ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Müge ÖZUYGUR ADANA KOŞULLARINDA BAZI YERLİ, AMERİKA VE AVRUPA KÖKENLİ ÇİLEK ÇEŞİTLERİ İLE BAZI MELEZ ÇİLEK GENOTİPLERİNDE VERİM, MEYVE KALİTE KRİTERLERİ VE BİTKİ ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ADANA KOŞULLARINDA BAZI YERLİ, AMERİKA VE AVRUPA KÖKENLİ ÇİLEK ÇEŞİTLERİ İLE BAZI MELEZ ÇİLEK GENOTİPLERİNDE VERİM, MEYVE KALİTE KRİTERLERİ VE BİTKİ ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Müge ÖZUYGUR YÜKSEK LİSANS TEZİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 22/12/ 2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza İmza. İmza Prof.Dr.Sevgi PAYDAŞ Prof.Dr.Nurgül TÜREMİŞ Doç.Dr.Turgut CABAROĞLU Danışman Üye Üye Bu Tez Enstitümüz Bahçe Bitkileri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof.Dr.Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2004YL24 NOT: Bu tezde kullanılan özgün ver başka kaynaktan yapılan bildirilerin, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA KOŞULLARINDA BAZI YERLİ, AMERİKA VE AVRUPA KÖKENLİ ÇİLEK ÇEŞİTLERİ İLE BAZI MELEZ ÇİLEK GENOTİPLERİNDE VERİM, MEYVE KALİTE KRİTERLERİ VE BİTKİ ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Müge ÖZUYGUR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Sevgi PAYDAŞ Yıl : 2005, Sayfa: 151 Jüri : Prof. Dr. Sevgi PAYDAŞ : Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ : Doç. Dr. Turgut CABAROĞLU Araştırma ve yetiştirme dönemlerinde Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Alanları ile Laboratuvarlarında yürütülmüştür. Denemede bölgemizde yoğun olarak yetiştirilen Amerika kökenli Camarosa ve Sweet Charlie çilek çeşitleri yanında 16 adet Amerika ve Avrupa kökenli çilek genotipi ile bölümümüzde önceki yıllarda yapılan melezleme ıslahı çalışmaları sonucu elde edilen 8 adet umutlu melez çilek genotipi ve yerli çilek çeşidimiz olan Osmanlı kullanılmıştır. Denemede yer alan çilek genotiplerinde verim, meyve kalite kriterleri ve bitkisel özellikler incelenmiştir. Araştırma sonucunda denemede yer alan çilek genotiplerinin bitki başına verim değerlerinin g/bitki (Sophie) ile g/bitki (MT J24/2) arasında, ortalama meyve ağırlığının 2.94 g (Osmanlı) ile g (MT 99/163/22) arasında, askorbik asit içeriğinin ise mg (Osmanlı) ile mg (MT 99/163/14) arasında değiştiği saptanmıştır. Genel olarak MT J24/2 ve MT 99/163/22 no lu genotiplerin bitki başına verim, ortalama meyve ağırlığı ve askorbik asit (C vitamini) içeriği açısından diğer genotiplerden üstün olduğu belirlenirken, % SÇKM içeriği açısından Osmanlı (%10.26) çilek çeşidi diğer genotiplerden üstün bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Çilek, kalite, renk, C vitamini. I

4 ABSTRACT MSc THESIS THE DETERMINATION OF YIELD, QUALITY AND PLANT CHARACTERISTICS OF SOME AMERICAN, EUROPEAN AND HYBRID STRAWBERRY GENOTYPES IN ADANA CONDITIONS Müge ÖZUYGUR DEPARTMENT OF HORTICULURE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof.Dr.Sevgi PAYDAŞ Year : 2005, Pages: 151 Jury : Prof.Dr.Sevgi PAYDAŞ :Prof.Dr.Nurgül TÜREMİŞ :Assoc. Prof. Dr.Turgut CABAROĞLU The research was conducted in Cukurova University Agriculture Faculty Horticulture Department Research and Implementation areas and its labarotories. Camarosa and Sweet Charlie strawberry cultivars which are imported from USA and grown in our region widely, 16 American and European origin strawberry genotypes, 8 promising strawberry hybrids and our local variety Osmanlı were used in the experiment. In this research yield per plant, fruit quality criteria and plant characteristics of experimental genotypes were analyzed. As the result of the research, ıt was found that the yield value of strawberry genotypes between g/plant (Sophie) and (MT J24/2) per plant,; average fruit weight varies between 2.94 g (Osmanlı) and g (MT 99/163/22) and ascorbic acid contents varies between 23.3 mg (Osmanlı) and mg (MT 99/163/14). Generally MT J24/2 and MT 99/163/22 genotypes were found to be superior than the other genotypes with respect to per plant, average fruit weight and ascorbic acid (vitamin C) while Osmanlı strawberry variety was found to be superior than other genotypes with respect SSC (%) content. Keywords: Strawberry, quality, colour, vitamin C. II

5 TEŞEKKÜR Öncelikle bana bu tez konusunu veren, gerekli materyallerin sağlanmasında yardımlarını esirgemeyen, her zaman araştırmaya teşvik eden ve özellikle yetiştiricilik döneminde okuldan uzak olmama rağmen tezimi yürütebilmem için her konuda yardımcı olan değerli hocam Sayın Prof.Dr.Sevgi PAYDAŞ a teşekkürü borç bilirim. Tezimin yürütülmesi esnasında gerekli laboratuvar olanaklarını sağlayan değerli hocam Sayın Prof.Dr.Ömür DÜNDAR a ve Ar.Gör.Okan ÖZKAYA ya teşekkürlerimi sunarım. Bana her konuda her zaman destek olan Sayın Hocam Prof.Dr.Nurgül TÜREMİŞ e ve Dr.Ebru KAFKAS a yürekten teşekkür ederim. Tezimin yürütülmesi esnasında gerek bahçede gerekse laboratuvarda her türlü yardımı benden esirgemeyen bölümümüz öğrencilerinden Merve ARDIÇ a ve arkadaşlarım bölümümüz yüksek lisans öğrencilerinden İjlal EKEN, Yıldız DOĞAN, Derya IĞDIRLI, İsmail VAROL ve Fatih BATMAZ a çok teşekkür ederim. Arazide denemelerin kurulması esnasında, deneme bitkilerinde her türlü bakım ve kültürel uygulamaların yapılmasında ve meyvelerin toplanmasında bana yardımcı olan başta Muammer SAĞMEN e ve denemede emeği geçen tüm personele teşekkür ederim. Pomolojik analizler esnasında benimle özveri ile çalışan Meryem PUSLU ya yürekten teşekkür ederim. Tezimin yazım aşamasında benden desteklerini esirgemeyen arkadaşlarım Kader ERÇİK ve Hatıra TAŞKIN a teşekkürlerimi sunarım. Gösterdikleri sabır, anlayış, maddi manevi destekleri ve her zaman yanımda oldukları için aileme ve arkadaşım Nazan KÖPRÜ ye gönülden teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... IX ŞEKİLLER DİZİNİ... XI KISALTMALAR... XII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Materyal Denemede Kullanılan Çilek Genotipleri Denemede Yer Alan Çilek Genotiplerinin Özellikleri Metot Bitki Başına Verim Bitki Özellikleri Büyüme Şekli Bitki Yoğunluğu Bitki Kuvveti Bitki Kuvvetinin Birörnekliliği Kök ve Gövde Hastalıklarına Duyarlılık Yaprak Özellikleri Yaprak Sayısı Yaprak Ucu Şekli Yaprak Kenarlarının Diş Durumu Yaprak Büyüklüğü Yaprak Üst Yüzeyinin Rengi Yaprak Yumuşaklığı Yaprak Renginin Parlaklığı...29 IV

7 Stipül Yaprakların Hastalıklara Duyarlılığı Hastalıkların Çeşit Üzerindeki Durumu Fe Klorozuna Duyarlılık Çiçek Özellikleri Çiçeklenmeye Başlama Zamanı Çiçek Salkımlarının Yapraklara Göre Durumu Taç Yaprak Sayısı Taç Yaprak Şekli Taç Yaprakların Büyüklüğü Taç Yaprakların Çanak Yapraklara Göre Büyüklüğü Erkek Organlar Stamen İriliği İkinci Çiçeklenme Yoğunluğu Meyve Özellikleri Meyve Şekli Meyve Şeklinin Düzenliliği Meyve İriliğinin Düzenliliği Meyve Ucunun Şekli Çanak Yaprak Halkası Çanak Yaprak Halkasının Kopma Durumu Çanak Yaprak Halkasının Meyve Etiyle Kopma Durumu Çanak Yaprakların Büyüklüğü Çanak Yaprak Kenarları Çanak Yaprakların Görünümü Çanak Yaprakların Meyveye Göre Durumu Meyve Yüzeyi Dayanıklılığı Dış Renk Meyve Renginin Birörnekliliği Meyve Ucu Rengi Aken Rengi...39 V

8 Aken Büyüklüğü Aken Sayısı Ete Batma Durumu Meyve Et Rengi Meyve Eti Sertliği Karın Boşluğu Ortalama Meyve Ağırlığı (g) Kalite Sınıflaması Suda Çözünebilir Kuru Madde İçeriği (%) Titreedilebilir Asit içeriği (%) ph İçeriği Askorbik Asit (C vitamini) İçeriği Renk (L, a, b, C, H) İstatistik Analizler ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Bitki Başına Verim (g/bitki) Yetiştiricilik Dönemi Bitki Başına Verim (g/bitki) Yetiştiricilik Dönemi Bitki Başına Verim (g/bitki) ve Yetiştiricilik Dönemleri Ortalama Verim Bitkisel Özellikler Yaprak Özellikleri Yaprak Sayısı Yetiştiricilik Dönemleri Yaprak Sayıları Yetiştiricilik Dönemleri Yaprak Sayıları ve Dönemleri Ortalama Yaprak Sayısı Yaprak Özellikleri Çiçek Özellikleri Meyve Özellikleri Ortalama meyve Ağırlığı (g)...74 VI

9 Yetiştiricilik Dönemleri Ortalama Meyve Ağırlığı (g) Yetiştiricilik Dönemleri Ortalama Meyve Ağırlığı (g) ve Dönemleri Ortalama Meyve Ağırlığı (g) Kalite Sınıflaması Yetiştiricilik Dönemi Meyve Kalite % leri Yetiştiricilik Dönemleri Meyve Kalite % leri ve Dönemleri Ortalama Meyve Kalite % leri Suda Çözünebilir Kuru Madde (% SÇKM) Yetiştiricilik Dönemleri % SÇKM İçerikleri Yetiştiricilik Dönemleri % SÇKM İçerikleri ve Dönemleri Ortalama SÇKM İçerikleri (%) Titre edilebilir Asitlik Yetiştiricilik Dönemleri Titre edilebilir Asit İçerikleri (%) Yetiştiricilik Dönemleri Titre edilebilir Asit İçerikleri (%) ve Ortalama Titre edilebilir Asit İçeriği (%) SÇKM/Asit Oranı ph İçeriği Yetiştiricilik Dönemi ph İçeriği Yetiştiricilik Dönemi ph İçeriği ve Dönemleri Ortalama ph İçeriği Askorbik Asit İçeriği Yetiştiricilik Dönemi Askorbik Asit İçeriği (%) Yetiştiricilik Dönemi Askorbik Asit İçeriği (%) ve Dönemleri Ortalama Askorbik Asit İçeriği (%) Renk Yetiştiricilik Dönemi Renk Değerleri VII

10 Yetiştiricilik Dönemi L (Parlakllık) Değerleri Yetiştiricilik Dönemi a Değerleri Yetiştiricilik Dönemi b Değerleri Yetiştiricilik Dönemi C Değerleri Yetiştiricilik Dönemi H Değerleri Yetiştiricilik Dönemi Renk Değerleri Yetiştiricilik Dönemi L Değerleri Yetiştiricilik Dönemi a Değerleri Yetiştiricilik Dönemi b Değerleri Yetiştiricilik Dönemi C Değerleri Yetiştiricilik Dönemi H Değerleri ve Yetiştiricilik Dönemi Ortalama Renk SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ VIII

11 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Dünya çilek üretimi...1 Çizelge 3.1. Denemede yer alan çilek genotiplerinin tip numaraları ve ebeveyn isimleri...17 Çizelge 3.2. Çilek meyvelerinde CTIFL Skalasının (1-8) Renk Karşılıkları...38 Çizelge 3.3. Meyvelerin kalite sınıfları ve çapları...41 Çizelge yetiştiricilik dönemi aylara göre bitki başına verim (g/bitki)...46 Çizelge yetiştiricilik dönemi aylara göre bitki başına verim (g/bitki)...48 Çizelge 4.3. Denemede yer alan çilek genotiplerinin ve ortalama bitki başına verim değerleri (g/bitki)...51 Çizelge 4.4. Denemede yer alan çilek genotiplerinin bitkisel özellikleri...54 Çizelge yetiştiricilik dönemi yaprak sayıları...55 Çizelge yetiştiricilik dönemi yaprak sayıları...57 Çizelge ve yetiştiricilik dönemleri ortalama yaprak sayıları...58 Çizelge 4.8. Denemede yer alan çilek genotiplerinin yaprak özellikleri...61 Çizelge 4.9. Denemede yer alan çilek genotiplerinin çiçek özellikleri...64 Çizelge Denemede yer alan çilek genotiplerinin meyve özellikleri...70 Çizelge yetiştiricilik dönemi ortalama meyve ağırlıkları (g)...76 Çizelge yetiştiricilik dönemi ortalama meyve ağırlıkları (g)...78 Çizelge ve yetiştiricilik dönemi ortalama meyve ağırlıkları...80 Çizelge yetiştiricilik dönemi kalite % leri...82 Çizelge yetiştiricilik dönemi kalite % leri...84 Çizelge ve yetiştiricilik dönemleri ortalama kalite % leri...85 Çizelge yetiştiricilik dönemi SÇKM içerikleri(%)...88 IX

12 Çizelge yetiştiricilik dönemi SÇKM içerikleri (%)...90 Çizelge ve yetiştiricilik dönemleri ortalama SÇKM içerikleri (%)...92 Çizelge yetiştiricilik dönemi titre edilebilir asit içerikleri (%)...94 Çizelge yetiştiricilik dönemi titre edilebilir asit içerikleri (%)...96 Çizelge ve yetiştiricilik dönemi ortalama titre edilebilir asit içerikleri (%)...98 Çizelge Yetiştiricilik dönemlerine göre SÇKM/Asit Çizelge yetiştiricilik dönemi ph içerikleri Çizelge yetiştiricilik dönemi ph içerikleri Çizelge ve yetiştiricilik dönemleri ortalama ph içerikleri Çizelge yetiştiricilik dönemi askorbik asit içerikleri Çizelge yetiştiricilik dönemi askorbik asit içerikleri Çizelge ve yetiştiricilik dönemleri ortalama askorbik asit içerikleri Çizelge yetiştiricilik dönemi L değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi a değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi b değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi C değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi H değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi L değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi a değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi b değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi C değerleri Çizelge yetiştiricilik dönemi H değerleri Çizelge ve yetiştiricilik dönemi renk değerleri X

13 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Denemenin yürütüldüğü seradan bir görünüm Şekil 3.2. Denemede yer alan bazı çilek genotiplerine ait bitki resimleri Şekil 3.3. Denemede yer alan bazı çilek genotiplerine ait meyve resimleri 25 Şekil 3.4. Çileklerin meyve şekilleri Şekil 3.5. Çileklerde meyve ucu şekilleri Şekil 3.6. Çanak yaprakların görünüşü Şekil 3.7. Calyx in Corolla ya göre durumu Şekil yetiştiricilik dönemi aylara göre sıcaklık değerleri Şekil yetiştiricilik dönemi aylara göre sıcaklık değerleri XI

14 KISALTMALAR SÇKM : Suda Çözünebilir Kuru Madde HPLC : Yüksek Basınç Sıvı Kromotografisi L : Parlaklık a. : Mavi-Yeşil/ Kırmızı Mor b : Sarı/Mavi C : Chroma H : Hue açısı Y.U.Ş. : Yaprak Ucu Şekli D.D. : Diş Durumu Y.B. : Yaprak Büyüklüğü Y.Y. : Yaprak Yumuşaklığı Y.P. : Yaprak Parlaklığı Y.H.D. : Yaprakların Hastalıklara Duyarlılığı H.Ç.D. : Hastalığın Çeşit Üzerindeki Durumu Ç.B.Z. : Çiçeklenmeye Başlama Zamanı Ç.S.Y.G.D. : Çiçek Salkımlarının Yapraklara Göre Durumu T.Y.S. : Taç Yaprak Sayısı T.Y.Ş. : Taç Yaprak Şekli T.Y.B. : Taç Yaprakların Büyüklüğü T.Y.Ç.Y.G.B. : Taç Yaprakların Çanak Yapraklara Göre Büyüklüğü S.İ. : Stamen İriliği İ.Ç.Y. : İkinci Çiçeklenme Yoğunluğu M.Ş. : Meyve Şekli M.Ş.D. : Meyve Şeklinin Düzenliliği M.İ.D. : Meyve İriliğinin Düzenliliği M.U.Ş. : Meyve Ucu Şekli Ç.Y.H. : Çanak Yaprak Halkası Ç.Y.H.K.D. : Çanak Yaprak halkasının Kopma Durumu Ç.Y.H.M.E.K.D.: Çanak Yaprak Halkasının Meyve Etiyle Kopma Durumu XII

15 Ç.Y.B. Ç.Y.K. Ç.Y.G. Ç.Y.M.G.D. M.Y.D. D.R. M.R.B. M.U.R. A.R. A.B. A.S. E.B.D. M.E.R. M.E.S. K.B. : Çanak Yaprakların Büyüklüğü : Çanak Yaprak Kenarları : Çanak Yaprakların Görünümü : Çanak Yaprakların Meyveye Göre Durumu : Meyve Yüzeyi Dayanıklılığı : Dış Renk : Meyve Rengi Birörnekliliği : Meyve Ucu Rengi : Aken Rengi : Aken Büyüklüğü : Aken Sayısı : Ete Batma Durumu : Meyve Et Rengi : Meyve Eti Sertliği : Karın Boşluğu XIII

16 1. GİRİŞ Müge ÖZUYGUR 1. GİRİŞ Kendilerine özgü nefis aromaları ve zengin vitamin içerikleri nedeniyle en çok tercih edilen meyveler arasında yer alan çilekler, dünyanın hemen hemen her yerinde (Kuzey Kutbundan Tropiklere kadar) yetiştirilebilmektedir. Dünyanın çilek üretimi 2004 istatistiklerine göre, ton olup her yıl bu üretimde önemli artışlar meydana gelmektedir. Bu meyvenin üretiminde en önemli üretici ülke ABD olup üretimin yaklaşık %.26.9 unu karşılamaktadır. Geri kalan üretimin büyük bir bölümü ise Avrupa ülkelerinde, özellikle İspanya, Polonya, İtalya, Türkiye, Fransa ve Almanya da gerçekleştirilmektedir. Türkiye tonluk çilek üretimiyle dünyada 6. sıradadır (Çizelge 1.1). Çizelge dünya çilek üretimi (Anonymus, 2004). ÜLKELER ÜRETİM (1000 ton) ABD İspanya Japonya Meksika İtalya Türkiye Polonya Almanya Fransa Ötekiler TOPLAM Ülkemizde çilek yetiştiriciliğine olan talep yıllar itibariyle artmaktadır. Nitekim 1986 da 5000 ha alanda ton olan çilek üretimimiz 2004 yılında ha alanda tona ulaşmıştır. Dünyada en büyük üretici ülke olan ABD de 1986 yılından bu yana olan artış % 81.7 iken ülkemizde bu artışın % olduğu görülmektedir. Böylece çilek yetiştiriciliğinin ülkemizdeki artışı açıkça gözlenmektedir. Ülkemizde çilek yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı iller sırasıyla İçel, Bursa ve Aydın dır. Özellikle son yıllarda öteki illerde de artışlar görülmektedir. Bu artışın başlıca nedenleri; çilek yetiştiriciliğinin küçük aile işletmeciliğine uygun olması, bitkinin iklim ve toprak adaptasyonunun yüksek olması, birim alandan yüksek kar elde edilmesi ve meyvelerin çok fazla tüketim 1

17 1. GİRİŞ Müge ÖZUYGUR alanına (taze, meyve suyu, likör, jöle, reçel, marmelat, şarap, dondurma, yoğurt, şurup ve konsantre aroma maddeleri) sahip olmalarıdır. Çilekler pomolojik olarak üzümsü meyveler grubunda yer alırken, botanik sınıflamada Rosales takımının, Fragaria cinsine girmektedirler. Bu cinse giren 40 türün olduğu belirtilmesine karşın şimdiye kadar 17 tür botanik olarak tanımlanmış ve sınıflandırılmıştır. Bu türler ploidy düzeylerine göre 9 diploid, 3 tetraploid, 1 hekzaploid ve 4 oktaploid olmak üzere 4 gruba ayrılır. Ticari olarak yetiştiriciliği yapılan kültür çileklerinin büyük bir bölümü oktaploid olan F. X ananassa türüne girerler ve bu tür 2 yerli Amerikan türünün (F. chiloensis X F. virginiana) melezlenmesi ile elde edilmiştir (Staudt, 1989). Maas ve ark. (1996), 100 g taze çilek meyvesinin bileşiminde 92 g su, 0.6 g protein, 0.4 g yağ, 7.0 g karbonhidrat, 0.5 g lif, 0.4 g kül, 166 mg K ile iz miktarlarda P, Ca, Mg, Fe, Na, Mn ve Cu olduğunu; ayrıca 57 mg C vitamini ile 522 mg aminoasit içeriğine sahip olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar çilek meyvesinde kolesterol olmadığını önemle bildirmişlerdir. Hakala ve ark. (2003), çeşit, gübreleme, bölge ve hava koşulları, örnekleme zamanı ve olgunluk derecesinin çileklerin besin maddesi içeriğini önemli derecede etkilediğini belirtmişlerdir. Ayrıca çilekler insan sağlığı açısından belirtilen özelliklere sahip olmaları nedeniyle milyonlarca insanın diyet programlarında yer almaktadır. Steward, (2003) meyve ve sebze tüketiminin kalp hastalıkları ve kanser riskini azalttığını, bu iki hastalığın serbest radikallerin insan vücudundaki lipidler, proteinler ve DNA nın oksidatif reaksiyonu ile başladığının kabul edildiğini, bundan dolayı antioksidanların tüketiminin arttırılmasının bu durumu azaltacağını, en azından geciktireceğini bildirmiştir. Üzümsü meyvelerin antioksidan içeriğinin yüksek olması nedeniyle birçok üzümsü meyvede çeşitli bileşiklerin insan sağlığına etkileri hakkında çalışmalar yapılmaktadır. Wang ve ark. (2002), çileklerin zengin C vitamini kaynağı olduğunu ve çileklerde askorbik asit içeriğinin öteki antioksidanların aktivitesiyle korelasyon halinde (r =0.940) olduğunu belirtmişlerdir. Askorbik asidin dolaylı olarak birçok oksidatif ve indirgen enzim sistemine yardım ettiğini, glutathone ve E vitamini gibi öteki biyolojik bakımdan önemli antioksidanların azalması durumunda üreme 2

18 1. GİRİŞ Müge ÖZUYGUR yeteneğine sahip olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca C vitamininin biyolojik fonksiyonunun elektron verebilme yeteneğine bağlı olduğunu, bunun da biyokimyasal reaksiyonlarda hücre içi ve hücreler arası kuvvetin azalmasını sağladığını ve E vitamini gibi oksijen toksisitesinin azalmasında ve mide kanserini önlemede nitrit tutulmasında önemli rol oynadığını eklemişlerdir. Perez ve ark. (1997), taze bazı meyve ve sebzelerin yüksek düzeyde askorbik asit içermeleri yanında bu özelliğin tür ve çeşitlere göre farklılık gösterdiğini belirtmişlerdir. Bode ve ark. (1990) ile Anberg ve ark. (1993) ise organik asit ve şekerlerin stabil özellik göstermelerine karşın C vitamininin stabil olmadığını bildirmişlerdir. Çilek ıslahının esas amacı erken ve kaliteli meyve üretimini sağlamaktır. Çilek çeşitlerinin ticari kabulü ise toplam ürün miktarı yanında, meyve iriliğine, meyve şekline ve üretilen meyvelerin satılabilme kalitesine dayanmaktadır. Meyve sertliği, suda çözünebilir kuru madde ve organik asit, yeme kalitesine karar vermede üç önemli kriterdir. Fazla sertlik, aromanın algılanmasında olumsuz etki yapmasına karşın yeterli sertlik, derim ve taşıma esnasında meyve kalitesi açısından temeli oluşturmaktadır. Meyve suyunun çözünebilir kuru madde kısmı temel olarak şekerden oluşur ve bu duyusal tatlılıkla ilişkilendirilmektedir (Deuwer ve Zych, 1967). Organik asitler ise hem tadı hem de renk yoğunluğunu etkilemektedir. Tüketici kabulü büyük oranda suda çözünebilir kuru madde ile asitlerin dengesine bağlıdır (Sistrunk ve Cash, 1973). Faedi ve ark. (2002), çilek ıslahının ticari açıdan büyük önem taşıdığını, son 20 yılda 35 farklı ülkeden 463 yeni çeşit bilgisinin geldiğini, gün nötr çilek çeşitlerinin bu rakamın sadece % 17 sini oluşturduğunu bildirmiştir. Bu çalışmanın amacı bazı yerli, Avrupa ve Amerika kökenli çilek çeşitleri ile umutlu bazı melez çilek genotiplerinde verim, meyve kalite kriterleri, C vitamini içeriğinin aylara göre belirlenmesi ve bütün genotiplerin bitkisel özelliklerinin saptanmasıdır. 3

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Meyvelerde kalitenin esas unsurlarını kalitatif ve kantitatif olarak şeker ve organik asitlerin miktarları oluşturmaktadır. Islahçılar için de şeker/asit dengesi çok önemli bir konudur. Çilek meyvelerinde şekerler ve organik asitler derim zamanını ve meyve lezzetini belirlemede önemli faktörlerdir. Bu açıdan pek çok araştırıcı uzun yıllardan beri bu konuda çalışmışlardır (Sweeney ve ark., 1970; Sistrunk ve Cash 1973; Wrolstad ve Shallenbenger 1981; Reyes ve ark., 1982; Forney ve Breen 1986). Cannel ve ark. (1961), çilek yetiştiricileri için sedde ve yüksek tünel kullanımının faydalı olduğunu açıklamışlardır. Baumann ve ark., (1995); Scheel, (1982), bu sistemlerin yabancı ot kontrolünü ve derimi kolaylaştırdığını, ürünü ve meyve iriliğini arttırdığını, erozyonu önlediğini ve temiz meyve eldesi sağladığını bildirmişlerdir. Deuwer ve Zych (1967), çileklerde karşılıklı melezlemeler yapmışlar ve F 1 melezlerinde suda çözünebilir kuru madde ve titre edilebilir asit özelliklerinin ortaya çıkmasında hem eklemeli hem de dominant genlerin etkili olduğunu bildirmişlerdir. Wrolstad ve ark. (1970), organik asitlerin dolaylı olarak renk üzerine etkili olduğunu saptamıştır. Schutte (1976), gıdalarda tat bileşiklerinin dille algılandığını, uçucu olmayıp suda çözünebilir yapıda olduklarını, yüksek konsantrasyonlarda bulunduklarını ve tat algısının tatlı, tuzlu, acı ve ekşi olmak üzere 4 temel ögeden oluştuğunu bildirmiştir. Araştırıcı, koku bileşiklerinin ise burunla algılandığını, az yada çok uçucu olabildiklerini, düşük konsantrasyonlarda bulunduklarını (mg/kg, µg/kg) ve değişik lezzet algılarının olduğunu belirtmiştir. Kaşka ve ark. (1976; 1979; 1986), çileğin Çukurova Bölgesinde ilk olarak Macheraus Frühernte çeşidi ile yetiştirilmeye başlandığını, daha sonra Suprise des halles, Tioga, Aliso, Cambridge 0422 ve Pocahontas çeşitleriyle yetiştiriciliğin devam ettiğini, sonraki yıllarda ise yurtdışından getirilen Pajaro, Cruz, Toro, Tufts, Aiko, Vista, Belrubi ve Douglas çeşitleriyle denemelerin sürdüğünü ve Akdeniz 4

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR Bölgesinde yaz dikimlerinin kış dikimlerine oranla 2-3 kat daha fazla ürün verdiğini bildirmişlerdir. Knee ve ark. (1977), antosiyaninlerin çilek meyvesindeki en önemli bileşiklerden olduğunu ve mg/g, askorbik asitin ise mg/g düzeyinde olduğunu belirtmişlerdir. Çözünmeyen bileşikler arasından ise nişastanın genç meyvelerde bulunduğunu ve olgunluktan önce kaybolduğunu bildirmişlerdir. Scott ve Lawrance (1979), çileklerde en iri meyvelerin ilk çiçeklerden meydana geldiğini, daha sonra meyve iriliğinin azaldığını, küçük meyveli çeşitlerde bu azalmanın büyük meyvelilere göre daha az olduğunu vurgulamışlardır. Himelrick (1982), siyah polietilen malçta yetişen bitkilerin açıkta veya plastik malçta yetişenlere göre fazla sayıda kol ve temiz meyve oluşturduğunu; toplam meyve ağırlığının ise malçsız yetişenlere oranla arttığını bildirmiştir. Sistrunk ve Morris (1985), olgun çilek meyvesinin asit içeriğinin beslenme ya da ışık koşulları gibi çevre koşullarından etkilenebildiğini bildirmişlerdir. Bununla birlikte, genetik faktörler de % SÇKM miktarını etkilemektedir. Araştırıcılar, SÇKM/ASİT oranının çeşitler arasında benzer olduğunu ve yıldan yıla çok fazla değişmediğini, böylece hem şeker hem de asit içeriğinin genetik olarak belirlendiğini ifade etmişlerdir. Avigdori-Avidov (1986), çileklerde bitki büyüme ve gelişmesi ile meyve kalitesine genetik faktörlerin etki ettiğini, bununla birlikte, çilek genotiplerinin farklı çevre koşullarında büyük farklılıklar gösterebileceğini; su alımının, gece-gündüz sıcaklıklarının, gün içindeki ışık yoğunluğunun meyve iriliğini ve kaliteyi etkilediğini bildirmişlerdir. Galetta ve Bringhurst (1990), sıcaklık ve fotoperiyot gibi çevre faktörleri etkileşiminin türlere hatta çeşitlere göre farklılık gösterdiğini belirtmişlerdir. Genel olarak 35 o C den yüksek sıcaklıklarda bitki gelişimi yavaşlamakta (Renquist ve ark., 1982; Hellman ve Travis, 1988) ve verim düşmektedir (Hellman ve Travis, 1988). Shaw (1988), genetik faktörlerin çilek meyvesinin kompozisyonunu etkilediğini, bununla birlikte çevre koşulları ve genetik faktör etkileşiminin meyve kompozisyonunu nasıl etkilediğinin bilinmediğini, ancak olgun meyvenin asit içeriğinin büyük oranda genetik faktörlerden etkilendiğini belirtmiştir. Böylece 5

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR üretim döngüsü boyunca asit içeriğinin stabil kalabildiği, ancak çilek meyvelerinin % SÇKM oranının ise büyük oranda çevre koşullarından etkilendiği savunulmuştur. Bode ve ark. (1990), taze meyve ve sebzelerin yüksek askorbik asit içeriğine sahip olduğunu ancak bu özelliğin tür ve çeşitlere göre farklılık gösterdiğini bildirmiştir. Araştırıcı aslında askorbik asitin C vitamini olarak bilindiğini belirtmiş ve bu özelliğin tüketiciler açısından ürünün önemini arttırdığına işaret etmiştir. Anberg ve ark. (1993), organik asitler ve şekerler her ne kadar stabil ise de C vitamininin stabil olmadığını, C vitamininin askorbik asit oksidaz aktivitesiyle ve askorbik asitin ışık ve O 2 li ortamda ağır metallerin varlığıyla stabilliğini kaybettiğini bildirmişlerdir. Perez ve ark. (1992), çileklerde bulunan en önemli aminoasitlerin asparagine, glutamine ve alanin olduğunu bildirmişlerdir. Perkins-Veazie (1995), şeker/asit oranının tadın belirlenmesinde en önemli parametre olduğunu bildirmiştir. Jia ve ark. (2000), öteki çözünebilir bileşiklerden aminoasitlerin de direkt meyve tadını etkilediğini ve özellikle şeftalide bu aminoasitlerin meyve tadı üzerine çok etkili olduğunu bildirmişlerdir. Galetta ve ark. (1995), çileklerde SÇKM içeriğinin genotipe bağlı olarak değiştiğini ve genellikle %7-12 arasında olduğunu belirtmişlerdir. Margareta ve ark. (1995), Finlandiya da ve yılları arasında meyvelerde ve üzümlerde C vitamini içeriğini araştırmışlardır. Taze kuş üzümlerinde C vitamini içeriği 100 g meyvede ortalama 136±16.6 mg bulunurken; taze çileklerde ise 60± 3.6 mg olarak bulunmuştur yılında yetiştirilen çilek çeşitlerinde ise C vitamini içeriği 100 g taze ağırlıkta mg arasında değişmiştir. Nunes ve ark. (1995), çileklerin düşük sıcaklıkta depolandıklarında en azından raf ömürlerinin 1 hafta uzatılabildiğini bildirmişlerdir. Araştırıcılar, derimden 6 saat sonra düşük sıcaklıkta depolanmış meyvelerin renk ve tekstüründe olumsuz değişimler görüldüğünü, derimden hemen sonra depolanan meyvelere oranla su içeriğinde de % 50 azalma olduğunu saptamışlardır. Montero ve ark. (1996), çileklerin korunmasında düşük sıcaklığın yaygın olarak kullanılmasına karşın soğukta muhafazanın kimyasal kompozisyona etkisinin pek fazla bilinmediğini bildirmişlerdir. 6

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR Wang ve ark. (1996), antioksidanların doğal kaynağı olması nedeniyle çileğe olan eğilimin arttığına işaret etmişlerdir. Araştırıcılar çileğin iyi bir askorbik asit ve flavonoid bileşikleri kaynağı olduğunu savunmuşlardır. Manning (1996), çileklerin klimakterik göstermeyen meyveler olduğunu, aroma ve rengine bağlı olarak kalitesinin en yüksek düzeye ulaştığı olgunlukta deriminin yapılması gerektiğini bildirmiştir. Araştırıcı, çileklerin tüketime hazır olduğunda toplanması gerektiğini, mekanik zararlanmanın yanı sıra derimden sonra bozulmanın bir nedeninin de çürüme olduğunu, fungusit kullanımı yasaklandığından beri düşük sıcaklık ve modifiye atmosferin kısmen de olsa çürümenin artmasını ve meyve yaşlanmasını önlemek amacıyla kullanıldığını ve böylece kısmen de olsa çileklerin raf ömrünün uzatılabildiğini savunmuştur. Perez ve ark. (1997), çileklerde en önemli şekerleri, organik asitleri ve C vitaminini belirlemek için C 18 Sep-Pak kolonunu geliştirmişler ve iyon alımını engellemek için HPLC UV ve RI dedektörünü kullanmışlardır. Araştırmada optimal ayrım ve dağılım sağlanması için, N H 2 SO 4 mobil faz kullanılmıştır. Kolon sıcaklığı 23 o C ye ayarlanarak geri kazanılabilirlik ve tekrar edilebilirliği denemişlerdir. Araştırıcılar, bu metodun özellikle çileklerde kabul edilebilir sonuçlar verdiğini bildirmişlerdir. SÇKM ve titre edilebilir asit içeriklerinin, bazı meyvelerde toplam şeker ve organik asit içeriğindeki korelasyonu kanıtlamak için kullanıldığını ancak bu çalışmada SÇKM ile toplam şeker arasında kuvvetli (r = 0.8) ve titre edilebilir asit ile organik asit arasında zayıf (r = 0.3) korelasyon bulunduğunu ve bu ortalamaların çilek kalite gelişiminin belirlenmesi için yeterli olmadığını belirtmişlerdir. Shaw (1988), toplam şekerler ile SÇKM arasında zayıf bir korelasyon olduğunu göstermiştir. Kalt ve Mcdonald (1997), derim sezonu boyunca çilek meyvelerinin meyve kompozisyonunu incelemişlerdir. Cavendish, Honeoye ve Kent çeşitlerinin kırmızı meyveleri düzenli şekilde derilerek erken ve geç olgunluk safhasında meyve kompozisyonu üzerine çalışılmış; taze ağırlık, kuru ağırlık, şeker, asit ve antosiyanin içeriği ölçülmüştür. Çalışma bir sonraki yıl yinelenmiştir. Araştırıcılar, sonuç olarak, meyve sayısı ve iriliğinin üretim sezonu boyunca giderek azaldığını ancak toplam şeker içeriğinin sezon boyunca stabil kaldığını, spesifik şeker miktarlarının ise derim 7

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR tarihlerine ve çeşitlere göre değiştiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar, malik asit içeriğinin çeşitlere göre değişim gösterdiğini, sitrik asit içeriğinin ise çeşitler bazında değişim göstermediğini ancak hem malik hem de sitrik asit içeriğinin derim zamanına göre değiştiğini açıklamışlardır. Araştırıcılar, ayrıca yıldan yıla asit içeriğinde varyasyon görülürken şeker içeriğinde böyle bir durumun görülmediğini, pigment yoğunluğunun ise derim zamanından çok çeşitlere göre değiştiğini vurgulamışlardır. Ağar ve ark. (1997), yüksek CO 2 ve kontrollü atmosfer etkisinin bazı üzümsü meyvelerde askorbik asit ve dehidroaskorbik asit içeriği üzerine etkisini incelemişler, C vitamini içeriğinin (askorbik asit + dehidroaskorbik asit) yüksek CO 2 konsantrasyonlarında (%10-30 CO 2 ) azaldığını, bunun özellikle çileklerde görüldüğünü, C vitaminindeki bu azalmanın siyah kuş üzümünde ve böğürtlende orta düzeyde iken ahududunda ve kırmızı kuş üzümlerinde çileklere oranla yok denecek kadar az olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar, depo atmosferindeki yüksek CO 2 düşük O 2 konsantrasyonunun C vitamini içeriği üzerine çok etkili bulunmadığına, yüksek CO 2 ortamında askorbik asidin dehidroaskorbik asitten daha az azaldığına dikkat çekmişlerdir. Gill ve ark. (1997), CO 2 uygulamasının çileklerde antosiyanin değişimi ile fenolik bileşiklerin kompozisyonu üzerine etkilerini incelemişlerdir. Derimi yapılan çilekler %10, %20, %40 CO 2 ortamlarında 5 o C de ve 10 gün muhafaza edilmişlerdir. Deneme örnekleri derimden sonra 5. ve 10. günlerde alınmış ve ph, SÇKM, asitlik ve meyve eti sertliği ölçülmüştür. Antosiyaninler ve öteki fenolikler HPLC ile analizlenmiştir. Araştırıcılar sonuç olarak, CO 2 oranı arttıkça iç renkte degredasyon görülürken normal olarak atmosfer koşullarında muhafaza edilen meyvelerin kırmızı olarak kaldığını; CO 2 uygulamasının dış renk üzerine çok az etki meydana getirdiğini ancak iç renkte antosiyanin miktarında önemli ölçüde azalmalar meydana geldiğini saptamışlardır. % 40 CO 2 ortamında depolandıktan sonra çilek meyve suyunun ph sında az düzeyde bir artış görülürken titre edilebilir asitlikte azalma gözlendiğini, havada 5 gün ve CO 2 de 10 gün muhafazadan sonra SÇKM nin çok az düzeyde azaldığını ve uygulamalar arasında fark bulunmadığını belirtmişlerdir. Ayrıca 8

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR meyvelerin sertliğinin ise 5 gün depolamadan sonra 15.4 N dan 4.2 N a azaldığına ve 10 günden sonra sertlikte fazla bir değişim olmadığına dikkat çekmişlerdir. Wheeler ve ark. (1998), C vitamininin (L- askorbik asit) önemli bir antioksidan olduğunu ve hem bitki hem de hayvanlarda önemli fonksiyonlara sahip olduğunu fakat insanlar ve birkaç hayvan türünün C vitamini sentez yeteneğini kaybettiklerini belirtmişlerdir. Araştırıcılar bitkilerin insan beslenmesinde C vitamininin ana kaynağı olan ascorbate ı geliştirdiğini, L-askorbik asitin hayvanlardaki biyosentez yolunun iyi anlaşılmış olmasına karşın bitkilerdeki biyosentez yolunun hala bilinmediğini vurgulamışlardır. Araştırıcılar, L-ascorbate ın bitkilerde bolca bulunduğunu (yapraklarda 1-5 mµ ve kloroplastlarda 25 mµ konsantrasyonlarında), fotosentezde ve membranlarda elektron transferinde rol oynayabileceğini, biyosentez yolunun belirlenmesinin bitkilerde ascorbate üretiminin arttırılmasına olanak vereceğini böylece besinsel değer ve stres toleransının artacağını savunmuşlardır. Wang ve ark. (1998), iki çilek genotipinde malç tiplerinin meyve kalitesi ve kompozisyonu üzerine etkilerini incelemişlerdir. Araştırmada Northeaster ve Primetime çilek çeşitleri ile 3 farklı malç tipi (siyah polietilen, kırmızı polietilen ve saman) kullanılmıştır. Askorbik, malik, sitrik ve ellajik asit oranları Primetime da daha fazla bulunurken Northeaster ın daha yüksek SÇKM ye sahip olduğu belirlenmiştir. Saman malçında yetişen meyvelerin ise polietilen malçta yetişenlerden daha düşük SÇKM ye sahip oldukları saptanmıştır. Bu çeşitlerin hiçbirindeki askorbik asit içeriği malç uygulamasından etkilenmemiştir. Kırmızı polietilen malçta yetişen bitkiler en küçük yaprak alanı ve klorofil içeriğine sahip olarak bulunmuştur. Saman malçında yetişen bitkiler ise daha büyük yaprak alanı ve en yüksek klorofil içeriğine sahipken bu malçtaki bitkilerde yetişen meyveler öteki malç türlerine göre daha az kırmızı renge sahip meyveler üretmişlerdir. Sone ve ark. (1999), çilek meyvelerinde derim mevsimi boyunca askorbik asit içeriğinin değişimini incelemişlerdir. Askorbik asit içeriği ile öteki meyve kalite kriterleri arasındaki ilişkiler de belirlenmiştir te 293; 1996 da ise 149 çeşit ile çalışılmıştır. Derim mevsimi boyunca 1995 yılında 4 kez, 1996 yılında ise 7 kez örnek alınmıştır. Araştırıcılar 100 g çilek meyvesinde askorbik asit içeriğini 15.9 mg 9

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR ile mg, ortalama olarak 59.1mg/100g belirlemişlerdir. Çilek çeşitlerinin askorbik asit içeriği derim dönemlerine göre farklılık göstermiştir. Askorbik asit içeriği yüksek olan çeşitlerin çevre koşullarından daha fazla etkilendikleri, askorbik asit içeriği bakımından yüksek ve aynı zamanda stabil olan çeşit bulmanın zorluğu vurgulanmıştır. Ancak Sachinoka, Shizunoka ve Akashano Mitsuko çilek çeşitlerinin meyvelerinde askorbik asit içeriği yüksek aynı zamanda stabil bulunmuştur. Araştırıcılar bu çeşitlerin ıslah çalışmaları için askorbik asit içeriği bakımından iyi bir materyal olarak sayılabileceğini belirtmişlerdir. Çeşitlerin meyvelerindeki askorbik asit içeriği derim zamanlarından önemli düzeyde etkilenmiştir. Askorbik asit içeriği ile SÇKM arasında yüksek bir korelasyon bulunurken organik ve malik asit içeriği arasında zayıf bir korelasyon olduğu sonucuna varılmıştır. Aynı zamanda sakkaroz/toplam şekerler ve glikoz/fruktoz oranları arasında pozitif bir ilişki olduğu gözlenmiştir. Araştırıcılar sonuçta; ıslah materyali olarak şeker içeriği yüksek, sakkaroz/toplam şeker içeriği yüksek olan meyvelerde askorbik asit içeriğinin yüksek ve stabil olduğunu, aynı zamanda mükemmel bir tada sahip olduklarını savunmuşlardır. Holcroft ve Kader (1999), meyve rengindeki CO 2 e bağlı değişimler ve muhafaza edilmiş çilek meyvelerinde antosiyanin sentezi üzerine çalışmışlardır. Selva çilek çeşidinin meyvelerini 10 gün boyunca 5 o C de muhafaza etmişler ve hem iç hem de dış dokularda antosiyanin konsantrasyonunun arttığını saptamışlardır. Fakat bu artış 10 veya 20 kpa CO 2 ile zenginleştirilmiş havada muhafaza edilen meyvelerde daha düşük olarak belirlenmiştir. Kırmızı et rengi, yüksek CO 2 muhafazasında normal hava muhafazasında olduğundan daha az yoğun bulunmuştur. Fenolik bileşiklerin muhafaza sırasında arttığı ancak muhafaza atmosferinden etkilenmediği belirlenmiştir. Araştırmacılar muhafaza sırasında ph nın arttığını titre edilebilir asitliğin ise azaldığını ifade etmişlerdir. Wang ve Camp (2000), Early Glow ve Kent çilek çeşitlerinde 4 farklı sıcaklık kombinasyonunun bitki gelişimi ve meyve kalitesi üzerine etkisini incelemişlerdir. En iyi yaprak ve yaprak sapı gelişiminin 25/12 o C gündüz/gece sıcaklığında, en iyi kök ve meyve gelişiminin 18/12 o C gündüz/gece sıcaklığında olduğunu, bitki gelişiminin ise tümüyle 25/12 o C sıcaklıklarda optimum olduğunu 10

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR saptamışlardır. Araştırıcılar, gündüz ve gece sıcaklıkları arasındaki fark arttıkça, meyve yüzeyi ve meyve et renginin daha koyulaştığını ve daha yüksek pigment yoğunluğu gözlendiğini dolayısıyla daha koyu renkli meyveler elde edildiğini bildirmişlerdir. Gündüz ve gece sıcaklığı arasındaki fark düştükçe (18/12 o C) yaprak renginin daha parlak olduğu ve pigment yoğunluğunun daha fazla olduğu gözlenmiştir. Sonuçta, sıcaklık arttıkça SÇKM, titre edilebilir asitlik, SÇKM/ASİT oranı ve askorbik asit içeriğini kapsayan meyve kalitesinin azaldığı savunulmuştur. Wills ve ark. (2000), çileklerde raf ömrünü uzatmak ve besinsel değeri korumak açısından modifiye atmosfer uygulamalarının olumlu sonuçlar verdiğini ancak antosiyanin senteziyle ilgili enzimin engellenmesinden dolayı rengin olumsuz etkilendiğini ve muhafaza sırasında askorbik asit içeriğinde azalma görüldüğünü bildirmişlerdir. Ağar ve ark. (1997), askorbik asidin düşüşünün askorbik asidin dehidroksi askorbik aside oksidasyonunu kolaylaştıran ascorbate oksidase aktivitesiyle ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. Melhorn (1990), etilen uygulamasından sonra ascorbate peroksidaz aktivitesinde artış saptamıştır. Araştırıcı CO 2 düzeyinin yükseltilmesinin etilen düzeyini düşürerek askorbik asit miktarının düşüşüne neden olabileceğini savunmuştur. Moinck ve ark. (2001), 4 çilek çeşidinde (Capitola, Elsanta, Dover, CF116) meyve olgunlaşması dönemindeki biyokimyasal değişimleri incelemişlerdir. Meyve olgunlaşması sırasında, en büyük ve en küçük metabolitlerde değişim olduğu gözlenmiştir. Capitola ve Elsanta yı erken dönemde en yüksek nişasta içeriğine sahip ve aynı zamanda en iri meyveli çeşitler olarak belirlemişlerdir. Araştırıcılar olgun dönemde metabolitlerin çeşitler arasında farklılık gösterdiğini ancak Capitola ve Elsanta çilek çeşitlerinin birbirine çok yakın genotipler olduğunu saptamışlardır. CF 116 no lu aday yüksek sakaroz, inositol, glutamine, arginine, alanine ve düşük sitrat, malat içeriğiyle karakterize edilmiştir. Dover çeşidinde ise galaktozun en az olduğu bulunmuştur. Organik asit ve suda çözünebilir şekerlerin ise çeşitler arasında farklılık gösterdiği belirtilmiştir. Hancock (1999); Rosati (1993), çileklerde tadın iyileştirilmesi ve hastalıklara dayanıklılık ıslahı konularında pek çok çalışma yapıldığını bildirmişlerdir. Çileklerde organoleptik kalite kriterlerinden aroma, tat ve asitlik kriterlerinin en önemli kalite kriterleri olduğu, olgunlaşma süresi boyunca 11

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR toplam şekerlerde ve aminoasitlerde artış görülürken, titre edilebilir asitliğin azaldığı belirtilmiştir. Wang ve ark. (2002), iki farklı kültürel sistem (açıkta hasır sıralar ve yüksek tünellerde siyah plastik malç) kullanılarak 14 çilek çeşidi ve seleksiyonunu denemişler ve kültürel sistem genotip etkileşiminin çileklerde meyve kalitesi ve antioksidan kapasitesi üzerine etkisini araştırmışlardır. Genel olarak meyvede SÇKM içeriği, toplam şeker, fruktoz, glukoz, askorbik asit ve sitrik asit içeriğini yüksek tünelde yetişen meyvelerde daha yüksek bulmuşlardır. Yüksek tünelde yetişen meyvelerde flavonoid ve antioksidan kapasitesinin de daha yüksek olduğu belirtilmiştir. Hasır sıralarda yetişen bitkilerin genel olarak daha düşük oranda fenolik bileşikler, flavonoidler ve antosiyaninlere sahip olduğu ve en yüksek C vitamini içeriğinin ise Earliglow, B28, Northeaster, Lester, Redchief, ve Mohawk meyvelerinde olduğu saptanmıştır. Bentvelsen ve Bouw (2002), gıda ürünlerinin besinsel ve sağlıkla ilişkili içeriklerinin tüketiciler açısından çok önemli bir konu olduğunu, bu nedenle ıslah çalışmalarının bu konulara yönelik olması gerektiğini vurgulamışlardır. Araştırıcılar, yüksek C vitamini ve şeker içeriğine sahip çileklerin toplanarak ıslah çalışmaları yapıldığını, 1996 dan bu yana 5 adet F1 hibrit çeşidi tanımlandığını ve en son Elan adında çilek çeşidinin tanımlanmış olduğunu, bu çeşidin birçok Batı Avrupa ülkesinde ve Japonya da denendiğini bildirmişlerdir. Bu çeşidin en karakteristik özelliğinin ise tadı ve yüksek C vitamini içeriği olduğu açıklanmıştır. Darbellay ve Carlen (2002), çilek meyvesinin organoleptik kalitesinin değerlendirilmesinde büyük oranda tat ve aromanın etkili olduğunu bildirmişlerdir. Bununla birlikte, koku, asitlik, sululuk ve sertliğin tüketici değerlendirmesiyle alakalı olmadığını, çileklerde organoleptik kalitenin, şeker içeriğinin ve toplam uçabilen bileşiklerin ölçülmesiyle belirlenebileceğini savunmuşlardır. Törrönen ve Maatta (2002), çileklerin insan beslenmesinde birçok fitokimyasalın kaynağı olduğunu özellikle son on yıl içerisinde flavonoidler, fenolik asitler ve ilişkili bitki fenoliklerinin antioksidan etkileri, kanser ve kalp hastalıklarını önlemedeki rolleri ile dikkat çektiğini bildirmişlerdir. Çileklerde bulunan flavonoidlerin antosiyaninleri, flavanolleri, catechinleri ve proantosiyaninleri 12

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR içerdiği, miktarsal açıdan en önemli grubun antosiyaninler olduğu belirtilmiştir. Ayrıca ellejitanin olarak yüksek ellajik asit içeriğinin de çileklere has bir özellik olduğu ve ellajik asidin doğal olarak antimutajen ve antikanserojen olduğu bildirilmiştir. Ancak araştırıcılar çileklerde antioksidan aktivitesinin öteki üzümsülere göre daha az olduğuna da dikkat çekmişlerdir. Schöpplein ve ark. (2002), yaptıkları çalışmada kullandıkları 11 çilek çeşidini Elsanta çilek çeşidi ile kıyaslamışlardır. Araştırmada, SÇKM, titre edilebilir asitlik, askorbik asit, antioksidatif kapasite, toplam fenoller ve antosiyan içeriği üzerinde durulmuştur. Andana, Pavana ve 88009/02v2 çilek çeşitlerinin, bitki başına verim söz konusu olduğunda, 500 gramdan fazla ürün verdiği, Arena ve Lambada çeşitlerinin ise bitki başına 300 gramdan daha az ürün verdiği bulunmuştur. Meyve iriliğinin 13,2 g (Cirano) ile 24,6 g (Kimberly) arasında değiştiği, bütün çeşitler arasında duyusal testlerin 88009/02v2, Pavana, Kimberly ve Lambada çeşitlerinde en iyi olduğu da gözlenmiştir. Araştırmada duyusal testlerin meyve kokusu, aroması ve tadıyla korelasyon gösterdiği saptanmıştır. Lambada, Kimberly, Pavana ve 88009/02v2 çeşitleri en yüksek SÇKM ( g/l) içeriğine sahip olarak bulunurken; 88009/02v2, Cijosee, Cirano, Pavana, Honeoye, Kimberly ve Lambada çeşitlerinin toplam asitliğinin 9 g/l yi geçtiği bulunmuştur. Askorbik asit içeriği ise bütün çeşitlerde mg/l arasında bulunmuştur. Cordenunsi ve ark. (2003), soğukta muhafaza esnasında 5 çilek çeşidinde (Dover, Campineiro, Mazi, Toyonaka ve Oso Grande) kalite ile alakalı fizikokimyasal değişimleri incelemişlerdir. Çilek kalitesiyle alakalı parametreler olan tekstür, antosiyanin içeriği, titre edilebilir asitlik, ph, toplam askorbik asit ve toplam suda çözünebilir şekerler bir hafta soğukta muhafazadan sonra değerlendirilmiştir. Sonuçlar soğukta muhafazanın çileklerde raf ömrünü uzattığını gösterirken, çalışılan kalite parametrelerinin bazılarında küçük değişimler görülmüştür. Ayrıca sonuçlar çeşit özelliğinin önemini ortaya çıkarmıştır. Birçok parametrenin başlangıç değeri belirgin şekilde farklı bulunmuştur. Derim sonrası kalite ve raf ömrünü uzatma konusunda en önemli faktörün çeşit olduğuna işaret edilmiştir. Tekstür raf ömrüyle alakalı önemli bir parametredir fakat Mazi çeşidi tekstür konusunda yüksek başlangıç değeri gösterirken depolama sonunda hiçbir değişim göstermediğinden bir sonuca 13

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR varılamamıştır. Bununla birlikte, bu çeşit en düşük raf ömrüne sahip çeşit olarak belirlenmiştir. Araştırıcılar antosiyanin içeriğindeki değişimlerin de yüksek oranda çeşide bağlı olduğunu, Toyonaka çeşidi hariç, titre edilebilir asitlikte ve ph da önemli bir değişim elde edilmediğini, askorbik asidin ise bütün çeşitlerde % 50 azaldığını, suda çözünebilir şekerler açısından ise çeşitler arasında farklılık görüldüğünü ve bütün çeşitlerde sakkarozun 2 günde kaybolduğunu bildirmişlerdir. Hakala ve ark. (2003), Finlandiya da yetiştirilen çilekleri (Fragaria x ananassa Duch.) dondurarak mineral maddeler, C vitamini ve pestisit içeriklerini araştırmışlardır. Senga Sengana, Jonsok, Korona, Polka, Honeoye ve Bounty çilek çeşitleri normal arazi koşullarında yetiştirilmiş ve yıllarında derimleri yapılmıştır. Ayrıca Polka, Jonsok ve Honeoye çilek çeşitleri de organik olarak yetiştirilmiş ve analizlenmiştir. Senga Sengana çeşidinin 2 yerli 2 de yurt dışı kökenli meyvelerinde varyasyon komponentleri araştırılmıştır. Ca, Mg, K, Fe, Zn, Cu ve Mn flame (alev) tekniği kullanılarak atomik absorbsiyon spektrometre ile ölçülmüştür. Cd ve Pb grafit fırını tekniğiyle, C vitamini ise HPLC de ölçülmüştür. Araştırıcılar, C vitamini içeriğinin ortalama mg/100 g arasında dağılım gösterdiğini, denemede iki yıl arasında C vitamini açısından önemli farklar bulunduğunu, Bounty ve Honeoye çilek çeşitlerinin en yüksek C vitamini içeriğine sahip çeşitler olduğunu belirlemişlerdir. Ayrıca çileklerin iyi bir potasyum ( g/kg), magnezyum ( g/kg) ve kalsiyum( g/kg) kaynağı olduğunu, kurşun içeriğinin ise genel olarak limitin altında bulunduğunu (0.004 mg/kg), bütün örneklerde cadmium düzeyinin mg/kg dan daha düşük olduğunu ve pestisit düzeylerinin maksimum limitten az olduğunu saptamışlardır. Sonuç olarak genotip ve kökenin, ölçülen parametreler üzerine yetiştirme tekniklerinden daha büyük etkisinin olduğu savunulmuştur. Bu çalışma Cayuela ve ark. (1997), tarafından yapılan organik yetiştiricilikte klasik yetiştiriciliğe göre daha yüksek C vitamini içeriği olduğunu savunan deneme sonuçları ile çelişkili gözükmektedir. Sturm ve ark. (2003), Eros, Selena, Northeaster, Fern, Simphony, Mohawk, Elsanta, Miss, Evita, Marmolada, Pegasus, Kent ve Cortina çilek çeşitlerine ait meyveleri kimyasal olarak analiz etmişlerdir. Bireysel şekerler (sakkaroz, glikoz, fruktoz ve ksiloz) ve organik asitler (sitrik, fumarik ve shikimik asitler) teknolojik 14

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Müge ÖZUYGUR olgunluk ve olgunluk safhası olmak üzere 2 olgunluk safhasında HPLC ile ölçülmüştür. Aynı çeşide ait farklı olgunluk safhalarında istatistiksel açıdan glukoz, ksiloz, fumarik ve shikimik asitlerde farklılık bulunurken, sakkaroz ve sitrik asit içeriklerinde istatistiksel açıdan farklılık bulunamamıştır. Olgun evrede Fern ve Northeaster, en yüksek glukoz, fruktoz ve sitrik asit içeriğine sahip çeşitler olarak belirlenmiştir. Aynı olgunluk evresinde en yüksek SÇKM Mohawk çeşidinde ölçülürken, en düşük SÇKM ise Miss çeşidinde görülmüştür. Bu çalışmanın sonucu olarak, çilekte kimyasal kompozisyonun genotipe ve olgunluk safhasına göre değişim gösterdiği belirlenmiştir. Skupien ve Osmianski (2004), Senga Sengana çilek çeşidini kontrol olarak kullanmış ve Kuzeybatı Polonya da yetiştiriciliği yapılan Dukat, Elkat, Selva, Elsanta ve Kent çilek çeşitleriyle karşılaştırmışlardır. Meyveler ticari bir üretim alanından elde edilmiş olup geleneksel tekniklerle yetiştirilmiştir. Denemede yer alan çeşitler içerisinden Elsanta hem en yüksek C vitamini içeriğine sahip hem de yapraklarında en fazla ellajik asit içeren çeşit olarak belirlenmiştir. Kent çilek çeşidinin meyveleri ise en yüksek toplam şeker, toplam polifenol, toplam antosiyanin ve ellajik asit türevlerine sahip bir çeşit olarak bulunmuştur. Dukat meyveleri ise en yüksek kuru ağırlık ve eriyebilir katı madde içeriğine sahip çeşit olarak saptanmıştır. Tüketici amaçlı renk ölçümleri meyvenin kalitesini belirlemek için yapılmıştır. Elsanta ve Elkat meyveleri en yüksek L (parlaklık), a (kırmızılık), C (kroma) ve h (hue) değerine sahip olarak saptanmıştır. Cordenunsi (2005), Dover, Campineiro ve Oso Grande çilek çeşitlerinde antioksidan kapasitesi ve sıcaklığın kimyasal kompozisyon üzerine etkisini incelemişlerdir. Bu çilek çeşitleri aynı ticari yetiştiricilik bölgesinde yetiştirilmiş ve olgun evrede iken derim yapılmıştır. Söz konusu meyveler, 6, 16 ve 25 o C sıcaklıkta 6 gün süreyle depolanmışlardır. Depolama periyodu esnasında kimyasal kompozisyon ve antioksidan aktivitesi araştırılmış ve sonuçta toplam suda çözünebilir şeker, antosiyanin içeriği ve C vitamini içeriklerindeki artış nedeniyle, depolama esnasında yeni bir biyosentezin gerçekleştiği fikri savunulmuştur. Düşük sıcaklık, antosiyanin ve C vitamini içeriğini olumsuz etkilerken, suda çözünebilir şekerler olumlu etkilenmiştir. Flavonoller, ellajik asit ve toplam fenol içerikleri bütün 15