklar yuvarlak kemerli ayaklara oturmaktadır. Harun ikinci kat revakları da aynı düzend~dir. Revakların arkasında alt ve üst katlarda çapraz tonoz örtülü odalar bulunmaktadır. Harun girişi güney cephesindedir. Üst kata çıkış merdivenleri girişin ve ahır kısj?illa geçiş kapısının iki yanında yer almaktadır. Yapıda alt katta 28, üst katta 30 oda bulunmaktadır. Üsküp soğuk bir iklimde olduğundan, odalara baca ve ocak konulmuştur. Harun kuzeyindeki ahır kısmı ile hanı bağlayan kapı harun kuzey duvarındadır. Ahır kısmı, uzun kolu kuzeyde, kısa kolu doğuda olmak üzere 'L' şeklinded ir. Yapı h ayvanların korunduğu bölüm ile bu bölümü ana bölüme bağlayan çapraz tonoz örtülü beş odadan müteşekkildir. Alıırın orta kısmı açık avludur. Hayvanların bağlandığı kısım ortadaki kare ayaklara oturan çapraz tonozlarla örtülüdür. Kurşunlu Han'da malzeme ve teknik olarak duvarlarda taş ve tuğladan oluşan almaşık duvar, kemer ve üst örtülerde tuğla kullanılmıştır yılında Üsküp'te meydana gelen depremde büyük hasar gören han, Üsküp Anıtlar Kurulu tarafından başarılı bir restorasyon geçirerek onarılmıştır. İncelememiz esnasında han, Roma ve Antik dönerrılere ait heykellerin sergilendiği 7 Kaleşi, a.g.e., (1972),

7 574 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Üsküp Şehir Müzesi olarak, ahır kısmı ise Osmanlı döneminden kalma bugün ayakta olmayan Burmalı Camii inşa kitabesi v.b. kitabeler, mezar taşlan ile kınk ve kısmen sağlam heykellerin saklandığı depo olarak kullanılmaktadır (Çizim-3, fotoğraf: 8-10). SU KEMERi: Günümüzde ayakta olmayan Su Kemeri, Üsküp'ün, eski adıyla 'Çayır Kazası', şimdiki adıyla 'Çayır' semtinde bulunuyordu. 8 Bugünkü Cvetan Dimov Bulvan boyurıca, 1985'teki kanalizasyon kolektör onarımında izleri görünen su kemeri 16. yüzyılın ortalarında Muslihüddin bin Abdiligani tarafından inşa edilmiştir. 9 Muslihuddin bin Abdili Gani Su Kemeri hakkında en detaylı bilgiyi, tarihli kendi vakfiyesinden öğrenmekteyiz. 10 V akfiyede su kanalının cami şadırvanına, Kurşunlu Ham'na ve Şengül Hamarnı'na su getirmek için mülklerinin sınırlan boyurıca inşa edildiği ifade edilmektedir. Daha sonraları ise kanalın geçtiği yerlerde mülk satın alınarak, su kaynaklarının olduğu Çayır kazasındaki boş arazilere kadar kanalın uzatıldığı belirtilmiştir. Muslihuddin Abdül Gani'nin 5-10 kilometrelik bu mesafede bazen kanal açtırarak, bazen de su kemeri inşa ettirerek vakıf maliarına su getirdiği açıkça anlatılmaktadır. Ayrıca vakfiyede, su ihtiyacını karşıl~ada öncelik hakkının hana tanınma şartı vardır. Bitpazarı önünden geçerek Çayır semtine giden Cvetan Dimov Bulvarı'ndaki kanalizasyon kolektörünün 1985'teki inşaatı sırasında, bütün bulvar boyurıca su kemerine ait künklere rastlanmıştır. 11 Muslihuddin bin Abdili Gani Su Kemeri'nin ne zamana kadar faaliyetini sürdürdüğü ve ne zaman yı.kıldığı hakkında bir bilgi tespit edilememiştir. MAZİC KÖYÜ CAMİİ: Mitroviça'ya bağlı Mazic köyünde yer alan Cami, V aldiyesine göre Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 yılında Muslihüddin Bin Abdülgani (Müezzin Hoca) tarafından inşa edilmiştir. 8 Kuınbaraci-Bogoeviç, L., Osmanski Spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, s Kaleşi, a.g.e., (1972), Kaleşi, a.g.e., (1972), Kuınbaraci-Bogoeviç, L., Osmanski Spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, s. 198; Ayverdi, a.g.e., III (1981), s. 261, 300.

8 BALKANLAR'DA MUSLİHUDDİN B. ABDÜLGANI V AKIF ESERLERİ 575 Çizim 3: Kurşunlu Han ı. Kat Plaru (E. H. Ayverdi) Fotoğraf-9: Kurşunlu Han'ın genel görünüşü Fotoğraf-lO: Kurşunlu Han'ın avlu kısmı Fotoğtaf ll: Cami görünümü Fotoğraf 12: Caminin harap dururndaki harim mekanından görünüm Yapının tanunı: Harimi kare planlı olup, üzeri kubbe ile örtülüydü. Camide kubbeye geçişler pandantiflerle sağlanmıştır. Yapının kubbesi ve son cemaat kısmı tamamen yıkılıruş t ır. Kalıntılanndan anlaşıldığına göre, son cemaat yeri iki bölümlü ve üzeri kubbe ile örtülüydü. Batı cephesindeki IDinaresinden sadece temel kısmı ayakta kalmıştır. Caminin harim bölümü beden duvarlan günümüze gelebilmiştir. Cami duvarları moloz taştan, kubbesi, kubbe geçişleri ve son cemaat bölümü kemerlerinin tuğladan inşa edil-

9 576 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR diği duvarlardaki izlerinden anlaşılmaktadır. Cami günümüzde yıkıntı halinde olup, asıl fonksiyonunu kaybetmiştir (Fotoğraf: ll-12). ALTUN ALEM CAMii (Novi Pazar): Yeni Pazar şehrinde bulunan Cami, Vakfiyesine göre Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 yılında Muslihüddin Bin Abdülgani (Müezzin Hoca) tarafından inşa edilmiştir. Fotoğraf-13: Altun Alem Camü, doğu cephesi Fotoğraf-14: Altun Alem Camü, son cemaat ve güney doğu cepheleri Bugün bu cami Yeni Pazar şehrinin sembolü durumundadır. Yeni Pazar'ın en çok ziyaret edilen camidir. Faal durumda olmakla beraber Devlet Mimari Eserleri Koniması altındadır. Yapının Tanımı: Cami kare planlı olup kubbe ile örtülüdür. Harim mekanının kubbesi sekizgen kasnağa oturtulmuştur. Caminin son cemaat bölümü hariç, üstte ikişer sivri kemerli altta ise dikdörtgen olmak üzeri iki sıra halinde pencere açıklıkları bulunmaktadır. Kubbeye geçişlerde pandanlifler kullanılmıştır. Kuzeyinde iki bölümlü bir son cemaat yeri vardır. Kesme taştan inşa edilmiş olan yapının kuzey-batı köşesinde bir minaresi bulunmaktadır. Cami, günümüzde ibadete açıktır (Fotoğraf:13-14). VAKFIN GELİR KAYNAKLARI: Hicri 30 Zilhicce 956/Miladi 19 Ocak 1550 tarihli vakfiyeye göre Muslihüddin Abdiligani yukarıda tanıtmaya çalıştığımız hayır kurumlarının işlevlerini sürdürebilmeleri için onlara gelir temin edecek oldukça zengin gayr-ı menkuller vakfetmiştir. Bu gayr - ı menkullerin bulunduklan yerler ve sayılan şöyledir: Üsküp'te Tarın Vermiş Mahallesi'nde, Bakırcılar Mescidi'nin yanında altlı ve üstlü birçok odası ve bir

10 BALKANLAR'DA MUSLİHUDDİN B. ABDÜLGANİ V AKIF ESERLERİ 577 alım olan üç tarafı yol, bir tarafı V akfın Şengül Hamarnı adlı Hamarnı ile sınırlı ve vakfın inşa ettirdiği I adet han. Cami ve harun şadırvanına getirdiği su için inşa ettirdiği 2 adet su kemeri (bu su kemerlerinden birisi vak.fın kendi konağının olduğu yerde, diğeri ise Kadı Çayırı'ndan Yahya Paşa Mahallesi'ne kadar olan boş arazi üzerinden bu mahallede vakfın satın aldığı eve kadar uzamaktaydı). Üsküp'te bir tarafı vak.fın evi, bir tarafı Saracoğlu Ömer'in evi ve iki tarafı anayol ile sınırlı Şengül Hamarnı adında ı adet hamam. Üsküp İbni Payko Mahallesi'nde Ahmed Ağa evi, İstopko evi, Hasan Ağa evi, boş arazi ve anayol ile sınırlı, birinde ı9, diğerinde 26 oda bulunan 2 adet Yahudihane. Üsküp'te Dükkancılar Çarşısı'nda vakfın Camii yanında, Yusuf Ağa evi, Sofi Ahmed evi, vakıf su kuyusu ve anayol ile çevrili birbirine bitişik 9 adet dükkan ve ı oda. Üsküp'te Dökkancılar Çarşısı'nda, Köse İskender evi, Başmakçı Yusuf evi ve iki tarafı yol ile çevrili 4 adet dükkarı. Aynı çarşıda Vakıf Camii'nin girişi, Ümmi Hatun evi ve anayol ile s~ırlı, birbirine bitişik 6 adet dükkan. Vakıf Han'ın önünde birbirinin yanında 2 adet dükkan. Üsküp'te Kavaklar Çarşısında, Bedesten'in yanında Serezli Ahned dükkanı, Köse Kadı vakfı, boş arsa ve ana yol ile çevrili ı adet dükkan. Üsküp'te Debbağlar Çarşısı'nda, Yoğurt Pazarı'nın yanında Debbağ Ahmed Dükkanı, Receb Ağa Dükkanı ve Serava Nehri ile çevrili birbirine bitişik 6 adet dükkan. Üsküp'te Vakıf Camii'nin yanında Çarkçı Hayreddin evi, vakıf cami ve anayol ile çevrili cami imarnma meşrut olan ı adet ev. Yeni Pazar Çarşısı'nda, önünde 6 adet dükkanı olan ı adet Han ve şehir yakırunda beş taşlı ı adet değirmen. Yeni Pazar'abağlı Dimitroviçe Kasabası'nda bir değirmen binası, Yahşi Köyü'nde 4 taşlı değirmen binası ve Koştuva Köyü'nde bir değirmen ile Trepçe'de bir adet ribat handan oluşmaktaydı. Bahsedilen gayr-ı menkullerin gelirlerinin tamamı yukarıda,tanıtmaya çalıştığımız eserlerin tamiri, bakımı ve görevlilerinin maaşlarının ödenmesine meşruttu.

11 .<Ç 1 Lt»,..,,, )} ; T.,..,??'-"" J..)?!f :!Ul;mı reu1f!jo ll:,d-eıy lj1u1s3alp'(ea fli'b~ffipqv um: U1PPTit{!lSTIW ~3: ~va VONISVm.Q.O l.vnvs aa 'idnq.s().o 'JAJ11lll.NVWSO 8.GS

12 .,... n A»'DA MUSLi:HtJDDİN B. ABDÜLGANİ V AI<IF ESERLERİ BAL'-'JU"J.J"O.'' 579

13 580 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Kaynakça An~ejeviç, A., Altin - Alem Camija u Novom Pazaru, Zbornik Svetozara Radojçiça, Filozofski Fakultet, Beograd Andrejeviç, A., İslamska Monumentalna Umetnost XVI Veka u Jugoslaviji, Kupolne Dzarnije, Kn. 24, Belgrad, Andrejeviç, A., Pretvarane Crkava u Camije, Zbornik za Li.kovne Umetnosti, Br.12, Novi Sad Andrejeviç, A., Spomenci İslamske Novi Pazar i Okolina, Belgrad Umetnosti, Ayverdi, E. H., Avrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C. II, Kitap 3, İstanbul, Ayverdi, E. H., Avrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C. III, Kitap 3, İstanbul, Kaleşi H., /edna Arapska Vakufnama iz Ohrida iz 1491 god., Prüozi za Orijentalnu Filologiju XII-XIII/ , Sarajevo Kaleşi, H.; Recep I., "Prizrenac Kukli Beg i njegove zaduzbine" Orijentalni mstitut u Sarajevu, POF, VIII-IX/ , Sarajevo Kaleşi, H., "Koj e Graditel i Koga e Izgraden Kurşumli-An Skopje" Institut Za Naçionalna Istorija Glasni.k, Godina XV, Broj 3, Skopje Kaleşi, H., Najstarfji Vakufski Dokumenti u ]ugoslaiji Na Arapskom Jeziku, Priştina, Kumbaracı;-Bogojeviç, L., Podatoci za Burmali camija vo Skopje, so poseben osvrt na natpisnata ploça, stolbovite, kapitelite i bazisite, Muzej na Makeonija, Arheoloşki, Etnoloşki i Istoriski, Zbornik Nova serija br. 2, 1996, srednovekovna umetnost, Skopje Kumbaracı;-Bogojeviç, L., Osmanski Spomenici vo Skopje, Skopje, Kumbaracı;-Bogojeviç, L., Osküp'te Osmanlı Mimari Eserleri, İstanbul, 2008.