Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s Ahmet ÇAL 1 KOCA SÖZCÜĞÜNÜN ANLAM VE GÖREVLERĠ ĠLE GÜNÜMÜZ TÜRK LEHÇELERĠNDE VE TÜRK DĠLĠNĠN TARĠHÎ DÖNEMLERĠNDE BU ANLAMLARDA KULLANILAN KELĠMELER Özet Bir dilde kullanılan kelimeler, o dilin tarihine büyük oranda ışık tutmaktadır. Yüzyıllar boyunca meydana gelen ses, biçim ve anlam değişikliklerini yansıtmakta, hangi dillerin etkisiyle nasıl değişimlerin gerçekleştiğini göstermektedir. Bir dilin kendi sözcükleri gerek ses, gerek biçim, gerekse anlam bakımından büyük değişikliklere uğrayabilirler. Bir dilin söz varlığı, anlatımı güçlü kılan birçok anlam olayları meydana getirebilir. Sözcüklere yeni anlamlar kazandırarak onları çokanlamlı duruma getiren bu anlam olayları söz varlığı içinde önemli bir yer tutar. Türkçenin yapısından gelen güçlü türetme ve birleştirme yeteneği, ona kavramları kolayca oluşturma gücü vermiştir. Böylece sözcükler Türkçenin tarihî seyri içerisinde ses, biçim ve anlam bakımından çeşitli değişikliklere uğramışlardır. Bu sözcüklerden biri de koca kelimesidir. Bu makalede koca kelimesinin tarihî dönemlerde ve günümüzdeki kullanımları ve kazandığı anlamlar değerlendirilerek, bu anlamlarda başka hangi kelimelerin kullanıldığı verilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: koca, kadının eşi, yaşlı, ihtiyar, yaşlanmak. MEANINGS AND TASKS OF THE WORD "KOCA" AND OTHER WORDS USED IN THĠS MEANING IN CONTEMPORARY TURKISH DIALECTS AND HISTORICAL PERIODS OF TURKISH LANGUAGE Abstract The words used on one side light the history of that language in great measure. It reflects the changes in sound, form and meaning that have taken place throughout the centuries and shows how changes are made by the influence of which languages. A language can undergo major changes in terms of its own 1 Okt. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Seydişehir Meslek Yüksekokulu,ahmetcal42@gmail.com.tr

2 Ahmet Çal words, sound, form, and meaning. A language is a verbal existence, and many expressions that are strong in expression can bring about events. These semantic events, which bring new meanings to words and bring them to a very semantic state, take an important place in speech. The strong derivation and joining ability of the Turkic organization gave him the power to easily create concepts. Thus, the words have undergone various changes in terms of sound, form and meaning within the historical course of Turkic. One of these words is the word koca. In this article, the meaning of the word koca in the historical periods and today's uses is taken into consideration and other words used in these meanings will be tried to be given. Keywords: koca, husband, old, elderly, age. 1. GĠRĠġ Bazı sözcükler vardır ki hem isim kökü hem de fiil kökü olarak kullanılabilmektedir. Bu tür sözcükler sesteş olarak adlandırılır. Türkçede var, gül, bit, düş gibi sözcükler hem isim kökü hem de fiil kökü işlevi üstlenebilen sözcüklerdir. Bu sözcüklerin isim anlamları ile fiil anlamları arasında da farklılık vardır. Mesela gül sözcüğü, Bana bir demet gül verdi. cümlesinde isim görevlidir ve bir çiçeğin adı olarak kullanılmıştır. Fakat Yüzün hiç solmasın, hep böyle gül. cümlesinde aynı ses birimlerinden (harflerden) oluşan bu sözcük fiil görevlidir ve bir eylem bildirmiştir. Bu iki kullanımda gül sözcüğünün anlamları arasında bir bağlantı olmadığı için bu sözcük sesteştir. Sesteş sözcüklerden farklı olarak bir de eş köklü sözcükler vardır. Eş köklü sözcüklerde de tıpkı sesteş sözcüklerde olduğu gibi aynı kök hem isim hem de fiil göreviyle kullanılabilir. Sesteş sözcüklerin arasında anlam açısından bir ilişki olmamakla birlikte eş köklü sözcüklerin arasında anlam açısından bir ilişki vardır. boya, güreş, savaş, barış gibi kelimeler eş köklü sözcüklerden bazılarıdır. Mesela boya sözcüğü Evde hiç boya kalmadı. cümlesinde isim görevi görmektedir. Ancak Evi çok güzel boyamışsın. cümlesinde aynı sözcük eylem bildirmektedir. Bununla birlikte sözcük hem aynı ses birimlerinden oluşmuş hem de sözcüğün her iki cümledeki anlamları arasında bir bağlantı vardır. Bu yüzden boya sözcüğü eş köklü bir sözcüktür. Görüldüğü gibi eş köklü sözcüklerde, iki sözcük arasında anlamsal bir yakınlık vardır. Farklılık bu sözcüklerin görevlerindedir. Sözcüklerden biri isim görevi üstlenirken diğeri fiildir. 185 Türkçede bazı sözcükler ise hem sesteş hem de eş köklü olabilmektedir. Bu tür sözcüklerden biri de koca dır. Bu makalede koca sözcüğünün anlamsal ve işlevsel özellikleri gözden geçirilerek kelime eşsüremli ve artsüremli olarak incelenmeye çalışılacaktır. Koca sözcüğü Türkiye Türkçesinde; kadının evlenmiş olduğu erkek, zevç ; büyük, iri, ulu, ihtiyar, yaşlı ve ihtiyarlamak, yaşlanmak gibi anlamları ihtiva etmektedir. (Türkçe Sözlük, 2010: ). Sözcüğün kadının eşi anlamı sözcük türü olarak isimdir. Büyük, iri, ulu anlamlarıyla yaşlı ve ihtiyar anlamları sözcük türü olarak sıfattır. İhtiyarlamak ve yaşlanmak anlamları ise fiildir. Hem isim hem fiil hem de sıfat görevi üstlenebilen sözcükle ilgili kısaca şunları söyleyebiliriz: XIII. yüzyıla kadar meydana getirilen Orhun Abideleri, Uygur yazmaları, Divânü Lûgat-it Türk, Kutadgu Bilig gibi temel eserlerde koca sözcüğü geçmemektedir. Eski Türkçe Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

3 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler döneminde koca sözcüğünün tespit edildiği ilk eser Atabetü l Hakayık tır. Kelime, eserde bir yerde yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamıyla fiil olarak geçmektedir (Arat, 1992: XXXIV). XIII. yüzyıl öncesindeki Türkçe kelimelerin kökenini inceleyen Clauson un etimolojik sözlüğünde de koca kelimesinin bulunmadığı görülmektedir. Misalli Büyük Türkçe Sözlük te koca kelimesinin sıfat anlamı açıklanırken özellikle XIII. yüzyıl olarak belirtilmiştir. Bu bilgiler ışığında koca sözcüğünün XIII. yüzyıla kadar çok fazla kullanılmadığı, XIII. yüzyıldan sonra kullanımının arttığı söylenebilir. Zira Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi dönemlerinde sözcüğün yaygınlaştığı görülmektedir. 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı adlı eserde koca kelimesi er, zevc, kocaman, eski, köhne, kart gibi anlamlarla madde başı olarak açıklanırken; bu sözcükten türeyen kocacik, koca karı, kocalamak, kocalanmak, kocalık, kocaman, kocamend, kocamış, koca olmak, kocaya varmak, kocaya virmek gibi kelime ve kelime grupları da anlamlarıyla madde başı olarak verilmiştir (Tulum, 2011: ). Dede Korkut Kitabı nda da geçen koca sözcüğü sözlük anlamlarının yanı sıra başka sözcüklerle bir araya gelerek özel ad işlevi de görmektedir (Aruz Koca, Kanglı Koca, Kazılık Koca, Gaflet Koca vs.). (Ergin, 2013: 54, 110, 125, 145). 2. Koca sözcüğünün isim anlamı Koca sözcüğü isim olarak kadının eşi anlamına gelmektedir. Sözcüğün kadının eşi anlamının tam olarak ne zaman ortaya çıktığı belli değildir. Tarama Sözlüğü nde kelimenin bu anlamı yoktur. Ancak 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı adlı eserde kelimenin ilk anlamı olarak er, zevc verilmiştir (Tulum, 2011: 1133). Bu da sözcüğün bu anlamını 17. yüzyıldan önce edindiğini göstermektedir. Sözcüğün kökeni hakkında bilgi veren Tuncer Gülensoy, Köken Bilgisi Sözlüğü nde koca sözcüğünün koç+a şeklinde koç ismine, isimden isim yapan a ekinin getirilmesiyle oluşturulduğunu söylemektedir. (Gülensoy, 2007: 529). 186 Kullanılmaya başlandığı ilk dönemlerde yaşlı, ihtiyar anlamlarına gelen bu kelimenin Farsça hāce (hoca) sözcüğünden geçmiş olma ihtimali vardır. Memluk Kıpçakçasında koca şeklinde tespit edilen bu sözcük ( Atalay, 1945: 80) günümüzde bazı Türk lehçelerinde de kadının eşi anlamına gelmektedir. (Yong-Song Li, 1999: 232). Gagavuz Türkçesi nde, Kırım Tatarcası nda, Kırımçakçada ve Karaimcenin Kırım lehçesinde koca kelimesi kadının eşi anlamındadır. Tatarca nın çeşitli ağızlarında bulunan huca sözcüğüyle Başkurtça konuşma dilinde sahip, iye ; aile başı gibi anlamlara gelen huja sözcüğü de koca anlamındadır. (Yong-Song Li, 1999: 232). Günümüz Türk lehçelerinde yukarıda belirttiğimiz birkaç kullanımın dışında koca kelimesinin bu anlamına rastlanmamıştır. Bu anlamında başka kelimeler görülmektedir. Abuşķa, ādam, bay, beg, cubay, er, eren, erkek, eş, evdeş ĥalāl, kişi, küdegü, oġonnor, ortaķ, refiķ, umrdåş, üydegi, yåstıķdåş, yoldaş ve zevc sözcükleri günümüzde çeşitli Türk lehçelerinde kadının eşi anlamına gelmektedir. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü nde kadının eşi anlamındaki koca kelimesinin karşılıkları şu şekilde gösterilmektedir: Türkiye Türkçesi: koca, Azerbaycan Türkçesi: kiģi, är, Başkurt Türkçesi: ir, iptäş, Kazak Türkçesi: er, bay, Kırgız Türkçesi: er, ayaldın eri, Özbek Türkçesi: er, Tatar Türkçesi: ir, iptäģ, Türkmen Türkçesi: är, Uygur Türkçesi: är, yoldaģ. (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, 1991: 490). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

4 Ahmet Çal Tarihî dönemlerde, koca sözcüğünün kadının eşi anlamında kullanımına Kıpçak Türkçesi döneminde rastlanmaktadır. Kuman Türkçesi Sözlüğü nde, koca maddesi koca, bey anlamlarıyla verilmiştir (Grønbech, 1992: 113). Günümüz Türk lehçelerinde olduğu gibi, Türk dilinin tarihî dönemlerinde de kadının eşi anlamında farklı kelimeler kullanılmıştır. Orhun Abideleri nde ve Uygur Türkçesi döneminde beg, er, kişi gibi kelimeler kadının eşi anlamında iken, Divânü Lûgat-it Türk te beg, er, eş, eşlig (eşli, eş sahibi), koş (çift, eş), tun, (kadının ilk kocası), kelimeleri bu anlamı karşılamaktadır (Atalay, 2006 IV: 79, 184, 197, 348, 652). Eşin yeme kaçurdum. (Atalay, 2006 I: 47). Ersek erge tegmes, ewek ewke tegmes. (Oynak kadın koca bulamaz, aceleci evine varamaz) (Bozkurt, 2012: 523). Kaşgarlı Mahmud, beg kelimesinin anlamını kadının kocası olarak verirken, unvan olan beg sözcüğüne atıfta bulunmuş ve kelimeyi Evinde Beye benzediği için böyle denmiştir. şeklinde açıklamıştır (Atalay, 2006 III: 155). Nehcü l Feradis te ise cüft kelimesi kadının eşi anlamını karşılamak için kullanılmıştır. Men cüftümke aydım ki ėwde un tükendi (Eckmann, 2004: 130 /189-9). Nehcü l-ferâdis te bununla birlikte beg, ehil, er, eren, hatunlug (karısı olan, koca), küdegü (damat, güvey) sözcüklerinin de kadının eşi anlamında kullanıldığı görülmektedir (Ata, 1998: 52, 115, 124, 135, 166, 270). Yine Harezm Türkçesi eserlerinden Mukaddimetü l- Edeb de bir, çüft, dükey (çift) ve eş sözcükleri bu manada kullanılmıştır (Yüce, 1993: 103, 109, 117, 121). 187 Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinden, İrşâdü l-mülûk ve s-selâtin de iwdeş ve iwleş sözcüklerinin kadının eşi manasına geldiği görülmektedir (Toparlı, 1992: 543). Gülistan Tercümesi nde geçen ir, iş, küyegü ve küyev (damat) kelimeleri de bu anlama gelmektedir (Karamanlıoğlu, 1989: 278, 280, 315). Çağatay Türkçesinde; Eski Türkçe ve Harezm Türkçesi dönemlerinde ihtiyar, yaşlı, kart gibi anlamlarla kullanılan Abuşka kelimesi anlam genişlemesine uğramış ve kadının eşi, zevç anlamlarını da kazanmıştır (Çiftoğlu Çabuk, 2012: 541). İslâm Ansiklopedisi nde Abuşka Lûgatı maddesini yazan Osman Fikri Sertkaya, asıl adı belli olmayan sözlüğün, kadının kocası anlamına gelen abuşka kelimesiyle başladığı için bu adla anıldığını söylemektedir (Sertkaya, 1988 I: 313). Abuşka Lûgati nde geçen şu beyit kelimenin kazandığı bu anlamı göstermektedir:... bir yandın oğul yam u şikenci, bir yandın abuşka derd u renci... (Bir yandan oğul uşak tasası ve üzüntüsü, bir yandan kocanın derdi...) (Atalay, 1970: 1). Yine Çağatay Türkçesi dönemine ait Mahbubü l-kulub da abuşka ; yaşlı anlamının yanında koca, zevç olarak da tanımlanmıştır (Ölmez, 1993: 385). Ayrıca bu dönemde kullanılan ve Abuşka Lûgati nde de geçen şoy sözcüğünün kadının kocası anlamında kullanıldığı görülmektedir. (Atalay, 1970: 1). Avuşga: Bu dahi abuşka manasına avrat erine derler ki şoy manasınadır (Atalay, 1970: 30). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

5 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi dönemlerine bakıldığında kadının eşi anlamında çeşitli kullanımların olduğu görülmektedir. Süheyl ü Nev-Bahâr da beg, er, güvegü, iş kelimeleri bu anlamdadır (Dilçin, 1991: 591, 605, 611, 615). Biri birisinden kaçar yad gibi Olımaz bular hîç er avrat gibi (Dilçin, 1991: 416). İrşadü l Mürid İle l-murad Fi Tercümeti Mirsadi l-ibâd da beg, cift, er, evli sözcükleri kadının eşi manasındadır (Çal, 2008: 395, 411, 429, 431). 13. asrın sonlarıyla 14. asrın başlarında yazıldığı tahmin edilen İbni-Mühennâ Lûgati nde geçen erim kelimesi koca ve zevc anlamlarıyla verilmiştir (Battal, 1997: 30). Sirâcü l-kulûb da geçen evlü, nikahlu, çift sözcükleri de kadının eşi anlamına gelmektedir (Karasoy, 2013: 67, 73, 93). Beg, er, iş, çift sözcükleri, dönemin muhtelif eserlerinde de kadının eşi anlamıyla karşımıza çıkmaktadır. Yukarıda daha önce de bahsettiğimiz gibi 17. yüzyılda koca kelimesi er, zevc anlamlarında kullanılmıştır (Tulum, 2011: 1133). Karı sözcüğü Türkçenin tarihi dönemlerinde her ne kadar yaşlı, ihtiyar anlamlarında kullanılmış olsa da Clauson, kelimenin özellikle Osmanlı Türkçesinde yaşlı kadın için de kullanıldığını, bundan dolayı sözcüğün bazen de eş anlamına geldiğini belirtmektedir (Clauson, 1872: ). Koca sözcüğünün isim olarak kadının eşi anlamının dışında başka kullanımları da vardır. XIII. yüzyıldan sonraki metinlerde karşılaşılan ve koca kelimesinden türeyen yaşlı, ihtiyarcık anlamındaki kocacuk (Dilçin, 1991: 332) ile yaşlılık anlamındaki kocalık (Ergin, 2009: 187) (Dilçin, 1991: 623) sözcükleri de isimdir. Azerbaycan Türkçesi ağızlarında goca sözcüğü anneanne anlamına da gelmektedir. 3. Koca sözcüğünün sıfat anlamı Türkiye Türkçesinde koca sözcüğü sıfat olarak büyük, iri ; yaşlı ve ihtiyar gibi anlamlar taşımaktadır. Tarama Sözlüğü nde kelimenin yaşlı, ihtiyar anlamı verilmiş, büyük, iri anlamı verilmemiştir. Tuncer Gülensoy un, Köken Bilgisi Sözlüğü nde büyük, iri anlamındaki koca sözcüğü kök olarak verilmiştir. (Gülensoy, 2007: 529). Günümüz Türk lehçelerinde koca kelimesinin büyük, iri anlamı sadece Türkiye Türkçesinde görülmektedir. Diğer Türk lehçelerinde bu anlamda farklı kelimeler kullanılmaktadır. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü nde büyük, iri anlamındaki koca kelimesinin diğer Türk lehçelerindeki karşılıkları şu şekilde gösterilmektedir: Türkiye Türkçesi: koca, Azerbaycan Türkçesi: böyük, Başkurt Türkçesi: zur, däv, ozon, Kazak Türkçesi: iri, ülken, Kırgız Türkçesi: çon, ulū, Özbek Türkçesi: kättä, ülkän, yirik, Tatar Türkçesi: zur, däv, ozon, Türkmen Türkçesi: ulı, iri, Uygur Türkçesi: yoğan, çon. (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, 1991: 490). Türkiye Türkçesinde, koca kelimesinden türeyerek cümle içinde sıfat göreviyle kullanılan sözcükler de mevcuttur. Bu kelimelerden biri sözcüğün sonuna man eki getirilmek suretiyle yapılan kocaman kelimesidir. Burada man ekinin pekiştirme görevi üslendiği söylenebilir. 188 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

6 Ahmet Çal Bu kelime çok iri, büyük, önemli, görmüş geçirmiş, bilgili gibi anlamları ihtiva etmektedir. Bununla birlikte gocaman sözcüğü Azerbaycan Türkçesinde yaşlı, tecrübeli anlamlarına da gelmektedir. Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi dışındaki lehçelerde kocaman sözcüğü kullanılmamaktadır. Bu anlamda farklı kelimeler görülmektedir. Bu kelimeleri şöyle sıralayabiliriz: Türkiye Türkçesi: kocaman, Azerbaycan Türkçesi: gocaman, Başkurt Türkçesi: bik, zur, bik olo, däv, Kazak Türkçesi: öte irik, ulı, Kırgız Türkçesi: en çon, Özbek Türkçesi: bähäyäbät, cüdä kättä, Tatar Türkçesi: gayt, (bik) zur, olı, däv, Türkmen Türkçesi: örän ulı, beyik, Uygur Türkçesi: nahayiti çon, zor. (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, 1991: 490). Türk Dilinin tarihî dönemlerine baktığımız zaman koca kelimesinin XIII. yüzyıldan bilhassa Eski Anadolu Türkçesi döneminden sonra yaygın olarak kullanılmaya başlandığını görmekteyiz. Bu dönemden günümüze ulaşan eserlerden Danişmendname de (Demir, 2002 III: 174), Hurşidname de (Ayan, 1979: 482), Gülistan Tercümesi nde (Özkan, 1993: 372), Mantıku t-tayr da (Levend, 1957: 27-5), Tarama Sözlüğü nde (Tarama Sözlüğü, 1969 IV: 2588), Marzuban-name Tercümesi nde (Korkmaz, 1973: 389), Süheyl ü Nev-Bâhâr da (Dilçin, 1991: 380) ve Yunus Emre Divânı nda (Tatçı, 1990: 27, 53, 62, 98) koca sözcüğünün yaşlı, ihtiyar anlamında kullanıldığı görülmektedir. Kimi Yigit kimi koca kimi vezir kimi hoca Gündüzleri olmış gice ancılayın çoklar yatur (Tatçı, 1990: 66). Dede Korkut Kitabı nda koca kelimesi ihtiyar, yaşlı erkek ; büyük, ulu anlamlarıyla kullanılmıştır (Ergin, 2009: 186). Koca ağacın kurumuştu yeşerdi âhir (Ergin, 2013: 87)... meger bir koca babam bir karı anam var... (Ergin, 1989: 180). Burada dikkat çeken bir husus ihtiyar erkek için koca, ihtiyar kadın için karı kelimelerinin kullanılmış olmasıdır. Bu durum bahsi geçen kelimelerin kullanım farklılıklarının olduğunu ortaya koyması bakımından önemlidir. Karı ve bu kelimeden yapılan türetmeler, Türkçenin bütün tarihî dönemlerinde yaşlı ve yaşlılık kavramlarının ifadesinde en yaygın kullanılan yapılardandır (Çiftoğlu Çabuk, 2012: 543). Eski Türkçe döneminden beri görülen kelime Orhun Abideleri nde ihtiyar, yaşlı, eski anlamında kullanılmıştır (Ergin, 1999: 99). Sözcük, Türkischen Turfan Texte te yaşlı olarak tanımlanmıştır (Bang ve Gabain, 1934: 89). Eski Türk Yazıtları nda (Orkun, 1987: 838), Altun Yaruk ta (Kaya, 1994: 314), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü nde (Caferoğlu, 1968: 81), Divânü Lûgat-it Türk te (Atalay, 2006 IV: 269), Kutadgu Bilig de (Arat, 2006: 1168) de kelimenin yaşlı, ihtiyar, kocamış anlamlarında kullanıldığı görülmektedir. Maytrısimit te ise kelimeye ihtiyar anlamının yanında büyük anlamının da verilmesi son derece önemlidir (Tekin, 1976: 402). Zira bizim çalışmamıza konu olan koca kelimesinin Türkçe Sözlük te geçen anlamlarından birisi de büyük tür (Türkçe Sözlük, 2010: 1454). Dolayısıyla karı sözcüğünün Eski Türkçe döneminden itibaren koca kelimesinin anlamını büyük ölçüde ihtiva ettiği söylenebilir. Karga karısın kim bilir (Atalay, 2006 I: 425) Karganın yaşlısını kim bilir? Harezm Türkçesi dönemindeki Nehcü l-ferâdis (Ata, 1998 III: 202), Kısasü l-enbiya (Ata, 1997 II: 298), Mukaddimetü l Edeb (Yüce, 1993: 135), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur an 189 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

7 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Tercümesi (Sağol, 1995: 73), Muinü l-mürid (Karamanlıoğlu 2006: 90) gibi eserlerde de karı kelimesi yaşlı, ihtiyar anlamlarındadır. Kıpçak Türkçesi ve Çağatay Türkçesi dönemlerinde kelimenin yaşlı, ihtiyar anlamlarını koruduğu görülmektedir (Çiftoğlu Çabuk, 2012: 544). Bu dönem eserlerinden Ettuhfet-üzzekiyye fil-lûgat-it Türkiyye de (Atalay, 1945: 185), Seyfî Sarâyî nin Gülistan Tercümesi nde (Karamanlıoğlu, 1989: 52), İrşadü l-müluk ve s-selatin de (Toparlı, 1992: 547), Abuşka Lûgati nde (Atalay, 1970: 309), Mahbubü l-kulub da (Ölmez, 1993: 469), karı kelimesinin yaşlı, ihtiyar anlamlarında kullanıldığı görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesi döneminde karı kelimesi, daha çok kadın yaşlılığını anlatmak için kullanılmıştır. Bunun yanında bu dönemde kelimenin yeni anlamlar yüklendiği de görülmektedir (Çiftoğlu Çabuk, 2012: 544). Ancak İbni-Mühennâ Lûgati de kocamış erkek ve kadın şeklinde açıklanması (Battal, 1997: 38) kelimenin erkekler için de kullanıldığını göstermektedir. Mahmûd b. Kadı-ı Manyâs ın Gülistan Tercümesi nde kelime sadece kadın yaşlılığını ifade edecek şekilde verilmiş ve ihtiyar kadın, kocakarı anlamlarında kullanılmıştır (Özkan, 1993: 362). Bu bilgiye dayanarak günümüzde yaşlı kadın anlamında kullanılan ve koca kelimesinden türeyen kocakarı sözcüğünün ortaya çıkış süreci Eski Anadolu Türkçesi dönemine kadar götürülebilir. 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı nda koca karı, koca karı gibi, koca karılerüñ âdetince gibi söz öbekleri madde başı olarak verilerek açıklanmıştır (Tulum, 2011: 1133). Sözcüğün 17. yüzyılda söz öbeği oluşturması da kelimenin 17. yüzyıldan önce kullanılmaya başlandığını kanıtlamaktadır. Koca sözcüğünün isim, sıfat ve fiil işlevinin dışında başka bir kelimeyle kalıplaşarak birleşik isim oluşturduğu kocakarı kelimesi günümüzde Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde kullanılmaktadır. Diğer Türk lehçelerinde bu anlamda başka sözcükler mevcuttur. Bu kelimelerden bazıları şunlardır: Türkiye Türkçesi: kocakarı, Azerbaycan Türkçesi: kocagarı, Başkurt Türkçesi: karsık, kortka, äbiy, Kazak Türkçesi: kempir, Kırgız Türkçesi: kempir, Özbek Türkçesi: kämpir, Tatar Türkçesi: karçık, kortka, äbi, Türkmen Türkçesi: kempir, Uygur Türkçesi: kämpir, momay. (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, 1991: 490). 190 Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden Süheyl ü Nev-bâhâr da da karı kelimesi yaşlı kadın, yaşlı, ihtiyar anlamlarında kullanılmış; bunun yanında eski, köhne anlamlarını da ihtiva etmiştir (Dilçin, 1991: 619). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi adlı eserde kelimenin anlamı yaşlı, ihtiyar olarak verilmiştir (Özkan, 2000: 947). Dede Korkut Kitabı nda karı kelimesine yaşlı, ihtiyar, ihtiyar kadın, eski anlamları verilmiştir (Ergin, 2009: 171). Orhun Abideleri nde karı sözcüğünden başka ihtiyar, yaşlı anlamında ödeg ve ötülüg kelimeleri de kullanılmıştır (Ergin, 1999: 107, 109). Eski Türkçe döneminden beri yaşlı, ihtiyar anlamlarında kullanılan kelimelerden biri de abuçka veya avıçka dır. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü nde (Caferoğlu, 1968: 1), Prens Kalyanamkara Papamkara Hikâyesinin Uygurcası nda (Orkun, 1940: 76), Altun Yaruk ta (Kaya, 1994: 252), Kutadgu Bilig de (Arat, 2006: 1104), Divânü Lûgat-it Türk te 2 (Atalay, 2006 I: 143) bu kelimenin yaşlı, ihtiyar anlamında kullanıldığı görülmektedir. 2 Divânü Lûgat-it Türk te avıçka kelimesi bir yerde geçmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

8 Ahmet Çal Harezm Türkçesi dönemine ait Nehcü l-ferâdis (Ata, 1998 III: 3), Kısasü l-enbiya (Ata, 1997 II: 1), Mukaddimetü l Edeb (Yüce, 1993: 83) gibi eserlerde ve Kıpçak Türkçesi dönemine ait Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it Türkiyye (Atalay, 1945: 136) adlı eserde abuşka, abuşga, abuşha ve abışka kelimelerinin koca, yaşlı, ihtiyar adam ve kart anlamlarında kullanıldığı görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesi döneminde görmediğimiz kurtga kelimesi, diğer tarihî dönemlerde sadece kadın yaşlılığını anlatmak için kullanılmıştır. Eski Türk Yazıtları nda kurtga sözcüğü ihtiyar anlamıyla kullanılmıştır. tenrilik kurtga yurt(d)a kalmış ( dindar bir ihtiyar yurtta kalmış ) (Orkun, 1987: 268). Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden Divânü Lûgat-it Türk te (Atalay, 2006 IV: 383), Kutadgu Bilig de (Arat, 2006: 1193), kurtga sözcüğü acûze, kocakarı, yaşlı anlamlarında kullanılmıştır. kurtga büdhik bilmes, yerim tar ter ( kocakarı oyun bilmez, yerim dar der ) (Atalay, 2006 III: 259). Harezm Türkçesi dönemine ait eserlerde kurtga kelimesi ihtiyar kadın anlamındadır (Sağol, 1995: 199). Kısasü l-enbiya da kurtga, kurtka şekillerinde geçen kelime kocakarı, yaşlı kimse anlamındadır (Ata, 1997 II: 401). Clauson un etimolojik sözlüğünde kurtga sözcüğü, avıçga kelimesinin kadın karşılığı, onun gibi ga ekiyle biten eski bir sözcük olarak tanımlanmıştır (Clauson, 1872: 648). 13. yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başlarında yazıldığı düşünülen İbni-Mühennâ Lûgati ndeki çal kelimesi: kocamış adam, kır saçlı adam anlamlarıyla verilmiştir (Battal, 1997: 24). Arapçada seçmek, tercih etmek anlamlarında kullanılan ihtiyar kelimesi, Türkçenin Tarihî dönemlerindeki çeşitli metin ve sözlüklerde de bu anlamda kullanılmıştır. Kelimenin ilk defa Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait bazı eserlerde yaşlılık kavramını yansıttığı görülmektedir (Çiftoğlu Çabuk, 2012: 542). Yukarıda bahsi geçen sözcüklerin yanında Türk dilinin tarihî dönemlerinde yaşlı, ihtiyar, kocamış, kocakarı anlamında başka sözcükler de kullanılmıştır (Çiftoğlu Çabuk, 2012: ). Bu anlamda kullanılan sözcüklerden bazısı şunlardır: İhtiyar 3 (Korkmaz, 1973: 371), acuz (Ata, 1998: 4), kart (Ata, 1997 II: 301), kırgıl (Arat, 2006: 1178), pir (Karamanlıoğlu, 1989: 347), yaşlıg (Caferoğlu, 1968: 290), baba (Ata, 1998: 41), şeyh (Ata, 1998: 389), kal (Atalay, 2006 IV: 253), öge (Atalay, 2006 IV: 451), ak sakal (Atalay, 2006 IV: 15), hoca (Yüce, 1993: 126). Koca kelimesinin diğer bir anlamı da büyük tür. Türk dilinin tarihî dönemlerine baktığımızda bu anlamda da farklı sözcüklerin kullanıldığı görülmektedir. Orhun Abideleri nde büyük anlamında tay ve ulug kelimeleri geçmektedir. (Ergin, 1999: 113, 118). Uygur döneminde bedük, ulug ve ülgülençsiz kelimeleri büyük, ulu anlamındaki sözcüklerdir. (Caferoğlu, 1968: 37, 264, 272) ihtiyar sözcüğü tarihî dönemlerde daha çok seçmek, seçilmiş, tercih etmek anlamlarında kullanılmıştır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

9 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Divânü Lûgat-it Türk te geçen bar, bedük, böng, tuwuz ve ulug ; büyük, iri, ulu anlamında kullanılan sözcüklerdir (Atalay, 2006 IV: 66, 77, 108, 664, 691). Büyük kelimesi, Harezm Türkçesi döneminde böyük şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Ata, 1998: 84), (Yüce, 1993: 107).... cümle böyük taglar baş kaldurdılar... (Eckmann, 2004: 263). Ayrıca Nehcü l-ferâdis te geçen aziz, bedük, mecîd, muazzam, ulug, yükey ve yüksek sözcükleri ile (Ata, 1998: 40, 52, 280, 296, 492); Mukaddimetü l-edeb de yer alan aziz, ulu, ulug, ulugrak ve yükey kelimeleri de (Yüce, 1993: 96, 194, 213) büyük, ulu, yüce anlamlarında kullanılmıştır. Kıpçak Türkçesi döneminde de büyük kelimesi kullanılmıştır (Toparlı, 1992: 509) (Karamanlıoğlu, 1989: 218). Bunun yanında bu döneme ait farklı eserlerde geçen aga, ʿalî, ʿazîm, celâl, ecell, ekâbir, izzet, kebir, kerîm, ulu, ulug sözcükleri büyük, ulu, yüce manasında kullanılmıştır (Toparlı, 1992: 505, 514, 543, 549, 610), (Karamanlıoğlu, 1989: 201, 211, 235, 247, 248, 291, 383), (Toparlı vd., 1999: 99, 106, 127). Eski Anadolu Türkçesinde büyük sözcüğü kullanılmaya devam etmiştir (Çal, 2008: 408). Döneme ait eserlerden Süheyl ü Nev-Bahâr da; iri, kaba, key, ulu, yüce geçen (Dilçin, 1991: 229, 643, 616, 653) sözcükleri de büyük anlamında kullanılmıştır. Kamu kavm kullukçı her birisi Gelürlerdi uşagı vü irisi (Dilçin, 1991: 229). (Bütün kavimlerin her biri, küçüğüyle ve büyüğüyle hizmetkâr olarak gelirlerdi). Key ulu bınar içi uşah kayır Kaba hub ağaçlar u gökçek çayır (Dilçin, 1991: 418). (O kadar büyük pınarın içinde küçük kumlar, büyük güzel ağaçlar ve hoş çayır vardır). Bu sözcüklerin dışında Eski Anadolu Türkçesi dönemindeki muhtelif eserlerde aʿlâ, aʿzam, azîm, ecell, celîl, heybet, izz, izzet, kebir, kerîm, kibâr, mihter, taʿzim gibi kelimeler büyük, ulu, yüce anlamlarını ihtiva etmektedir (Özkan, 2000: 911, 918, 925, 939, 945, 949, 951, 979), (Çal, 2008: 384, 392, 409, 504, 556, 563, 584). Çağatay Türkçesi ve Osmanlı Türkçesine bakıldığında yukarıda sayılan sözcüklerin çoğunun bu dönemlerde de büyük, ulu, yüce anlamlarını karşılamak için kullanıldığı görülmektedir. Bâbür Dîvânı nda büyük sözcüğü biyik şeklinde geçmektedir (Yüce, 1995: 344). Ni belâ biyik turur devlet tagı Kûh-ı gamnı ni bilür devlet tagı (Yüce, 1995: 285) (Devlet dahi ne kadar büyüktür, devlet dahi gam dağını ne bilir...) Bununla beraber ʿalî, ʿazîm, bâlâ, bülend, celâl, izzet, kerîm, müteʿal, şevket gibi sözcüklerin de büyük, ulu, yüce anlamlarında kullanıldığı görülmektedir (Yüce, 1995: 332, 336, 337, 347, 380, 384, 402, 423). 192 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

10 Ahmet Çal Osmanlı Türkçesi dönemine ait Sirâcü l-kulûb de büyük sözcüğü aynen geçmektedir (Karasoy, 2013: 65) Ayrıca azamet, azîm, celâl, heybet, ulu ve yüce kelimeleri de büyük, ulu, yüce anlamlarında kullanılmıştır (Karasoy, 2013: 61, 66, 79, 103, 109). 4. Koca sözcüğünün fiil anlamı Koca sözcüğünün Türkiye Türkçesindeki fiil anlamı yaşlanmak, ihtiyarlamak tır. Tarama Sözlüğü nde kocalmak sözcüğü; kocamak, ihtiyarlamak, kocaltmak, ihtiyarlatmak anlamlarında verilmiştir (Tarama Sözlüğü, 1969 IV: 2592). Tuncer Gülensoy, Köken Bilgisi Sözlüğü nde yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamındaki koca yı açıklarken, kelimenin koç+a biçiminde koç ismine, isimden fiil yapan -a ekinin getirilmesi sonucu koca- şeklinde oluştuğunu söylemektedir (Gülensoy, 2007: 529). Kocalmak sözcüğü de koca- fiilinin sonuna, fiilden fiil yapan l edilgenlik ekinin getirilmesiyle oluşmuştur. Günümüz Türk lehçelerinde yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamında koca- fiili pek yaygın değildir. Bu fiilin sadece Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde kullanıldığı görülmektedir. Diğer Türk lehçelerinde yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamında farklı kelimeler kullanılmaktadır. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü nde bu kelimeler şu şekilde gösterilmiştir: Türkiye Türkçesi: kocamak, Azerbaycan Türkçesi: kocalmag, Başkurt Türkçesi: kartayıv, oloğayıv, Kazak Türkçesi: kartayuv, Kırgız Türkçesi: karū, Özbek Türkçesi: karimák, Tatar Türkçesi: kartayu, oloğayu, Türkmen Türkçesi: garramak, Uygur Türkçesi: kerimak. (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, 1991: 490). Türk Dilinin tarihî dönemlerine baktığımızda koca sözcüğünün ilk geçtiği ve fiil olarak kullanıldığı eser Atabetü l Hakayık tır. Eserde kelime yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamındadır (Arat, 1992: XXXIV). yigit koca bolur yangı eksiyür (Arat, 1992: 56/195). genç ihtiyarlar ve yeni eskir (Arat, 1992: 89/195). XIII. yüzyıldan sonra koca sözcüğünün yaygınlaşmaya başlamasıyla birlikte fiil kullanımının yanında türemiş kullanımları da görülmeye başlamıştır. Süheyl ü Nev-Bâhâr dan alınan aşağıdaki mısrada kocal- sözcüğü yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamında kullanılmıştır. Atan uş kocaldı vü sensin yigit Otur tahtun üstine bu fikri unıt (Dilçin, 1991: 243). Bunun dışında yine Süheyl ü Nev-Bâhâr da geçen kocat- (Dilçin, 1991: 525) fiili ihtiyar etmek anlamındadır. Marzuban-name Tercümesi nde geçen koca eyle- (Korkmaz, 1973: 250) ve Sirâcü l-kulûb daki kocalmak (Karasoy, 2013: 87) fiilleri ile Tarama Sözlüğü ndeki kocalt- (Tarama Sözlüğü, 1969 IV: 2592) fiili yaşlandırmak anlamında kullanılmıştır. Kocaltmak sözcüğü koca- fiilinin sonuna fiilden fiil yapan l edilgenlik eki ile fiilden fiil yapan ve ettirgen çatı kuran t ekinin getirilmesiyle oluşmuştur. Süheyl ü Nev-Bahâr da geçen yaşı tolmak ve yaşı yitmek tabirlerinin de yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamlarında kullanıldığı görülmektedir (Dilçin, 1991: 648). Dişüñ aşınup u ditrer başuñ Yaşuñ toldı gözden dökilür yaşıñ (Dilçin, 1991: 475) 193 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

11 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Türk dilinin tarihî dönemlerine bakıldığında yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamında genellikle karı- fiilinin kullanıldığı görülmektedir. Eski Türk Yazıtları nda (Orkun, 1987: 118), Mukaddimetü l Edeb te (Yüce, 1993: 135), Gülistan Tercümesi nde (Karamanlıoğlu, 1989: 135), ve İrşadü l-müluk ve s-selatin de (Toparlı, 1992: 399) Yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamlarında karı bol- yapısı kullanılmıştır. karı -, harı- fiilleri Eski Türkçe dönemindeki Maytrısimit te (Tekin, 1976: 403), Eski Türk Yazıtları nda (Orkun, 1987: 838), Orhun Türkçesi Grameri nde (Tekin, 2000: 246) ve Altun Yaruk ta (Kaya, 1994: 218) ihtiyarlamak, kocamak anlamlarıyla verilmiştir. Uygur Türkçesi döneminde; harımak, karımak sözcükleri kocamak, ihtiyarlamak anlamına gelmektedir. (Caferoğlu, 1968: 81). Divânü Lûgat-it Türk te (Atalay, 2006 III: 223), Atebetü l-hakayık ta (Arat, 1992: XXXIII) ve Kutadgu Bilig de (Arat, 2006: 1168) yaşlanmak, ihtiyarlamak, kocamak, kocalmak anlamlarında karı- fiilinin geçtiği görülmektedir. Açıglıg er şebük karımas. (Atalay, 2006 I: 147) Varlıklı kişi çabuk kocamaz. Harezm Türkçesi dönemi eserlerinde de yaşlanmak, kocamak anlamlarında kullanılan karı- fiili Nehcü l Ferâdis te (Ata, 1998 III: 202), Kısasü l-enbiya da (Ata, 1997 II: 298) ve Mukaddimetü l-edeb de (Yüce, 1993: 135) de geçmektedir. Kıpçak Türkçesi dönemine baktığımızda; Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it Türkiyye de (Atalay, 1945: 185), Seyfî Sarâyî nin Gülistan Tercümesi nde (Karamanlıoğlu, 1989: 288) ve Muinü l- Mürid de (Karamanlıoğlu, 2006: 90) karı kelimesinin yaşlanmak, ihtiyarlamak ve kocalmak anlamlarında kullanıldığı görülmektedir. 194 Yaşlanmak kavramının, Çağatay Türkçesi döneminde sadece karı- kelimesiyle karşılandığı görülmektedir (Çiftoğlu Çabuk, 2012: 546). Eski Anadolu Türkçesi döneminde de Süheyl ü Nev-bâhâr da (Dilçin, 1991: 230) yaşlanmak ve İbni-Mühennâ Lûgati nde (Battal, 1997: 38) kocamak kavramları için karı fiilinin kullanıldığını görmekteyiz. Kelime Tarama Sözlüğü nde yaşlanmak anlamında geçmektedir (Tarama Sözlüğü, 1969 IV: 2302). Eski Uygur Türkçesinde kullanılan uluġadmak (Caferoğlu, 1968: 81) fiiliyle, Divânü Lûgat-it Türk te geçen yétsikmek fiili de yaşlanmak, kocalmak anlamında kullanılmıştır (Atalay, 2006 IV: 778). Görüldüğü gibi koca sözcüğü Türkçede farklı anlamlara gelmektedir. Koca kelimesinin yüklendiği anlam ve görevler Türk dilinin tarihî seyri içinde farklı kelimelerle karşılanmıştır. Sözcüğün bu farklı anlamları ne zaman kazandığı tam olarak belli değildir. Büyük ihtimalle sözcük, tarihî seyri içerisinde anlam genişlemesine uğrayarak yeni anlamlar kazanmıştır. Kelimenin, diğer Türk lehçelerine nazaran Türkiye Türkçesindeki anlam ve kullanım alanı daha geniştir. Koca sözcüğü Türkiye Türkçesi ağızlarında da yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Sözcük Türkiye Türkçesinde birçok atasözü ve deyim içerisinde de geçmektedir. Bir sözcüğün atasözleri ve deyimler içerisinde yer alması o sözcüğün dilde eskiden beri var olduğunun göstergelerinden biri olarak kabul edilir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

12 Ahmet Çal Türkiye Türkçesinde kullanılan ve koca sözcüğü ile ilgili atasözü ve deyimlerden bazıları şunlardır: 5. Ġsim olarak kullanılan koca sözcüğü ile ilgili atasözleri Ana kızına taht kurar, kız bahtı kocadan arar (ADS). Kocası iyi olmayan bir kadın, kendi ne kadar zengin olursa olsun, mutlu olamaz. Baba (evlat, oğul) ekmeği zindan ekmeği, koca (er) ekmeği meydan ekmeği (ADS). Bir kadın için babasının veya çocuğunun evinde barınıp onların eline bakmak çok kötü bir durumdur; onun gönül ferahlığıyla yaşayacağı yer, kocasının evi, serbestçe harcayacağı para kocasının parasıdır. Baba vergisi görümlük, koca vergisi doyumluk (ADS). Bir babanın kızı için harcadığı para, hazırladığı çeyiz göstermelik olmaktan ileri gidemez, kızın yaşam boyu süren giderlerini kocası üzerine almıştır. Bir karıyla bir koca, dırdır eder her gece (ADS). Sıkıntı veya yalnızlık yüzünden iki dost bile birbiriyle dalaşır, anlamsız konuşur. Çalı idi çırpı idi, evim idi ya, ayı idi uyu idi, kocam idi ya (ADS). Her ne kadar evim derme çatma, kocam kaba saba idiyse de, bir düzen kurmuş, yaşayıp gidiyorum. Çocuk seversen beşikte, koca seversen döşekte (ADS). Çocuğu kucağına almadan, beşikte yatarken sev; kocana karşı olan sevgini de başkalarının yanında değil, döşekte göster. 195 Dumansız baca olmaz, kahırsız koca olmaz (ADS). Dumanı olmayan baca olamayacağı gibi karısına sıkıntı vermeyen koca da olmaz. Karı koca bir sözle yakın, bir sözle uzaktır (ADS). Bir kadınla bir erkek, birbirlerine bağlandıklarını bildiren bir sözle karı koca olurlar, böyle bir bağın kalmadığını bildiren bir sözle de yabancı olurlar. Kocana göre bağla başını, harcına göre pişir aşını (ADS). Davranışlarını içinde bulunduğun koşullara uydur. * Anadolu ağızlarında da koca sözcüğü ile ilgili atasözlerine rastlanmaktadır. Bunlardan birkaçını şöyle sıralayabiliriz: Kocanın vurduğu yerde gül biter (Bulut, 2017: 332). Giresun ili ağızlarında tespit edilen ve Standart Türkiye Türkçesinde de bilinen bu atasözü ile kadının, kocasının sıkıntılarına katlanması gerekir; bunun neticesi olarak da mutlu olacaktır. İki karının kocası, şeytanların hocası; bir karı bir koca helva yer gece gece (Ak, 2017: 310). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

13 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Yörük ağızlarından derlenen bu atasözünde birden fazla kadınla evlilik hoş karşılanmamaktadır. Tek kadının ise kocasına sevgisinin daha çok olacağı vurgulanmıştır. 6. Sıfat olarak kullanılan koca sözcüğü ile ilgili atasözleri Şahin küçüktür ama koca turnayı havadan indirir (ADS). Küçük olmak güçsüz olmak demek değildir, kendilerinden büyük olandan daha güçlü olan küçükler de vardır. İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı (ADS). Nasıl öküz, ömrü boyunca hizmet ederek sahibine kazanç sağladığı halde yaşlanınca sahibi tarafından kesiliyorsa bu dünyada her zaman iyiliğe karşı iyilik görülmez. 7. Fiil olarak kullanılan koca sözcüğü ile ilgili atasözleri Akılsız köpeği (ahmak iti) yol kocatır (ADS). İyice düşünmeden, tasarlanmadan yapılmaya çalışılan iş sırasında birçok sorun ortaya çıkar ve kolay bir iş bile zorlaşır. Aslan kocayınca sıçan deliği gözetir (ADS). Güçlü olduğunda ağır ve büyük işler yapan, büyük kazançlar elde eden kimse, güçten düşünce pek küçük işlerle uğraşır, azla yetinir. Er kocar, gönül kocamaz (ADS). Kişi ihtiyarlar ama gönlü taze kalır, sevgisi eksilmez. 196 Eşek kocamakla tavla başı olmaz (ADS). Anlayışsız kişi ne kadar yaşlanırsa yaşlansın baş olacak bir olgunluğa ulaşamaz. Gönül kocamaz (ADS). İnsanlar yaşlansalar da gönüllerindeki sevgi ve istekler tazeliğini yitirmez. Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur (ADS). Güç ve yeteneğini yitiren insan, basit ve kendini bilmezlerce aşağılanır. 8. Ġsim olarak kullanılan koca sözcüğü ile ilgili birleģimler ve deyimler Kocaya vermek: Kızı ya da kadını evlendirmek (ADS). Kocaya varmak: (Kız, kadın) Evlenmek (MBTS: 1720). Kocaya kaçmak: Ailesinin izni olmadan evlenmek üzere bir erkekle kaçmak (MBTS: 1720). Kocaya gitmek: Evlenmek (ADS). Koca bulmak: Kız veya kadının kendisiyle evlenecek bir erkek bulması (ADS). Kocakarı ilacı: Bilgisiz halk arasında ilaç diye tanınan ve hekimlikte kullanılmayan madde (MBTS: 1721). Kocakarı soğuğu: Mart ortalarında kendini gösteren soğuklar (MBTS: 1721). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

14 Ahmet Çal Koca baģı: Rumeli deki Hıristiyan köylerinde muhtar karşılığı olarak köy ihtiyar heyetinin başına verilen unvan (MBTS: 1721). Kocameti: Çok büyük, koskocaman (DS: 2892). Kocakarı tarhanası: Küçük dolu (DS: 2892). Kocasak: Koca arayan kız (DS: 2892). Kocasan: Büyüyemeyen, gelişemeyen ağaç; yaşlanmış bitki (DS: 2892). Kocasan: Yaşlı görünüşlü (kimse) (DS: 2892). 9. Fiil olarak kullanılan koca sözcüğü ile ilgili deyim Bir yastıkta kocamak: Karı koca birlikte uzun bir ömür sürmek (ADS). 10. Sıfat olarak kullanılan koca sözcüğü ile ilgili birleģimler ve deyimler Kocaoğlan: Ayı (DS: 2892). Kocaoğlan: Kuvvetli esen yel (DS: 2892). Koca bebek: Davranışları yaşına uygun olmayan kimse (MBTS: 1721). KocabaĢ: Parlak siyah ve kahverengi tüylü, iri ve sivri gagalı, kısa kuyruklu, Avrupa ve Asya da yaygın olarak yaşayan ötücü kuş (MBTS: 1721). KocabaĢ (Halk ağzı): 1. Pancar, turp, lahana vb. bitkilere verilen isim. 2. Mavi çiçekleri, nohut büyüklüğünde tohumu olan dikenli bir ot (MBTS: 1721). Koca kafa: Başı büyük olan, mecazī: Anlayışsız kimse (MBTS: 1721). Koca kuģluk: Öyleye yakın olan zaman. Hasılı seher vaktinden koca kuşluğa dek savaş ve uğraş olup (MBTS: 1721). Koca reis: Büyük yelkenlilerin ikinci kaptanı (MBTS: 1721). Koca yemiģ: Fundagillerden kışın yapraklarını dökmeyen, parlak yeşil yapraklı, pembe ve beyaz çiçekli ağaç (MBTS: 1721). Kocaarap: Tek kişinin oynadığı bir halk oyunu (DS: 2890). Koca av: Sürek avı (DS: 2890). Kocababa: Büyük amca (DS: 2890). Kocaana: Nine, büyük amcanın karısı (DS: 2890). Koca bakla: Bir çeşit bakla (DS: 2891). Koca bayram: Şeker bayramı (DS: 2891). Koca bılla: Bir ailenin en yaşlı kadını (DS: 2891). Koca boğazlı: Obur (DS: 2891). Kocadepen: Sulu, kabukları ince bir çeşit armut (DS: 2891). Kocagelin: Kaynana (DS: 2891). Kocagöl: Deniz (DS: 2891). 197 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

15 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Kocagölmez: Yağlı hamura kavrulmuş ve dövülmüş haşhaş katılarak yapılan ekmek (DS: 2891). Kocagöz: Gözü kararmış (DS: 2891). Kocagöz: İstavrit balığı (DS: 2891). Kocağız: Yaşlı, geçkin kız (DS: 2892). KocakuĢ: Kartal (DS: 2892). Koca koyun: Altı yaşını geçmiş koyun (DS: 2892). Koca löhlü: Bunak, bunamış (DS: 2892). 11. SONUÇ Bir dilde; atasözleri, deyimler, sesteş sözcükler, eş köklü sözcükler, çok anlamlı sözcükler, eş anlamlı sözcükler, zıt anlamlı sözcükler gibi yapıların bulunması o dilin zenginliğinin ve işlenmiş bir dil olduğunun en önemli göstergelerinden biridir. Dildeki bir sözcük ilk ortaya çıktığı anda çok anlamlılık göstermez. Ancak zaman içinde kullanıla kullanıla yeni anlamlar ve yeni işlevler kazanabilir. Bir dilde bu tür kullanımlar ne kadar fazla ise, o dilin oldukça eski olduğunun da kanıtıdır. Dilbilimciler bir sözcüğün çok anlamlılığını, yeni yeni anlamlar kazanmasını, onun sağlıklı durumda olduğunun, kolay kolay unutulmayacağının işareti sayarlar. (Aksan, 1996: 65). Bir kavram genellikle farklı dillerde değişik sözcüklerle ifade edilir. Sadece farklı dillerde değil, aynı dilin değişik lehçe ve ağızlarında da bir kavram farklı sözcüklerle ifade edilebilir. Bu insanların yaşayışları, gelenek ve görenekleri, iklim şartları ve inançlarıyla alakalıdır. Yukarıda üzerinde durduğumuz koca sözcüğü de Türk dilinin tarihî dönemlerinde farklı anlam ve şekillerde kullanılmış, günümüz Türk lehçelerinde de farklı anlam ve şekillerde kullanılmaya devam etmektedir. Sözcüğün eski dönemlerden beri kullanılması, farklı anlamlara gelmesi, farklı türden sözcükleri karşılaması, çeşitli atasözleri ve deyimler içerisinde sıkça yer alması diğer birçok Türkçe sözcük gibi koca sözcüğünün de işlevsel olarak sağlıklı bir durumda olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca yukarıda da belirttiğimiz gibi Türk dilin tarihî seyri içerisinde ve günümüz Türk lehçelerinde koca kelimesinin ihtiva ettiği anlamlar için farklı kelimelerin kullanılmış ve kullanılıyor olması da Türkçenin zenginliğinin bir göstergesidir. 198 KISALTMALAR ADS: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. DS: Derleme Sözlüğü. MBTS: Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

16 Ahmet Çal KAYNAKLAR Ak, Mehmet (2017), Yörüklerde Kadın, JASSS The Journal of Academic Social Science Studies Number: 58 p Aksan, Doğan (1996), Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayınevi. Aksan, Doğan (2006), Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayınevi. Aksoy, Ömer Asım (1988), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1. Atasözleri Sözlüğü, İstanbul: İnkılap Yayınları. Aksoy, Ömer Asım (1988), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2. Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkılap Yayınları. Arat, Reşit Rahmeti (1992), Atebetü l-hakayık / Edib Ahmet Yükneki. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Arat, Reşit Rahmeti (2006), Kutadgu Bilig / Yusuf Has Hacib, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Ata, Aysu (1997), Kısasü l-enbiyâ: Dizin, II. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ata, Aysu (1998), Nehcü l-ferâdîs: Uştmahlarnıng Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) Dizin- Sözlük, III. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Atalay, Besim (1945), et-tuhfetü z-zekiyye fi l-lûgati t Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Atalay, Besim (1970), AbuĢka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara: Ayyıldız Matbaası. Atalay, Besim (2006), Divânü Lûgat-it Türk Tercümesi I.cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Atalay, Besim (2006), Divânü Lûgat-it Türk Tercümesi III.cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Atalay, Besim (2006), Divânü Lûgat-it Türk Tercümesi IV.cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu (TDK), (Erişim Tarihi: ). Ayan, Hüseyin (1979), HurĢidname: (Hurşid ü Ferahşah): İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini / Sadreddin Mustafa Şeyhoğlu, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Ayverdi, İlhan (2006), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayıncılık. Bang, W. ve A. Von Gabain (1934), Analytischer Index zu den fünf ersten Stücken der Türkischen Turfan-Texte, SBAW. Battal, Aptullah (1997), Ġbni-Mühennâ Lûgati, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Bozkurt, Fuat (2012), Divân-ü Lugat-it-Türk, Konya: Eğitim Kitabevi. 199 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s

17 Koca Sözcüğünün Anlam ve Görevleri İle Günümüz Türk Lehçelerinde ve Türk Dilinin Tarihî Dönemlerinde Bu Anlamlarda Kullanılan Kelimeler Bulut, Serdar (2017), Giresun İli ve Yöresi Ağızlarında Kadın, Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 9 Sayı: 2 s Caferoğlu, Ahmet (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. Clauson, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press. Çal, Ahmet (2008), Kasım Bin Mahmud ĠrĢadü l Mürid Ġle l-murad Fi Tercümeti Mirsadi l- Ġbâd, İnceleme-Metin-Dizin, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Çiftoğlu Çabuk, Arzu (2012), Tarihî Şivelerde ve Türkiye Türkçesinde Yaşlılık İfade Eden Kelimeler, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 s Demir, Necati (2002), DaniĢmendname: Tenkitli Metin, Türkiye Türkçesine Aktarılış, Dil Özellikleri, Sözlük, Tıpkıbasım, Cambridge. Mass: Harvard University. Derleme Sözlüğü (1993), VIII. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Dilçin, Cem (1991), Süheyl ü Nev-bahar: İnceleme, Metin, Sözlük / Hoca Mesud, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Eckmann, János (2004), Nehcü l-ferâdîs: Uştmahlarnıng Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) Metin-Tıbkı Basım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ergin, Muharrem (1989), Dede Korkut Kitabı I: Giriş, Metin, Faksimile, Ankara: Türk Dil Kurumu. Ergin, Muharrem (1999), Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Ergin, Muharrem (2009), Dede Korkut Kitabı II: İndeks, Gramer, Ankara: Türk Dil Kurumu. Ergin, Muharrem (2013), Dede Korkut Kitabı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Gömeç, Saadettin (2002), Divanu Lügat-it-Türk te Akrabalık Bildiren Terimler, Tarih Araştırmaları: Sayı 32/6, s Grønbech, K. (1942), Komanisches Wörterbuch: Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen. Türkçe Çevirisi Kemal Aytaç (1992), Kuman Türkçesi Sözlüğü: Codex Cumanicus un Türkçe Sözlük Dizini, Ankara: Kültür Bakanlığı. Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, I. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989), Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitab Gülistan bi t- Türkî), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (2006), Muinü l-mürid: Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım / Şeyh Şeref Hace, İstanbul: Beşir Kitabevi. Karasoy, Yakup (2013), Sirâcü l-kulûb (Gönüllerin IĢığı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 200 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 18, Aralık 2017, s

18 Ahmet Çal KarĢılaĢtırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I (1991), Editör: Ahmet Bican Ercilasun, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Kaya, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Korkmaz, Zeynep (1973), Marzubân-name Tercümesi: İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım / Sadru d-dîn Şeyhoğlu, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Levend, Agâh Sırrı (1957), GülĢehrî Mantıku t-tayr, Ankara. Li, Yong-Song (1999), Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg Yayıncılık. Orkun, Hüseyin Namık (1940), Prens Kalyanamkara Papamkara Hikâyesi nin Uygurcası, İstanbul: A. Kral Basımevi. Orkun, Hüseyin Namık (1987), Eski Türk Yazıtları, 1 ciltte 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ölmez, Zuhal Kargı (1993), Mahbubû l-kulub: İnceleme-Metin-Sözlük (Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Özkan, Mustafa (1993), Mahmûd b. Kadı-i Manyâs Gülistan Tercümesi: Giriş, İnceleme, Metin, Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Özkan, Mustafa (2000), Türk Dilinin GeliĢme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi. Sağol, Gülden (1995), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi: Giriş, Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım = An Inter-Linear Translation of the Qur an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary and Facsimile, Cambridge. Mass.: Harvard University. 201 Sertkaya, Osman Fikri (1988), Abuşka Lûgatı, TDV Ġslâm Ansiklopedisi, I. cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Tarama Sözlüğü (1969), IV. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tatçı, Mustafa (1990), Yunus Emre Divanı, inceleme, 1.cilt, Ankara. Tekin, Şinasi (1976), Maytrısimit, 2. cilt, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Şafak Matbaacılık. Toparlı, Recep (1992), ĠrĢadü l-mülûk Ve s-selâtîn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Toparlı, Recep, Çögenli, M. Sadi, Yanık, Nevzat H. (1999), El kavânînü-külliyye Li-Zabti l- Lügati t Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tulum, Mertol (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkçe Sözlük (2010), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yüce, Bilal (1995), Bâbür Dîvânı: Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Yüce, Nuri (1993), Mukaddimetü l-edeb, Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:18, Aralık 2017, s