I. ULUSLARARASI. MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi. lst INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF MARDIN HISTORY PAPERS. EDiTÖR. İbrahim ÖZCOŞAR-Hüseyin H.

Transkript

1 I. ULUSLARARASI MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi lst INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF MARDIN HISTORY PAPERS EDiTÖR İbrahim ÖZCOŞAR-Hüseyin H. GÜNEŞ

2 LU LUSLARARASI MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU ARTUKLULAR DÖNEMi' NDE BİR T ÜRK MÜHENDiS; CEZERi Doç. Dr. Yavuz UNAT Bedi' el-zaman Ebu el- ' İzz İsma ' il İbn el-razzaz el-cezeri on üçüncü yüzyılda Anadolu'da yaşamıştır Mezopotamyalı, eski deyimi ile Cezire'li veya Cizreli'dir. Hayatına ilişkin olarak kitabının girişinde söylediklerinin dışında hiç bir bilgiye sahip değiliz. Kitabından öğrendiğimize göre, Hicri 577 (M ilaeli 1181 )'den başlamak üzere yirmi beş yı l, Di yarbekir Su ltanı Sukman bin Artuk'un ( ), daha önce de babasının ve kardeşinin hizmetinde bulunmuştur. Cezeıi, Sukman bin Artuk'un isteği Ü2erine El-Cami' Beynel-ilm ve el-'amel el-nafi fi Smaat el-hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) 153 adlı bir yapıt kaleme almıştır Cezeıi eserinin giriş bölümünde bu kitabı kaleme ahş nedenini şöyle anlatır: "Bir gün onun huzurundaydım ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim... Ne düşündüğümü sezdi ve gizlediğimi açığa vurdu ve bana şöyle dedi, 'eşsiz araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmi şsin. Seni yoran ve kusursuz biçimde inşa ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benin1 için icat ettiğin bu araçlan bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı istiyorum." "Onun bana sunduğu modeli uyguladım ve önerilerini kabul ettim, zaten boyun eğmekten başka yapacağım bir şey yoktu. Gerekli çalışmayı yapmak Ü2ere gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldtm." 155 Sınaat el-hiyel a l tı kitaptan o luşmuştur; Kitap I - Eşit saatterin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği. saatierin yapımı ÜZerinedir. On bölümden oluşur. Bölüm ı; Güneş saatlerinin miktarını bildiren su saati Bölüm 2; Güneş saatlerinin geçişini bildiren davulcu su saati Bölüm 3; Kayık su saati Bölüm 4; Eşi t saatierin geç iş in i bildiren fil su saati Bölüm 5; Eşit saatterin geçişinin ve onlann bölümlerinin öğrenilebildiği bardak su saati Bölüm 6; Eşit saatierin geçişinin öğrenilebildiği tavus kuşlu su saati 152 C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Suppl. 1, s ; George Sarton, Introduction to the Hisıoıy ofscience, Baltimore 1927, Cilt II, s ; Sadettin Ökten, "Cezeri," İ.A., Cilt 7, istanbul 1993, s Kitap, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat ta rafından Türkçe'ye çevri lmişti r. Kitap el-cami beyne'iilm vc'lamel en-nafi Fi Sınaati'I-Hiyel, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2002; Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mecbanical Devices (Kitab fi Ma'rifat al-hiyal ai-handasiyya) by Ibn al-razzaz al- Jazzari, Dordrecbt and Boston ' 154 Cezeri iizeıine yapılmış olan Türkçe ve yabancı dilden eserlerin listesi için bkz.; Yavuz Unat, "Cezeri Üzerine Türkçe ve Yabancı Kaynaklar", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, İstanbul 2001, s Aynca bk2.; Yavuz Unat, "CezeriÜzerine Yapılan Bazı Çalışmalar", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Istanbul 2001, s. 10. ıss Cezeri, O lağanüstü. Mekanik Araçlann Bilgisi Hakkında Kitab, Tıpkı Bas ım, Kültür Bakanlığı Yay ınlan 1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi 2, Ankara, 1990, s. 2; Hill, 1974, s

3 !.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM Bölüm 7; Eşit saatierin geçişinin mumdan öğrenildiği kılıçlı adaının muınlu saati Bölüm 8; Eşit saatlecin geçişinin bilinmesi ve bir mmn aracılığı ile saatierin bölümü Bölüm 9; Bir mum aracılığı ile geçen eşit saatlerio öğrenilebildiği saat Bölüm 10; Eşit saatierin geçişinin bir mumla öğrenilebildiği kapılı saat Kitap ll- içki partileri için uygun kap ve figürlerin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur. Bölüm ı; içki li partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh Bölüm 2; Partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh Bölüm 3: içki partilerinin hakemi Bölüm 4; Bir içki partisinde havuz üzerinde yüzen kayık Bölüm 5; İçine su ve farklı renkte şarap doldurulan, içkili partilerde kullamlan şarap ibriği Bölüm 6; Hükümdann artığını, yani kadehin dibinde kalan şarabı içen bir soytan figürü Bölüm 7; Bir balık ve hükümdara şarap sunacağı bir kadehi tutan, ayakta duran bir saki Bölüm 8: Bir kadeh ve şişe tutan bir adam. Şişeden kadehe şarap doldurup içer Bölüm 9; Ellerinde birer kadeh ve birer şişe tutan, birbirlerinin kadehine şarap doldurup içen iki şeyhin bulunduğu bir kürsü Bölüm ı O; Fasılalada bir dolaptan çıkan ve şarap dolu bir kadehi sunan cari ye Kitap lll - İbrik.lerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.. Bölüm 1; Sıcal<. su, soğuk su ve ılık su dökebilen bir ibrik Bölüm 2; Hükfupdann abdest alması için kendi kendine su dökebilen, i.ilüğü ördek şeklinde olan ibri.k\ Bölüm 3; Abdest almak için su döken otomat Bölüm 4; Abdest almak için su döken tavus kuşu Bölilm 5; Akan kan. miktannın ogrenilruği keşişli tekne Bölüm 6; Kan miktannın belirlenebildiği iki katipli tekne Bölüm 7; Kan miktannın belirlenebildiği hesapçı teknesi Bölüm 8; Kan miktarının belirlenebildiği hisarlı tekne Bölüm 9; El yıkamak için kullanılan tavus hışlu Ieğen Bölüm lo; El yıkamak için düzenlenmiş otomat Kitap IV - Şekillerini değiştiren fıskiyeler ve sürekli çalan flüt için araç yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur. Bölüm 1; İki kefeli fıskiye Bölüm 2; İki kefesi ve dört adet çıkış delikli borusu olan iki fıskiye Bölüm 3; İki şamandıralı değişken fıskiye Bölüm 4; İki şamandıralı fiskiye Bölüm 5; Belirli aralıklarla şekil değiştiren tarcaharlı fıskiye Bölüm 6; Belirli aralıklarla şekilleri değişen iki kefeli fiskiye Bölüm 7; İki küreli, sürekli çalan bir flüt, biri durduğunda diğeri bonısunu üfleyen iki borazancı için araç Böltim 8; İki kefeli sürekli flüt için bir araç Bölüm 9; Terazili, sürekli çalan bir flüt için araç Bölüm 1 O; İki şamandıralt, sürekli çalan bir flüt için araç Kitap V - Derin olmayan göllerden ve ırınaklardan suyu yukan çıkaran araçlana yapıını üzerinedir. Beş bölümden oluşur. Bölüm 1; Bir bayvan yardımıyla bir gölden suyu yukan çıkarmak için araç Bölüm 2; Bir gölden veya bir kuyudan suyu çıkaran araç Bölüm 3; Merkezinde delik sütun bulunan bir kuyu Bölüm 4; Bir gölpen suyu yükseğe çıkaran bir araç Bölüm 5; Bir tekerlek aracılığı ile akan bir sudan, suyu 20 zira yukan çıkaran bir araç Kitap VI- Değişik ve farklı şeylerin yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur. Bölüm 1; Amid kentinde hük.'iimdar sarayı için dökme pirinçten yapılmış bir kapı Bölüm 2; Küre üzerinde bulunan, konumlan bilinmeyen üç noktanın merkez noktası, bu araç yardımıyla dakik olarak saptanabilir; kullanılan dar, geniş ve diğer açılar da onunla ölçülebilir Bölüm 3; Alfabedeki harflerin 12'sinin yardımıyla bir sandığı kilitiemek için bir kili~ Bölüm 4; Kapının arkasındaki dört sürgüden oluşan kilit Bölüm 5; Eşit bir saatlik süreyi uyaran güzel bir kayık 224

4 i.uluslararasi MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU Cezeri'nin bu eseri incelendiğinde Yunan Dünyası'ndan beri bilinen prensipleri kullanmak ve geliştirınek suretiyle onun çeşitli araçlar yaptığını görüyoruz. Bu prensipler, hava, boşluk ve denge prensipleridir. Hava ve atmosferin özellikleri çok eskiden beri insanların ilgisini çekmiş ve yapılan çalışmalar sonucunda ulaşılan kuramsal bilgiler sayesinde olağanüstü araçlar üretilmiştir. Mekanik araçların inşasında hava ve boşluk kadar, denge de temel prensiplerden birini oluşturrnuştur.yunan Dünyası'nda hava, boşluk ve denge prensipleri üzerine Ctesibios (M.Ö. 3. yüzyıl), Philon (M.Ö. 2. yüzyıl) ve Heron (M.Ö. 1. yüzyıl) tarafından çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar sonucunda da çeşitli araçlar geliştirilmiştir. Bunlann arasında Archimedes'i (M.Ö ) de saymak gerekir. İskenderiye Mekanik Okulu Eskiçağda, biiyük makinelere gereksinim duyulmadığından makine ustalığı gelişmemişti. Bu nedenle de teknik başarı daha küçük araçlara, oyuncak amaçlı makinelere yönelıniştir. Mekanik aletler yapma sanatında ilk başarı İskenderiye Mekanikçileri'ne aittir. Bu okulun temsilcileri, İskenderiyeli Ctesibios, İskenderiyeli Heron ve Bizanslı Philon'dur. Bu bilim adamlarının oluşturduğu okul, "İskenderiye Mekanik Okulu" olarak tanınmıştır. İskenderiyeli Ctesibios İskenderiye Mekanik Okulu'nun kurucusu olan Ctesibios, M.Ö. III. yüzyılda İskenderiye'de doğmuş Yunanlı fizikçi ve mucittir. Pnömatik üzerine kitap kaleme alan ilk bilim adanndır. Eseri kayıp olduğu için hava ve boşluğa ilişkin ne ölçüde kuramsal bilgiye sahip olduğunu bilmiyoruz. Ctesibios'un çalışmalan, kendisinden sonra gelen mühendislerden ve mekanikçilerden öğrenilebilıniştir. Ctesibios'ıın en önemli icatlan arasında basma tulumba, su orgu ve su saati bulunmaktadır. Basma tulumbalarda üç önemli parçayı, yani silindir, piston ve valfı bir arada kullanmıştır. Basma tulumbalar daha sonra Philon tarafından geliştirilecektir. Hidrolik adı verilen su orgu bu tulumbalann bir uygulamasıdır; burada amaç, aracı çalıştırmak için ciğerlerden değil, başka bir araçtan yararlanmaktır. Ctesibios daha önce de kullanılmış olan su saatlerini de geliştirmiştir. Su saatlerinde karşılaşılan en önemli güçlük, delik kaptan akan su miktannın sabit tutulmasıdır; Ctesibios, bu maksatla bir musluktan sürekli su akışını sağlamış ve böylece ilk güvenilir su saatini yapmayı başarmıştır. Ayıca Ctesibios, su saatlerinde kabın altında bulunan deliğin zamanla aşınmasını önlemek amacı ile deliği cam ve altınla kaplamıştır. Böylece, saatler yoluyla eşit sürelerin belirlenmesi mümkün olacak ve zaman denetim altına alınacaktır. Bizanslı Philon Hava ve boşluk üzerinde çalışan bir diğer önemli bilim adamı Philon'dur (M.Ö. IL yüzyıl). Philon teknik üzerine dokuz kitaptan oluşan Mekanika Syntaxis (Mekanik Sentezi) adlı bir eser kaleme almıştır. Bu eserin bazı kısımlarının Yunancası, ancak Pnömatiği ilgilendiren beşinci kitabın ise yalnızca Arapça çevirisi elimizdedir. Eserin, Pnömatik bölümünün Arapça çevirisi 65, Latince çevirisi ise 1 6 kısımdan oluşur; ancak Latincesi Arapçasından yapılmış bir çeviridir. Bazı araştırm_acılar, Pnömatik bölümüne, İslam Dünyası'nda pek çok katkı yapılmış olduğunu belirtirler. Philon, bu bölümde, önce havanın bir cisirn olduğunu ve her yeri kaplarlığını kanıtlayan deneylerden söz eder. Boşluk yoktur; bu nedenle bir kaba su dolabilmesi için havanın boşalması gerekir. Hava kaptan çıkarken su da hemen onu izler. Burada ilginç olan bir noktaya daha değinir; su havayı izlerken bazen doğasına ters düşerek yukanya doğru çıkar. Bu belirleme, çeşitli sifonlann yapımına ve kullanımına olanak sağlamıştır. Sitonun menşei bilirırnemektedir. M.Ö yılına ait bir Mısır mezarında sifon kullanıldığını gösteren şekiller vardır. Sifon Romalılar zamanında da kullanılıyordu. İskenderiyeli Heron Hava ve boşluk üzerinde çalışan bir diğer önemli bilim adailu da Heron'dur (M.S. 1. yüzyıl); hayatına ilişkin bilgiye sahip değiliz. Ancak yaptığı bir Güneş tutulması gözleminden yaşadığı tarihi saptamak mümkün olmuştur. 225

5 l.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSnJM Çeşitli konulan içeren eserinin en önemli bölümü Pnömatik'tir. Philon gibi o da konuya kuramsal bilgi vererek girer. Hava bir cisimdir, evrende sürekli boşluk yoktur, yalnızca atomların çevrelerinde küçük ölçekli boşluklar vardır. Katı cisimleri oluşturan atomlann çevrelerinde boşluk miktan çok az olmasına karşılık, hava atomlannın çevrelerinde boşluk miktan fazladır. Bu neden1e de hava sıkıştınlabilir ve basınç ortadan kalkınca da eski durumuna dönebilir. Ateşin herşeyi bozduğu ve incelttiğini kabul eder. Örneğin, su ısıtılırsa hava haline gelir, yani incel ir. Heron da Philon gibi bu prensipler üzerine dayanan pek çok araç geliştiniıiştir. Bun1ar sihirli ibrikler, su içen hayvanlar ve öten kuşlardır. Heron'un denge prensipten yararlanarak yaptığı çeşitli araçları da vardır. Heron bu araçlarında, dengeyi makaralarından geçirdiği ipiere bağlamış olduğu ağırlıklar ve kaplarla sağlamıştır. Şeldl 3'deki örnek bun1ardan biridir. Su bir baş figürünün ağzından kaba akar, kaptaki su bir boru ile DC tabanına boşalır, burada tabanın üstündeki ağaçlara konmuş kuşlara doğru yükselen, uçlannda kuş sesi çıkaran düdüklerin bulunduğu borular vardır. Tabanın atındaki bir boru ile su küçük bir havuza boşalır. Suyun üzerindeki şamandıraya bağlı ip bir makaradan geçirilerek baykuşun tünediği direğe sarılır ve ağacın üzerine sabitleruniş makaradan geçirilerek ucuna bir ağırlık asılır. Su alttaki havuza aktıkça şamandıra yükselir, ipin ucundaki ağırlık aşağıya çekilir, ip direğe sarılı o lduğu için onu döndürür. Taban su ile dolu olduğunda kuşlar ölmeyecek, su boşalmaya veya dolmaya başladığında ötecektir. Bu çalışmalar çevirilerle İslam Dünyası'na aktanlrnış ve bu çalışmaları, Benü Müsa (9. yüzyıl), Farabi ( ), Ha~ (yaklaşık lloo'ler) ve Cezeri'nin (13. yüzyıl) çalışmalan izlemiştir. Musa Kardeşler'den Alımed'in yazmış olduğu Kitab el-hiyel (Makine Yapımı) adlı eser bu konudaki özgün eserlerden birisidir.. Ahmed bu kitabında hava, boşluk ve denge prensipl_~rini temel e alan yüz aracın tasvirini vermiştir. Bu araçlar, sihirli ibrikler, fıskiyeler, lambalar, su seviyesini sabit tutan araçlar, kaldıraç ve körüktür. Bu araçlann yapımında düz, çift ve kıvrık. sifonlar, şamandıra yoluyla valf kontrolü ve hava kontrol mekanizmalan kullanı lmıştır.ı 56 Yine Farabi de hava ve boşluk üzerine çalışmış ve konu hakkındaki görüşlerini Risale li-ebi Nasr el-farabi fi'l-hala (Boşluk Üzerine) adlı bir risalede vermiştir.ı 57 Hclzint'nin ise denge konusunda yazdığı Kitab Mizan el-h ikme (Bilgelik Ölçüsü) adlı kitabı oldukça önemlidir. ı ss Hazini bu kitabında su terazini olaganüstü bir denge aracı haline getirmiş ve "Mizan el-cami"' (Toplayan Terazi) adında - bir terazi yapmıştır. 159 İslam Dünyası'nda Hava, Boşluk ve Denge Üzerine Çalışma Yapan Bilim Adamlan İslam Dünyası'nda hava, boşluk ve denge üzerinde çalışanların başında, Benlı Musa ve ayrıntılı kuramsal bilgi veren Farabi gelir. BenG Musa (Musa Kardeşler) Benlı Musa, IX. yüzyılda Bağdat'da yaşamış üç kardeş, üç bilim adamı, Abbasi halifelerinden Me'mün ( ) döneminin en tanınmış matematikçi, astronom ve fizikçilerindendirler. Bu üç kardeş, Musa İbn Şakir adlı, gençliğinde yol kesen bir soyguncunun oğullarıdır. Babalan daha sonra dürüst bir hayata başlamış, kendini yetiştirmiş ve Me'mCın'un yakın dostu olmuş, tanınmış astronom ve matematikçiler arasıoda yer almıştır. Bu üç kardeş, sonradan zengin olmuşlar' ve servetlerini eski eserlerin araştıolmasında sarf etmişler ve Yunanca yazmalann çevirilerinin hazırlaomasına yardımcı olmuşlardır. Bunlardan Ahmed, Kitab el-hiyel adlı eseriyle Yunan Çağmda Ctesibios, Philon ve Heron'uo başlattıklan çalışmalan sürdürmüştür. Kitab el-hiyel, hava, boşluk ve denge prensiplerini temele alan ı 56 Bkz., Donald Hill, Tb~ Book of lngenious Devices (Kitiib al-hıyiil) by the Banil (Sons of) Milsil bin Shiikir, London (Kitab el-hiyel 1990 yılında Atilla Bir tarafında tekrar İngilizce'ye çevrilmiştir; bkz., Atilla Bir, The Book of"kitab al-hiyal'' of the Banil bin Shiikir, İstanbul 1990.) ı 51 Bkz., Necati Lugal, Aydın Sayılı, Ebu Nasrei-Farabi'nin Hala Üzerine Makalesi, Ankara ıss Kitab Miziin ei-hikme'nin önemli bir kısmı N. Khanikoff tarafından yayımlanmıştır (Bkz., Cari Brockelrnann, Gesclıihte der Arabischen Litteratur, Leiden , Cilt I, s. 494; S., I., s. 902; E. Wiedemann, "Hazini", İA, Cilt 5, İstanbul 1950, s. 414). ıs 9 Gezen'nin yaptığı aletlerin teknoloji tarihindeki yeri ve Cezeıi'den önce bu türde araç yapanlar hakkında aynntılı bilgi için bkz.; Cezeri, el-cami beyne'i-ilm ve'jamel en-niiti Fi Sınaati'I-Hiyel, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002; Yavuz Unat, "Teknoloji Tarihinde Cezeri'nin Öncülleri", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, İstanbul2001, s

6 !.ULUSLARARASI MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU yüz aracın ayrınhlı açıklamasını içerir. Bu araçların yapurunda sifonlar (düz, çift, kıvrık.), yardıınıyla valfın kontrolü, hava kontrol mekanizması kullanılınışhr. şamandıra Bu araçlann yeınllş üçünü sihirli ibrik.ler, on beşini suyun seviyesinin sabit turulmasını temele alan araçlar, yedisini fıskiyeler, üçünü larnbalar, birini kaldıraç, birini körük oluşturur. Bunlar Philon ve Heran'dan esinlenerek kaleme alınınış olmakla beraber, çok daha kapsamlı hale getirilmiş ve yeni düzenlemeler eklenmiştir. Farabi Ebu Nasr Muhammed ibn Muhammed ibn Tarhan ibn Uzlug el-farabi ( ), en önemli İslam filozoflarından biridir. Hava ve boşluk üzerinde çalışınış ve bu konudaki kurarnsal görüşlerini Risale li Ebi Nasr el-farabi fi'l-hala adlı makalesinde aktarmışhr. Farabi'ye göre hava, çeşitli koşullar altında, çok değişik hacimler işgal edebilir; içinde rutubet fazla olduğundan kabın şeklini alır ve cisimlerin boş bıraktığı bütün mekanlan her yöne doğru doldurur. Ancak hava bu durumda baskı alhnda kalır, baskı kalkınca eski konumuna döner. Gerçek-te havanın doğal bir hacmi vardır, basınçla bu hacim değişir, hacmin değişmesi, üstündeki basınçla orantılıdır. Ne kadar çok basınç olursa hacmi o kadar küçülür ve basınç kalkınca normal duruma dönüşü de o kadar hızlı olur. Ona göre su ve hava, komşu l uklarını sürdürürler. Bunlardan biri bir yöne doğru hareket ederse diğeri onu izler. Bu, en önemli özelliktir. Havası emiimiş bir şişe, suya da ldınldığında içine su girmesi bu komşuluk ilişkisinin bir sonucudur. Farabi'ye göre kabın içinde boş mekan oluşmaımşhr. Böylece Farabi boşluğun suyu çekmesi varsayuru yerine yeni bir varsayım ortaya koymuştur: Doğa boşluk'tan sakınır. Uzun süre bu varsayliilln Roger Bacon'un (13. yüzyıl) ortaya attığı sanılmıştı.. Hı1z:in1 İslam Dünyası'nda denge üzerindeki çalışmalar, Benu Musa bir tarafa bırakılacak olursa, daha çok madenlerin, kıymetli taşlann, suların saflık derecelerini bulmaya yarayan "Mizan el-ma" (Su Terazisi) adı verilen, Archimedes'in hidrostatik prensiplerine dayarnlarak inşa edilmiş teraziler üzerinde yoğunlaşmıştır. Ali el-beyhaki'nin ( ?) bildirdiğine göre, EbU Haldm el-muzaffer İbn İsmii'il el Esfizari (1 121) bu teraziler üzerinde bazı düzeltmeler yapınış, bunda büyük bir başan sağlamıştır. Ancak bir takıın sahtekarlık.lann ortaya çıkacağı korkusuyla Sultan Sencer'in Hazinecibaşısı aracı parçalayıp yok etmiş, Esfizm de kederinden ölmüştür. Bu kez işi Esfiziiri'rıin çağdaşı Hazmi yüklenmiş tir. Ebü'l Feth 'Abdurrahman el-mansur el-hazin! (yaklaşık ll OO'ler) Sultan Sencer'in himayesinde yaşamış ve Kitiib Mizan el-hikme (Bilgelik Ölçüsü) adlı eserinde, su terazisini olağanüstü bir ölçü aracı haline getirmiştir. "El-Mizan el-ciiml" (Toplayan Terazi) adını verdiği bu araç iki metre uzunluğunda, iki santimetre kalınlığında bir tahta parçasından oluşur. Orta kısını eğilınemesi için bir C parçası ile güçlendirilmiştir. Bu C'ye aynca kiriş B yerleştirilmiştir. B'nin üzerinde ona benzer bir F kirişi ve onun üzerinde de bir dil vardır. Dilin içinde bir D ibresi bulunur. Dilin üstündeki halkalar bir çubuğa geçirilip asılır. B ve F kirişleri birbirlerine, deliklerden geçirilmiş iplerle tutturulur. Hazini'nin anlattığına göre bu terazi son derece dakik olup 4,5 kiloda 0,75 graınlık farkı gösterebilnıektedir. Harezm! Ebu 'Abdullah Mulıanuned ibn Ahmed ibn Yusuf el-kiitib el-harezmi'nin çeşitli araçlara ilişkin yazdığı kitap Mefatih el-ulüm'dur (Bilimlerin anahtan, ). Çeşitli konulann ele alındığı bu kitabın bir bölümü mekanik üzerinedir. Bu bölümde kaldıraçlar, kuşatma araçlan, su ile işleyen araçların parçalan ele alınmış, her biri açık ve ayrıntılı bir biçimde tasvir edilmiştir. Rıdvan Fahrüddin Rıdvan ibn Muhammed el-saati'nin doktor, filozof, manhkçı ve edebiyatçı olduğu söylenir. Bab-ı Ceyrun'daki saatin tasvirini vermıştır. Bunun çok güzel bir yazması Gotha'daki Forschungsbibliothek'de 1348 nınnarada kayıtlıdır. Bu yazma 1554 yılında İstanbul'da tamamlanmıştır. 227

7 Lst INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM Kendisinin iyi bir teknolog olduğu ve verdiği bilgilerin ışığında bir saatin inşa edilebileceği düşünülemez, ancak Cezeri ile çağdaş olması açısından ilginçtir. Ternıinoloji yönünden bazı farklılıkları olsa da yaptığı aletler Cezeri'nin aletlerine benzemektedir. - Gerek Yunan çağında gerekse İslam Dünyası'nda kuramsal ve kılgısal alandaki bu çalışmalar Cezeri ile birlikte doruk noktasına ulaşmıştır. Cezeri, hava ve boşluğa ilişkin kuramsal bilgi vermez, ancak araç yapımındaki ustalığı konuyu ne kadar ayrıntılı bildiğini göstermektedir. Cezeri, denge prensibini kullanmak suretiyle olağanüstü çeşitli araçlar yapmış, denge prensibini su ve murn kullanmak suretiyle uygulayarak, çok hassas kefeler yapmıştır. Cezeri'nin yaptığı kefe, ortası geniş, kenar! arına doğru darlaşan, bir yarım kayık kap şeklindedir (Şekil 5). Alt kenan yakınına açılmış iki delikten bir mil geçer. Kefe bu milin üzerinde hareket eder. Su ile doldurulduğunda dengede kalacak biçimde arka tarafından ağırlaştırılır. Eğer kaba kapasitesinden bir damla daha fazla su ilave edilirse ucu öne doğru eğilir ve boşaldıktan sonra denge konumuna gelir. Buradan anlaşıldığı gibi bu kefe denge prensibine dayanarak hazırlanmış çok hassas bir kefedir. Cezeri bu hassas kefeleri değişik biçimlerde hem hareket hem de kontrol mekanizması olarak kullanmıştır. Cezeri bu kefeyi ilk defa kendisinin yaptığım söylemektedir. Joseph Needh~, Wang Ling ve Derek J. Price tarafından kaleme alınan Heavenly Clockwork adlı yapıtta, bu mekanizmanın benzerine Çinli Chang Heng'in halkalı aracında rastlandığı söylenmekte ise de verilen tasvirler, açık ve seçik değildir. Chang Heng (M.S ) matematikçi, astronom, coğrafyacıdır; Han döneminde yaşamış çok yetenekli bir bilim ve teknik adamıdır. 132 yılında başkentte bir sismograf yaptığı söylenmektedir. Yapıtları kaybolmuş olmakla beraber yapılan aktarmalardan neler yapmış olduğunu öğrenebiliyoruz. 160 Cezeri'rıin Hava, Boşluk ve Denge Prensibini Kullanarak Yaptığı Araçlardan Çeşitli Örnekler 1. İbrikler İçine doldurulan sıvıları istenildiği biçimde akıtabilen ibrikler, Cezeri'nin hava ve boşluğa dayanarak düzenlediği araçların başında yer alır. Cezeri Sınaat el-hiyel'inde altı ibriğin yapımını verir. Bunlardan bazısı şunlardır; Hükümdarıo Abdest Alması İçin Otomatik Olarak Su Akıtan, Büyük Piriı;ıç İbrik Bir İbrik Hükümdarın yanına bırakılan ibriğin kapağı üstündeki kuş ötünce ördeğin gagasından su akınaya başlar. Hükümdar abdesrini alır. Boşalan ibrik geri götürülür, su ile doldurulur, gerekli olduğu zaman tekrar getirilir (Resim 1). 161 Tavus Kuşlu İbrik Araç, tavus kuşu görünümünde bir ibriktir (Resim 2). Tavusun boynu baş "hizasından yükselmektedir ve kuyruğu kapalıdır. İbrik abdest almak ıçın kullanıl::naktadır. Görevli kişi tavusun kuyruğundaki kapaktan suyu tavusun içine boşaltır. Kuyruğun üst kısmında yer alan yuvarlak çıkıntı abdest almak için yeterli miktarda su boşalır Fıskiyeler çekildiğinde tavusun gagasından Resim ı Hükümdarıo Abdest Alması İçin Otomatik Olarak Su Akıtan, Büyük Pirinç İbrik 160 J. Need.ham, Wang Ling ve D. J. Price, Heavenly Clockwork, Cambridge 1960, s Cezeri, Kitap el-cami beyne'l-i/m ve'lamel en-nôfi Fi Smaôti'l-Hiyel, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2002, s ı. 162 Cezeri, s

8 I.ULUSLARARASI MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU Denge kullanılarak yapılan araçlardan fıskiyeler hakkında Heran ve Philon'da bilgi yoktur. Ancak, Vitrivius fıskiyeye su sağlamak amacıyla bazı borular söz etmektedir. Daha karmaşık yapıya sahip fıskiyeler Benu Musa'ya kadar yap ılmamıştır. İbn Batuta, Seyahatname'sinde, Şam ve İstanbul'da bulunan iki fiskiyenin tasvirini vermektedir. Şam'da bulunan fıskiye, Halife I. Velid ( ) zamanında inşa edilmiş olan Emevi Camii'nin doğu kapısı olan Ceyrun Kapısı'nın giriş kısmında yer almaktadır. İbn Batuta'nın tasvirini verdiği diğer fıskiye de İstanbul'da bulunmaktadır. Bu fıskiye, zamanın imparatoru II. Andronichos Paleologhos ( ) sarayında yer almaktaydı. Cezerl, fıskiyeleri daha da geliştirmiş olduğu söylenebilir. Cezerl zamanına kadar teknik olarak Cezerl'nin fıskiyeleri kadar Resim 2 mükemmel fıskiyeler çok azdır. Fıskiyeler hakkında Heron ve Philon'da bilgi yoktur. Ancak, Vitrivius fiskiyeye su sağlamak Tavus Kuşlu İbrik amacıyla bazı borular kullandığından söz etmektedir. Daha karmaşık yapıya sahip fıskiyeler Benu Musa'ya kadar yapılmamıştır. Cezerl'nin yaptığı fıskiyeler, prensip olarak Benu Musa'nınkilere benzemesine karşın teknik olarak daha üstündür. Cezerl ayrıca Benu Musa'nın fıskiyelerini de yapmış ve bwıların hatalarını tespit etmiştir. Cezeri'nin denge prensibine dayanarak altı adet fıskiye yapmıştır. Bunun dışında, Sınaat el Hiyel'de, teknik olarak fıskiyelere benzeyen, fakat su fışlartmayıp ses çıkaran dört adet de ses çıkaran araç yer alır. Cezeri'nin yapmış olduğu fıskiyelerden şunu örnek olarak verebiliriz. İki Şamandıralı Fıskiye Araç, suyun sağlandığı. bir depo ile bir havuz içinde yer alan bir fıskiyeden oluşur. Fıskiye suyu on beş dakika süre ile bir yay gibi ve sonra bir inci çiçeği gibi fışlartır (Resim 3) Otomatlar Otomat Yunanca bir sözcüktür; kendi kendine hareket eden anlamına gelen auto matos'dan gelir. Otomat, kendiliğinden harekete başlayıp düzenli bir biçimde bir işi gördükten sonra kendiliğinden duran ve sonra tekrar harekete geçebilen araç arilamına gelir. Bu sözcük daha çok insan veya hayvan hareketlerini taklit eden makineler için kullanılmıştır. İnsan şeklinde o lanlarına ise robot denir. Robot sözcüğü ilk defa Çekoslavak yazar Karel Capek'in, her türlü zihinsel ve fiziksel işlevleri yerine getiren, robot adını verdiği mekarıik işçilere bağıml ı olan bir toplumu anlatıldığı R.U.R., Rossum's Universal Robats (1920) adlı sahne eserinde kullanılmıştır. Resim3 İki Şamandıralı Fıskiye Otomat tarihi çok eskilere uzanır, hatta insanla başlar denilebilir. Çünkü, bu çalışmalar insanda, gezegen, Ay, Güneş ve yeryüzündeki canlıların hareketini yapımsal olarak taklit etme tutkusuna dayarıır. Başka bir deyişle bu, irısandak.i yaratıcı olma tutkusunun bir görüntüsüdür. İnsan çok eski dönemlerden başlayarak doğanın canlı olduğuna inanıyor, sihir, büyü veya doğaüstü güçler yardımıyla onu harekete 'geçirebileceğini sanıyordu. Mağaralardak.i boyanmış taşlar, tuhaf figürler ve i do ller bu isteğin en eski işaretleri dir. Nitekim, Yunan uygarlığından önce eski Mısır mezarlarında bulunan, kolları hareket eden bebekler bu alandaki ön çalışmalar olarak kabul edilebilir. Daha karmaşık olanlarına ise eski Mısır'da rastlanmaktadır Cezeri, s

9 !.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM Yunanlılar daha karmaşık otomatlar yapmışlardır. Daedalus'un 164 uçan bir kuş ve bir labirenti koruyan, onun gerisinde aşağı yukarı gidip gelen bir heykel yaptığı ve yine Tarentumlu Aichytas'm (M.Ö. 4.yüzyıl) 165 tahtadan bir kuş yaptığı, mekanik prensipiere uygun olarak inşa edilen bu kuşun uçtuğu söylenmektedir. Roma döneminde de en önemli otomasyon, Sezar'ın ölümü sırasında düzenlenmiştir. Sezar öldüğünde Roma halkı çok şaşkın ve çok huzursuzdu. Antonius (MÖ ) cenaze merasimi konuşmasını yapmakla görevlendirilmişti ve suikastçtiara karşı halkı ayaklandırmak istiyordu. Sezar'ın yirmi üç yerinden kan akan mumyasını hazırlattı ve geçit töreninde gizli bir mekanizinayla onu yerinden kaldırıp bir tarafından diğerine döndürttil. Bu tip çalışmalar islam Dünyası'nda da sürdürülmüştür. Benil Musa'nın (9. yüzyıl) K.itabü'l Hiy~/a dlı eserinde böyle örneklere rastlanır. Bunlar arasında başıru su içmek için kovaya sokan at, )ltili ve gaz seviyesi otomatik olarak ayarianan gaz lambası, rüzgara arkasını döndürerek sönmeyen - lambalar sayılabilir. Yunanlılarda ve onu izleyen dönemlerde otomat üzerindeki çalışmalar iki koldan geliştirilmiştir. Bunlardan birincisi, insanları hayrete düşüren ve eğlendiren araçlar, diğeri ise otomasyona bağlı olarak gelişen su saatleridir. insanları Hayrete DUşüren ve Eğlendiren Aiaçlar Hava, boşluk, su, ateş ve dengeye ilişkin çeşitli fizik prensiplerine dayanılarak inşa edilen bu tip araçlara Yunanlılarda rastlanmaktadır. En önemli adım Ctesibios, Philon ve Heron'un çalışmalanyla atılmıştır. Bu tip çalışmalar İslam Dünyası'nda da sürdürülmüştür. Benil Musa'nın K.itab el-hiyel adlı eserinde böyle örneklere rastlanır. Bunlar arasında başını su içmek için kovaya sokan at, fitili ve gaz seviyesi otomatik olarak ayarianan gaz Jambası, rüzgara arkasını döndürerek sönmeyen lambalar sayılabilir. Yaklaşık yüzyıla kadar eğlence amaçlı otomasyon çalışmalan hükümdarlarca desteklenıniştir. Belki de bu destek olmasaydı bu derece hayret uyandıran araçlann yapıını gerçekleşmezdi. Bu Cezeri için de geçerlidir. Onun yaptığı aletleri gören zamanın Diyarbekir Sultanı Sukman bin Artuk, onu destekiemiş ve bu aletlerin betimlemelerini içeren bir kitap kaleme almasını emretmiştir. Rönesans'ın teknik üstadı Leonardo da Vinci'nin ( ) de bu türde araçlar yaptığını biliyoruz. Leonardo bir ressam, bir bilim adamı ve bir mühendistir; teknoloji ile ilgili olarak bazı projeler geliştinniştir. Kuşların kanat ve kas yapısından hareketle, insaniann da belli bir düzenek sayesinde uçabileceği anlayışını geliştirmiş ve bu yolda bazı araştırmalar yapmıştır. Aynı şekilde balıklar gibi, insaniann da denizin altında yaşayabileceğini varsayan Leonardo'nun ilk denizaltı projelerini geliştirdiği bilinmektedir. Leonardo, eğlence amaçlı otomatlar da yapmıştır. Bunlardan biri I. François için yaptığı ve canlı gibi dolanan bir aslandır. Kral bundan usanınca tekneden bir keşiş otomatı yapmıştır. Bu otomat aslaola karşılaşınca değnekle aslana vuruyordu. 1738'de Fransız bir tekrıolog olan Vaucanson, Paris'te bir suni ördek yapmış ve teşhir etmişti. Bu ördek yem yiyor ve yediği yemi sindirilıniş olarak çık.anyordu. 1820'lerde ise yilrtiyen, ayakta duran ve konuşan bir otomattan söz edilir. Bu tür makine otomatlann yapımı mekanik saatterin yapınuyla birlikte gelişmiştir. Su Saatleriyle Birlikte Gelişen Otomasyon Çalışmaları Zamanı ölçen en eski araçlar Güneş, kum ve su saatleridir. Mısırlılar gündüzleri saatleri ölçmek için Güneş'in gölge uzunluğundan yararlanıyorlardı ve bu prensibe dayanarak basit Güneş saatleri yaprnışlardı. Güneş saatleri masrafsız ve güvenilirdi; ancak Güneş'in bulunmasını gerekli kılıyor, bulutlu havalarda ve özellikle de geceleri kullanımı mürrıkün olmuyordu. Bu nedenle su saatlerine "Horologium Hibemum" veya gece saati adı veriliyordu. ı6ı Daedalus M.Ö. IV. yüzyıl başlannda yaşamış olan Yunan mitolojik mimar ve heyke!tıraşıdır. Girit Minos'u için labirent, Pasiphae için tahtadan bir inek ve Argonauts'u kovan bronz bir adam yapmış olduğu söylenir. 165 Tarentum'da doğmuş olan ünlü matematikçi, eğitimci, filozof, general ve devlet adamıdır. Platon'un çağdaşı ve arkadaşı dır. İlk defa mekaniği matematiğe uygulayan kişidir. 230

10 I.ULUSLARARASI MARDİN TARİHİ SEMPOZWMU Su saatlerinin yaygın olarak kullanılmasıyla birlikte, gündüzden veya geceden geçeri saatleri bildirmek için bir topun zil üzerine düşürülmesi, bir dildüğün öttürülmesi, davulculann davullarını çalmalan, rakkaseterin raksetmesi gibi çeşitli yöntemler izlendi. Böylece su saatlerine bağlı olarak otomasyon çalışmalan büyük ilerleme kaydetti. Güneş ve su saatlerine Mısır ve Mezopotamya'da rastlanmaktadır. Kazılarda bulunan ilk Güneş saati Thothmes III döneminden (MÖ. 1480), su saatlerinin en eskisi ise Karnak'ta bulunmuş olup A.ınenhotep lll döneminden (MÖ ) kalmadır. Bu saatler, dış kısımlan süslü, dibi delik saksı biçimindeydiler, saatleri gösteren çizgiler ise iç kısımda bulunuyordu. İçine belirli bir ıni1..'1ar su dolduruluyor ve alttaki delikten akan su miktan süreyi belirliyordu. Böyle bir araçta suyun akış hızının sabit tutulması gerekeceği açıktır. Oysa bir kaptaki suyun akış hızı deliğin büyüklüğüne ve suyun yüksekliğine bağlıdır. Bunun bilincinde olan Mısır ve Mezopotaınyalılar, konik ve prizma biçiminde saatler kullanmaya başlamışlardı. Bu saatlerde saati gösteren işaretler kabın iç kısmına yapılmıştır. Üst kısmı ise sembollerle süslenmiştir. Saatte eşit sürelerin saptanması sorununa ilk ve gerçekten çözüm getiren bilim adamı Ctesibios olmuştur. Ctesibios, deliği camdan veya altından yapmak suretiyle daralıp genişlemesini engellemiş, su seviyesini sabit tutmayı ise, kaba başka bir musluktan sürekli su akltınakla sağlamıştır. Böylece, oldukça güvenilir bir su saati elde etmiştir. Su saatlerinin yapımında atılan önemli adım anoforik saatlerdir. Vitrivius'un tasvir ettiği bu saatin mucidi olarak Ctesibios gösterilmektedir. Bu saatlerde su bir kaba toplanır; bronz bir zincire bağlı olan ve su yüzeyinde bulunan şamandıra kalkar. Zincirin diğer ucunda bir ağırlık asılıdır. Böylece şamandıranın aşağı-yukan olan doğrusal hareketi bir zincir aracılığıyla dairesel bir harekete dönüştürülmüş olur. Çok eski zamanlardan beri gün 24'e bölünmüş, 1/24'e de saat adı verilmiştir. Daha sonra bu bölmede, yani 24'e bölmede birbirinden farklı iki uygulama ortaya çıkmıştır. Bu uygulamalann birinde gün 24 eşit saate bölünüyor, diğerinde ise gündüz 12 ye gece 12 ye bölünüyordu. "Güneş saati" adı verilen bu yöntemde gece ve gündüz saatlerinin süreleri birbirine eşit olmadığı gibi, birbirini izleyen gündüzlerin ve gecelerin süreleri de birbirine eşit değildi. Bu uygulamada her günün gündüzünün ve gecesinin saatlerini göstermek çok karmaşık bir tablo ortaya çıkanyordu. Asıl ilginç olanı, yaygın olarak su saatinin kullanılmasıydı. Bu nedenle gündüzden veya geceden geçen saatleri bildirmek için bir topun zil üzerine düşürülmesi, bir dildüğün öttürülmesi, davulcujann davullannı çalmalan, rakkaselerin raksermesi gibi çeşitli yöntemler izlendi. Böylece su saatlerine bağlı olarak otomasyon çalışmalan büyük ilerleme kaydetti. Batılıların "Puppet Theatere" (Kukla Tiyatrosu) adını verdikleri bu çalışma lara ilişkin ilk büyük aşama Gazza'daki saatte gerçekleştirilmiştir. 51 O yılında inşa edilen bu aracın kadranı yoktur. Saatler toplann düşmesi, ışıklandırma ve çeşitli figürlerin hareketleriyle belirtiliyordu. Prokopios, Ekphrasis Horologiou adlı eserinde bu saatin tasvirini vermiştir. Bu konuya ilişkin ilk örnek, Archimedes'e (M.Ö ) atfedilen Arapça bir yazmada tasviri verilen bir saattir. Her ne kadar bazı Latin kaynaklarında Archimedes'in Ay, Güneş ve gezegenlerin hareketlerini gösteren bir planeteryum inşa etmiş olduğu söz konusu edilirse de, saat inşa ettiğine ilişkin bir bilgiye rastlanmaz. Bu, dört metre yüksekliğinde büyük bir saattir. Saatler dikey bir sütuna geçmiş iki halka ile gösterilir. Halkalardan biri inerken diğeri yukarı çıkar. Saatin üst kısmının ortasında gözlerinin rengi her saat başı değişen bir yüz, cellatın birer birer başlarını kestiği 12 zincir e bağlı esir, ard arda açılan, içlerinde birer atlı görünen 12 kapı vardır. Saatin alt kısmındaki iki tepe arasında bir ağaç bulunur. Her saat, tepedeki iki delikten iki yılan çıkar ve ağaçtaki kuşlar korkudan ötıneye başlarlar. Muhtemel olarak saat kısmında bir fliltçü vardır ve günün yansında flütünü çalar. Bu, günün yansına işaret eder. Ancak bilim tarihçileri bu eserin Archimedes'e ait olmadığı üzerinde uyuşmuşlardır. Bu saatin Gazza'da inşa edilen saate benzediği ve bir Müslüman icadı olduğu görüşü kabul edilmektedir. Çin'de Saat Yapımı Üzerindeki Çalışmalar Çin'de bilinen en eski su saati M.Ö. 200 yılianna bdar gider. Ancak bu saatin yapılışı ve işleyişine ilişkin hiç bir açıklama yoktur. Genelde Çin'deki bu tip saatlerde hareket, çarkın çevresine sabitlenrniş kepçeler üzerine suyun yüksekten düşürülmesiyle sağlanır. 231

11 l.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM 1094 yılında Su Sung tarafından Honan kentinde İmparator Che Tse için inşa edilen bir su saati Çizellikle otomat tarihi açısından çok dikkat çekicidir. Saat iki bölmeli kule biçiminde olup, alt kısmı..,.üst kısmından daha geniştir ve üstü bir çatı ile kapatılmıştır. Kulenin iç kısmında zamanı ölçmekte kullanılan sekiz çark, zaman ekseni üzerine yerleştirilmiştir. En üstteki çark "Göksel Dişli" adını alır ve dişleri ekvator halkasının diş lerine girer ve onu döndürür. Çarklardan ikincisi günün çift saatlerinde davulun ve zilin çalınmasını, üçüncüsü çeyrek saatlerde zilin ve davulun çalırırnasım, dördüncüsü her saat figürlerin görünüp kaybolmasını, beşincisi çeyrek saatlerde figürlerin görünmesini, altıncısı gece gong çalınmasını, yedincisi gece figürlerin görünmesini, sekizincisi geceden geçen saatierin bildirilmesini sağlar. Bütün bu mekanizma beş buçuk katlı bir yapı içinde bulunur. Her katta tahta figürlerin görünüp ~aybolduğu kapılar vardır. Birinci katta sôlda bir çan, sağda büyük bir çan, ortada bir davul bulunur. Ikinci kat çift saatierin başlangıç ve sonlarını, üçüncü kat çeyrekleri bildirir. Dördüncü katta ise gece saatlerinde çalan bir gong vardır. Beşinci katta ise gece saatlerinde gösteri yapılır. Aracı hareket ettiren kontrollu su akışı, iki su haznesi ile sağlanmıştır. Su üstteki hazneden alttaki hazneye akar, alttaki haznedeki su seviyesi daima sabit kalır. İkinci hazn~nin altındaki delikten su bir sifon yardımı ile büyük çarkın kepçeleri üzerine düşerek onu düzgün olarak döndürür. Cezerl' de Otomat Örnekleri Otomat çalışmaları Cezeri ile doruk nolçtasına ulaşmıştlr. Cezeri, kitabında çeşitli otomat örnekleri verir. Bunlardan bazıları şunlardır: Bir Partide Kimin içki İçeceğine Karar Veren Otomat Araç beş katlı bir hisar biçiminde yapılmıştır. En alt bölmede bir elinde şişe tutan, önünde bir kadeh bulunan bir cariye oturmaktadır. Onun üzerindeki bölmede dört müzisyen cariye, bunun üzerindeki ayvanda bir dansör, eo üst bölmede iki kanatlı bir kapı vardır. Hisarın üzerinde bir kubbe ve kubbeoin üstünde de bir Resim4 at ve sürücüsü bulunmaktadır (Resim 4). Bir Partide Kimin İçki konur. Bir süre sonra İçeceğine Karar Veren Otomat ~~~~~~fj cariyeler müzik araçlarını çalmaya, dansör dans etmeye, süvari dönmeye, cariye önündeki kadehe şişeden şarap doldunnaya başlar. Süvari durur; bir saki, kadehi süvarinin rnızrağı ile işaret ettiği kişiye sunar. Kişi şarabı içince, tekrar kadehi cariyenid önüne koyar. Bu seremoni 20 dakikalık aralıklarla 20 kez tekrarlandıktan sonra, üst hisardaki kapının kanatları açılır ve kapıdan çıkan figürün sağ eli "başka şarap yok", sol eli ise" iki kadeh daha var" işaretini yapar. 166 Abdest Almak İçin Kullarulan Tavus kuşlu Leğen Araç, bir kaide üzerine oturtulmuş bir!eğen, leğenin zemininden yükselen dört sütun ve bu sütunlar üzerinde de tavus kuşunu taşıyan iki kapılı bir hisardan oluşmuştur. Tavusun boynu yay gibi uzanmış ve gagası leğene doğrudur. Kuyruğu ise diktir. Tavusun gagasından su akar. Bu anda kapılardan biri açılır ve elinde sabun kavanozu tutan bir çocuk çıkar. Su akışı durduğunda diğer kapı açılır ve buradan da elinde havlu tutan bir çocuk çıkar (Resim 5)

12 I. ULUSLARARASI MARDİN TARİHİ SEMPOZWMU On Yaşlannda Görünen, Sağ Elinde Kadeh, Sol Elinde Gümüş Balık Tutan Çocuk Bir saatin sekizde birine eşit bir süre geçtikten sonra balığın başı eğilir ve ağzından kadehe şarap akar. Kadeh dolunca, balığın başı tekrar yükselir, kadeh tutan el biraz aşağı iner, kral kadehi alır, içer ve figürün eline geri koyar (Resim 6) Su Saatleri Cezeri'nin bu konuda hazırladığı araçlar oldukça ilginç ve teknoloji tarihi açısından önemlidir. Cezeri bu tür saatleri oldukça ayrıntılı bir biçimde, hassas yapmış ve betimlemiştir. Aynca ayrıntılı olarak mekanizmaların yapımını venniştir. Fil Su Saati Bu saat Cezeri'nin en ünlü aracıdır. Sırtında kare biçiminde bir kürsü, kilisünün köşelerindeki sütunlar üzerinde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir Resim6 kubbe, kubbenin üstünde de bir kuş bulunan bir til On Yaşlarında Görünen, Sağ şeklindedir (Resim 7). Elinde Kadeh, Sol Elinde Hisann filin başı yönündeki Gümüş Balık Tutan Çocuk tarafında bir balkon, halkonda oturan bir adam, adamın sağında ve solunda iki şahin, halkonun sütunları arasında uzanan ve üzerine iki yılan sarılmış bir mil, kilisünün orta kısmında bir yarım küre ve üzerinde elinde kalem tutan bir katibin oturduğıı platform, platform üzerinde dereceye bölürunüş bir yay, filin boynuna oturmuş, sağ elinde balta sol elinde sopa tutan bir bakıcı ve filin boynunun iki yanında iki vazo bulunmaktadır. Katibin kalemi yarım saatte 7 1/2 dereceye gelince, kuş öter, delilderden birinin yarısı beyaza döner, halkonda oturan adam sağ tarafındaki şahinin gagasından elini kaldırır, sol elini sol tarafindaki şahinin gagası üstüne koyar. Sağındaki şahinin gagasından, sağdaki yılanın ağzına bir top düşer, yılan topu filin sağ omuzundaki vazoya bırakır, filin seyisi balta ile filin başına hamlede bulunur, sopalı sol elini kaldırır ve filin başına Resim 7 vurur. Top filin göğsünden çıkar, karnında asılı bir çan üzerine düşerek ses çıkarır, böylece y;ının saatin geçtiği bildirilir. Fil Su Saati Katibin kalemi derece işaretlerinin dışına gelir. Bundan sonra aynı işlemler sol taraftaki şahin ve yılan için tekrarlanır. Bir delik tamamen beyazla örtülür. Bu anda bir saat geçmiştir. 169 Güneş Saatlerini Bildiren Hisarlı Su Saati 168 Cezeri, s Cezeri, s

13 l.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM El-Cezeri'nin bu su saati (Resim 8) gece 12 ve gündüz ~~s;;::ı;~~~~~ 12'ye bölünmüş bir Güneş su saatidir. Bu saat bir astronomik saattir; yani gündüz Güneş'in gök yüzünde nerede olduğunu, hangi burçta olduğunu, Güneş ve Ay'ın gök yüzündeki konumlarını, gündüzden veya geceden ne kadar saat geçmiş olduğunu bildirir. Bu saat iki insan boyu yüksekliğinde bir ev biçimindedir. Alt kısmında dokuz kanş yüks ekliğinde, bronz.:veya tahta ile kapanmış bir kapı, aracın en alt kısmında, perdenin önünde iki davulcu, iki borucu, zilci.figürü, perdenin iki yanında iki mihrap ve içlerinde kanatlannı açmiş birer şahin ve şahinlerin önlerinde, içlerinde birer zil asılı iki vazo, iki milırabın arasında dışbükeyliği yukarı doğru olan yarım daire biçiminde sıralanmış 12 cam disk, mihrapların üstünde bir friz ve friz boyunca hareket eden altından yapılmış bir hilal, frizin üstünde aynı renge boyanmış tek kanatlı 12 kapı, onların da üzerinde, alttakilere paralel çift kanatlı 12 kapı daha, kapıların üstünde 12 burçtan altısının göründüğü bir pencere, onun da altında Güneş'i taşıyan bir halka, onun altında da. Ay'ı taşıyan bir halka vardır. Resim 8 Hisarlı Su Saati Gün başlangıcında altın hilal friz üzerinde muntai:am bir biçimde hareketine başlar. Kapılardan birinciyi geçip, birinci ile ikinci kapı arasına gelince, üstteki kapılardan ilkinin kanatları açılır ve bir.figür görünür, aynı anda alttaki kapı döner ve rengi değişir. İki şahin öne doğru çıkıp vazolara yaklaşır ve gagalarından birer topu zillerin üzerine düşürürler. Çok uzaktan bile işirilebilecek ses çıkarırlar. 6., 9.. ve 12. saatlerde ise bunlara ek olarak aynı anda davulcular davullannı, zilclzilini.çalac ve borucular borularını öttürürler. Gün başlangıcında Güneş hangi burçta ise, o burç bizasında ve ufuktan doğmak üzere bulunur. Yavaş yavaş Güneş'le birlikte doğmakta olan burç yükselir, karşısındaki burç ise batar. Geceye gelince; Ay gök yüzünde göründüğü biçimde, yani hilal ise hil.l, yarım Ay ise yarım Ay, dolunay ise dolunay biçiminde, bulunduğu burç bizasında görünür. Gecenin başlangıcından itibaren bir saat süresinde, ilk cam disk bütünüyle aydınlanıncaya kadar gittikçe büyüyen bir ışık görülür. Altıncı ve dokuzuncu cam diskler bütünüyle aydınlandığında müzisyenler, gündüz olduğu gibi görevlerini yerine getirirler. On ikinci cam disk aydırılandığında, ki bu gecenin son saatinin sonudur, aynı işlevler tekrarlanır. 170 Kayık Su Saati Bu saat, piriııçten yapılmış, kayık biçiminde güzel bir kaptır (Resim 9). Bu kayığın orta kısmında, pirinç sütunlar üzerinde yükselen kare biçiminde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir kubbe vardır. Hisarın, kayığın pruvasına bakan yüzünde bir kapı bulunur. Bu kapıdan bir şahinin başı ve göğsü gorunur. Sütıınlar arasında karşılıklı iki kiriş vardır. Kirişlerin ortasından bir mil geçer. Bu mile bir yılanın sarılmıştır. kuyruğu Yılanın başı şahine doğru uzarumştır. orta Kayığın kısmında Resim 9 Kayık Su Saati Resim 10 Mumlu Saat 234

14 !.ULUSLARARASI MARDİNTARiHi SEMPOZVUMU kubbeye benzer bir kısım, bunun üstünde de elinde kalem tutan bir katibin oturduğu kürsü vardır. Kürsünün üzerinde, katibin çevresine I 5 işaret yap ı lmıştır. Kalem bu işaretler üzerinde hareket eder ve işaretierin sonuna geldiği zaman günün bir eşit saati geçmiştir. fiahin yılanın ağzına bronz bir top düşürür. Yılan alçalır ve topu kayığın fıruvasındaki büyük bir zilin üzerine bırakır ve yerine döner. Katibin kalemi tekrar ilk işarete döner Mumlu Saatleı: Otomat yapımı açısından ilginç olan ve Cezeri'ye kadar karşılaşılmayan bir etiğer grup ise mumlu saatlerctir. Sınaat el-hiyel'de dört adet mumlu saat tasviri yer alır. Bunlardan biri örnek olarak aşağıda verilmiştir. Mumlu Saat Araç, üzerinde pirinç kılıfı olan bir şamdandır (Resim 10). Kılıfın dibinde bir tünek üzerinde, sırtı ve kafasının arkası kılıfa bitişik olan bir şahin vardır. Şahinin sağında, şamdanın kaidesi üzerindeki kürsüde, elinde kalem tutan bir katip yer alır. Başlangıçta katibin kalemi onbeşe bölünmüş bir daire yayının dışında bulunur. Mum yakılır. Katibin kaleminin ucu ilk işareti.n karşısına gelinceye kadar hareket eder. Kalem onbeş derecenin sonuna ulaştığında şahinin gagasından şamdanın kaidesine bir top düşer. Bu durumda gecenin bir saatinin geçmiş olduğu bilinir Kan Alma Tekneleri Cezeri'nin otomat çalışmalan arasında, hastadan alınan karım miktarını ölçen kan alma telaıeleri de yer alır. Kan alma teknelerine ilişkin Cezeri'den önce herhangi bir kayda rastlanmamaktadır. Cezeri, denge prensibini kullanarak dört adet kan alma teknesi yapııııştır. Birini örnek olarak verelim. Alınan Kan Miktannın Öğrenilebildiği Kan Teknesi Araç, bir kaide üzerine yerleştirilmiş bir!eğen biçimindedir (Resim 1 1). Teknenin ortasındaki platform üzerinde ayakta duran bir keşiş yer almaktadır. Keşişin elinde bir asa Resim 11 vardır ve asanın ucu I 'den l20'ye kadar işaretlenmiş olan Kan Telaıesi teknenin kenarına uzanmıştır. Araç kanı alınacak kişinin önüne yerleştirilir. Kan tekneye boşalhlır. l etirhemlik kan teknede toplandığında keşişin elindeki asa ilk işarete ulaşır. Kan miktarı arttığında keşiş asası ile birlikte kan miktarını göstermek üzere döner Suyu Yukarı ÇıkarmaktaKullanılan Araçlar Göllerden veya kuyulardan suyu yukarı çıkarmakta kullanılan ilk araçlardan biri kovalardır. Bunlar bir kalasın ucuna, uzurıluğu kuyunun derinliği + kalasın boyuna eşit bir ipten ve onun ucunda da bir kovadan ibarettir. Kalasın diğer ucunda bir ağırlık vardır. Kova kuyuya veya göle sallanıp su ile dolup kendi haline bırakıldığında, kalasın ucundaki ağırlık dolu kovanın ağırlığından fazla olduğundan hiç bir kuvvet uygulamadan kovayı yukarı çıkaracaktu. Suyu yukarı çıkarmakta kullanılan araçların bir diğeri Ctesibios'un söz konusu ettiği basma tulumbalardır. Bunlar deneme yanılma yöntemiyle değil, dönemlerinin üst düzeydeki hava boşluk üzerindeki kuramsal bilgileri temele alınarak icat edilmişlerdir. Archimedes'in Burgusu adını taşıyan şekil 2'de görülen alet de suyu yukarı taşımak için tasarlanmış bir araçtır. Bu aracın ilk olarak Archimedes tarafından kullanıldığı söylenir. Sirakuza Kralı I. Hieron'nun inşa ettirdiği büyük bir gemi içindeki suyu boşaltmakta kullanılmıştır. Bu araç bir silindir içine sıkıca yerleştirilmiş bir heliksten oluşur. AÇık olan alt ucu 45 derecelik açı yapacak biçimde suya daldırılır. Heliks döndürüldükçe su yukarı çıkar. 171 Cezen, s Cezeri, s. ı 02- ı Cezeri, s. 168-I

15 !.st INTERNATIONAL MARDlı-1 HISTORY SYMPOSIUM Suyu yukarı çıkartmakta kullanılan bir diğer araçta su çarklarıdır. Bunlar da iki alt gruba aynlır. 1. Akar sulardan suyu yukarı çıkaran araçlar. 2. Göl veya kuyulardan suyu yukarı çıkaran araçlar. 1. Akarsulardan suyu yukarı çıkaran araçlar, çevrelerine kanatlar yerleştirilmiş, dikey olarak bir kısmı suyun içine gömülmüş çarklardır. Çarkın üzerine kovalar yerleştirilir, akan su kanatlara çarparale çarkı döndürür ve kovalar yardımı ile de su yukarı çıkarılmış olur. Su gücünden yararlanılarak suyu yukarı çıkarmaleta kullanılan bu araçlara İslam Dünyası'nda "Noira" (Farsça, su çarkı - tekerleği) veya "Sindi tekerleği", Batı'da ise "Norse mill" adı verilmiştir. Daha sonra bu çarklar yatay konuma getirilerek ve ortasından çıkan eksene değirmen taşı yerleştirilmiş, hububat öğütmekte kullanılmaya başlanmıştı. Bu değinnenlerin Augustus (M.Ö. 63- MS. 14) döneminde kullanıldığından söz edilir Bir diğer kaynak da Teselya'lı Antipotes'in (M.Ö. 1. yüzyıl) şiiridir. Strabon'un (M.Ö.-ı. yüzyıl) Pontus'ta Mitridates'in sarayının yakınlarmda inşa edildiğinden söz ettiği değirmen bu tip bir değirmendir. Bunların önemini kavrayan Romalılar, bu Resim 12 değirmenleri çok geliştirdiler (MS. 4. yüzyıl); bu Suyu Yukarı Çıkarmak İçin İnşa Edilen Bir araçları değişik amaçlar için kullanmaya başladılar; Araç madenieri dövmekte, körük.leri üflemekte olduğu gibi. Bu kullanımda kuvvet yönünün değiştirilmes~ başka deyimle dişlilerin kullanılması gerekiyordu. Vitrivius'un tasvir ettiği değirmenler bu gruptandır. Bu değirmenlerin menşei bilirimese de, ilk önce dağlık bölgelerde kullanılmış olduğu düşünülebilir. İslam kaynaklarında da bu tip araçların kullanılmış olduğundan sıkça söz edilir. Yakut, Maderan bölg~sinde 300 değirmenin bulunduğundan söz eder. Su çarklarının paralelinde, hemen hemen aynı amaca yönelik olan bir araç grubu da yeldeğirmenleridir. Verilen bilgilere göre, yeldeğirmenlerinin vatanı Sicistan'dır. Bunlar su değirmenleri gibi hem hububatı öğütmekte, hem de kuyulardan suyu yukarı çıkarrnakta kullanılır. Sicistanlılar hava akımlanna ilişkin bilgi sahibiydiler ve bunları uygulayarak yeldeğirmenlerini icat ettiler. Mes'fıdi ve EI-İstakri'nin yapıtlarında, bunlardan bilinen şeyler gibi söz edilir. Batı'da bunlardan söz edilişi I 105 dolayiarına rastlar. Bu araçlar, göl veya kuyulardan suyu yukarı çıkarmak için kullanılan araçlardır. Cezeri beş adet aracın tasvirini verir. Bunlardan birisini örnek olarak verelim. Bir Kuyu veya Gölden SuyuYukarı Çıkarmak İçin İnşa Edilen Bir Araç Resim 12'de görüldüğü gibi bu araç kuyunun veya gölün içine yerleştirilen bir bina biçimindedir. Yukarıdaki hayvan döndüğünde çarklar hareket eder ve bu hareketle kaşık suya girerek bir miktar suyu yukarı kaldırır Saray Kapısı 174 Cezeri, s