9. TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ

Transkript

1 9. TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ

2 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 9.1. Altay Dil Ailesinin Ortak Özellikleri 9.2. Altay Dillerinin Tasnifi Türk Dilleri Moğol Dilleri Mançu-Tunguz Dilleri Diğer Diller 9.3. Altay Dilleri Teorisi 9.4. Türk Dili Kıpçak / Kuzey Grubu Karluk / Doğu Grubu Oğuz / Batı Grubu 9.5. Türk Dilinin Tarihî Dönemleri ve Coğrafyası Türkçenin / Türk Dillerinin Yaşı Türk Dilinin Tarihî Dönemleri Altay Dil Birliği Dönemi En Eski Türkçe Dönemi İlk Türkçe Dönemi Eski Türkçe Dönemi Orta Türkçe Dönemi Yeni Türkçe Dönemi Kuzey - Doğu Türkçesi

3 Batı Türkçesi Eski Anadolu (Eski Türkiye) Türkçesi Osmanlı Türkçesi Türkiye Türkçesi Doğu Türkçesi 9.6. Türkçenin Genel Özellikleri

4 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Türkçe hangi dil ailesi içerisinde yer almaktadır? 2) Altay dil ailesine hangi diller girer? 3) Türk dilinin özellikleri nelerdir? 4) Türkçenin lehçeleri nelerdir? Bunlar hangi coğrafyada kullanılmaktadır?

5 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Türkçenin / Türk Dillerinin Kaynağı Türkçenin / Türk dillerinin kaynağı konusunda bilgi edinir. Türkçenin / Türk dillerinin örneklerle ortaya konur ve kavratılır. Altay Dil Ailesi ve Özellikleri Altayistiği ve dil özelliklerini kavrar. Altay dilleri ve özellikleri kavratılır. Türkçenin Tarihî Lehçeleri ve Yayıldığı Coğrafya Hangi coğrafyada hangi tarihî lehçenin konuşulduğunu kavrar. Tarihî lehçeler örneklendirilme yolu ile kavratılır. Türkçenin Genel Özellikleri Türkçenin özelliklerini kavrar. Bu özellikler örneklendirilme yolu ile kavratılır.

6 Anahtar Kavramlar Türk Dili Dil Ailesi Altay Dilleri Türk Lehçeleri

7 Giriş Bir dilin dünya dilleri arasındaki yeri ve değeri; dünya çapındaki yaygınlığı, diplomasi dili, uygarlık dili, geçer bölge dili, resmî dil, ulusal dil ve yazı dili olmasıyla ölçülür. Bu ölçütlerin yaygınlığı, eskiliği ve geçerliliği bir dilin diğer diller arasındaki yerini, konumunu, işlevselliğini ve değerini belirler. Türkçe çok eski tarihlerden beri yukarıda sayılan bütün özelliklere sahip bir dil olarak yaşayagelmiştir. Türkçenin sahip olduğu bu özelliklerin tümüne birden sahip olan dillerin sayısı oldukça azdır. Dolayısıyla Türkçe dünya çapında itibarlı, yaygın ve işlevselliği yüksek bir dildir. Türkçe günümüzde edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birçok dünya dilinden daha eskidir ve daha eski yazılı metinlere sahiptir. Yunan - Latin dilleri hariç, Avrupa da Türkçeden daha eski yazılı metne sahip herhangi bir dil yoktur. Ural ve Altay dilleri arasında da en eski yazı dili Türkçedir. Türkçe başta Köktürk, Uygur, Arap, Latin, Kiril alfabeleri olmak üzere, pek çok alfabe ile yazıya geçirilmiş, yazılı metinleri dünyanın çok değişik coğrafyalarında çok sayıda kütüphanede ve müzede saklanan bir dildir. Türkçe yazıya geçirilirken taş, demir, tunç, altın, bakır, pişirilmiş toprak, seramik, ağaç, kap kacak, deri, kâğıt gibi çok değişik eşya ve araçlar kullanılmıştır. Kâğıdın kullanılmaya başlamasıyla birlikte, daha çok, çeşitli türden kâğıtlara yazılan Türkçe, bilgisayarın icadı ve internet kullanımıyla birlikte sanal ortamda da yerini almıştır. Bugün yeryüzünde, sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte, en az 3000, en çok 9000 dolayında dil olduğu kabul edilmektedir. Bu diller arasında yapılan art zamanlı ve eş zamanlı karşılaştırmalar, bazı dillerin kendi aralarında yapı ve köken bakımından benzerlikler taşıdığını ortaya koymuştur. Dünya dillerini değerlendiren Nostratik teorisi Hami - Sami, Kartvel, Hint - Avrupa, Ural, Altay, Dravid dil ailelerinin aslında aynı kökten geldiğini ve bu dillerin daha eski bir ana dilden türediklerini, Avrasyatik Teorisi ise, Ural, Altay, Hint - Avrupa, Gilyak, Kore - Japon - Aynu, Çukçi, Eskimo - Aleut dillerinin aynı kökten geldiğini savunmaktadır.

8 Nostratik ve Avrasyatik teorilerinden başka, dünya dillerini yapı ve köken benzerlikleri bakımından tasnif edip daha küçük gruplara ayıran çeşitli çalışmalar da yapılmıştır. Yeryüzündeki diller, genellikle köken bakımından ve yapı bakımından olmak üzere iki şekilde sınıflandırılmışlardır. Köken bakımından Türkçe, dünya dilleri içinde Altay dilleri arasında gösterilmiştir. Bu gruba Türkçenin dışında Moğolca ve Mançu - Tunguzca da yer alır. Bazı araştırmacılara göre Korece ve Japonca da bu gruba dâhil edilebilir. Yapılarına göre Türkçe, eklemeli diller grubunda yer alır. Bu grupta Türkçe ile birlikte Macarca, Fince, Moğolca gibi diller de bulunur. Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Eklemeli dillerde yeni kelimeler ve terimler türetmek oldukça kolaydır. Türkçe bu bakımdan yeni kelimeler türetmeye elverişli bir dildir ve zengin bir ek sistemi mevcuttur. Türkçe dünyanın en zengin dillerinden biridir. Türkçe, kökleri binlerce yıl önceye uzanan yeryüzünün sayılı dillerindendir. Türkçe, dünya dilleri arasında yapı yönüyle sondan eklemeli diller grubunda; köken bakımından da Ural - Altay dil grubunun Altay dilleri ailesinde yer almaktadır. Ural - Altay dilleri, diğer dil aileleri gibi sağlam bir aile oluşturmazlar. Bu gruptaki diller arasındaki yakınlık, köken akrabalığından ziyade yapı yönüyle benzerlik şeklinde ortaya çıktığı için sınıflandırmanın dil ailesi yerine dil grubu olarak yapılması görüşü benimsenmektedir. Doerfer, Nemeth, Bang, Clauson gibi bilginler, Altay dil ailesine giren dillerin köken akrabalığından ziyade kültür akrabalığı üzerinde dururken Menges, Poppe, Räsänen ve Ramstedt gibi bilginler araştırmalarına dayanarak bu diller arasındaki köken akrabalığını ispatlamaya çalışırlar.

9 Son yıllarda Altayistik başlı başına bir araştırma alanı olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. Ural - Altay dilleri teorisi ve Altay dilleri teorisi hakkındaki araştırmalar geliştikçe bu konuda daha detaylı ve tutarlı bilgilere ulaşılacaktır.

10 9.1. Altay Dil Ailesinin Ortak Özellikleri Altay dil ailesinin ortak özellikleri şöyle özetlenebilir: 1. Bu gruptaki dillerin hepsi yapı yönüyle eklemeli dildir. 2. Ön ekler (artikeller) yoktur. 3. Kelime türetme ve çekim son eklerle yapılırken köklerde değişme olmaz. Eklerdeki zenginlik ve çeşitlilik dikkat çekicidir. 4. Söz diziminde yardımcı unsurlar (tamlayanlar, belirtenler) önce, asıl unsurlar (tamlananlar, belirtilenler) sonra gelir: işin doğrusu. Ahmet, şarkı söylerken kendinden geçiyordu. Sıfatlar isimlerden önce kullanılır. Kırmızı kazak, hatırlı adam, kahraman asker. Sayı bildiren kelimelerden sonra çokluk eki kullanılmaz: üç adam, üç arkadaş, iki bin at. Cümleler, cümleyi oluşturan unsurların ilgisi bakımından, gelişmekte olan düşüncelerin akla geliş sırasına göre değil, tamamlanmış bir düşüncenin düzenli bir hiyerarşisi şeklinde kurulur. 5. Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur. Bu sebeple cümlelerde cinsiyet farkından kaynaklanan değişiklik yapılmaz: muallim muallime, memur memure, Halit Halide; he she gibi. 6. Soru eki vardır. 7. Aynı şekilden kaynaklandığı saptanan ortak ekler vardır. Türkçe ile Moğolca arasında bu ortaklık daha belirgindir. 8. Altay dilleri ses özeliklerine göre karşılaştırıldığı zaman birtakım ortaklıklar görülmektedir. Bunlardan en belirgin olanı, ünlü uyumudur. Kelime başında l, r ve ñ ünsüzlerinin bulunmaması diğer bir ortaklıktır.

11 9. 2. Altay Dillerinin Tasnifi Türkçenin de içinde bulunduğu Altay dillerinin tasnifi genel olarak aşağıdaki gibidir Türk Dilleri Tarihî Türk lehçeleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Köktürk, 2. Peçenek, 3. Kuman/Kıpçak, 4. Eski Uygur, 5. Karahanlı, 6. Harezm, 7. Eski Anadolu Türkçesi, 8. Osmanlı Türkçesi, 9. Çağatay, 10. Bulgar, 11. Hazar Çağdaş lehçeleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Türkiye Türkçesi, 2. Azerice, 3. Türkmence, 4. Gagavuzca, 5. Kırım Tatarcası, 6. Karaçay-Balkarca, 7. Kumukca, 8. Nogayca, 9. Karaimce, 10. Tatarca, 11. Başkurtça, 12. Altayca, 13. Şorca, 14. Hakasça, 15.Tuvaca, 16. Yeni Uygurca, 17. Dolganca, 18. Kazakça, 19. Kırgızca, 20. Özbekçe, 21. Karakalpakça, 22. Yakutça, 23. Çuvaşça Moğol Dilleri Moğol dilleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Moğolca, 2. Buryat, 3. Kalmuk Mançu - Tunguz Dilleri Mançu - Tunguz dilleri şu şekilde sıralanabilir: Sibir Kolu: 1. Evenkçe (Tunguzca), 2. Even (Lamut) Mançur Kolu: 1. Mançur, 2. Çjurçjen Amur Kolu: 1. Nanayca (Goldca), 2. Udeyce (Udegeyce)

12 Diğer Diller 1. Japonca 2. Ryukyus 3. Korece 4. Ayn 9.3. Altay Dilleri Teorisi Altay dilleri genel görüşe göre Türkçe, Moğolca ve Mançu - Tunguzcayı, daha az kabul gören görüşe göre ise Korece ile Japoncayı da içine alan dil ailesinin genel adıdır. Altay dil birliğini savunan araştırmacılar Korecenin bu birliğin bir üyesi olduğunu kabul etmektedirler. Ancak Japoncanın durumu şimdilik şüpheli sayılmaktadır. Orta Asya daki Altay Dağları ve çevresi bu dilleri konuşan toplulukların anavatanı olarak kabul edilir ve Altay dilleri terimi de buradan gelir. Altay dilleri teriminin içeriği, 19. yüzyıldan bu yana önemli değişiklikler geçirmiştir. Önceleri Altay dillerinin başka dil aileleriyle akrabalığı üzerinde durulmuş, karşılaştırmalı çalışmaların ilerlemesiyle bundan vazgeçildiği gibi Altay dillerinin soyca akrabalığı görüşü de şiddetli eleştirilere uğramıştır. Terim bugün köken birlikleri kanıtlanmış bir dil ailesini ifade etmekten çok, tarihte birbirleriyle yoğun ilişkide bulunmuş ve ortak yapısal özellikler taşıyan dillerle ilgili bir çalışma hipotezinin adı olarak kullanılır. Elliden fazla alt dile/lehçeye ayrılan Altay dillerinin en büyük kolu Türkçe, en küçük kolu da Mançu - Tunguzcadır. Türkçe, Altay dillerinin en büyük koludur. Üç dil içinde en eski yazılı kaynaklara sahip olanı, aynı zamanda en iyi araştırılmış olanıdır. Özellikle 1893 yılında V. Thomsen tarafından Eski Türk yazıtlarının okunması, Türkçeyle ilgili araştırmalara büyük bir canlılık getirmiştir. Türkçe, çok geniş bir alanda, zaman zaman yapı bakımından

13 kendisinden çok farklı dillerin üst dil olarak kullanıldığı bölgelerde konuşulmaktadır. Bilinen tarihi içerisinde birçok dil ile karşı karşıya gelmiş, onları etkilemiş, kendisi de onlardan etkilenmiştir. Türkçeyi ana dili olarak konuşanların sayısı hakkında, Türkçenin konuşulduğu bölgelere ait güncel veriler olmadığı için kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Karaimce, Karagasça gibi kimi lehçeleri kaybolmak üzeredir. En son keşfedilen kolu, 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra ciddi olarak araştırılan, Orta İran da konuşulan Halaççadır. Türkiye Türkçesi ise Türkçenin en fazla konuşanı olan koludur. Türkçenin alt dilleri/lehçeleriyle ilgili W. Radloff, G. J. Ramstedt, L. Ligeti, N. Poppe, J. Benzing, K. H. Menges, G. Doerfer, R. Rahmeti Arat gibi bilim adamlarınca yirminin üzerinde sınıflandırma denemesi yapılmıştır. G. Doerfer, Türkçenin alt dillerini/lehçelerini; 1. Çuvaş veya Bulgar Grubu, 2. Güney-Batı veya Oğuz Grubu, 3. Kuzeybatı veya Kıpçak Grubu, 4. Güneydoğu veya Çağatay Grubu, 5. Kuzey veya Güney Sibirya Grubu, 6. Yakutça veya Halaçça olmak üzere altı gruba ayırmıştır. Talat Tekin (1989) Türk dillerini altı ölçüte göre 12 alt gruba ayırmıştır. Ölçütler şunlardır: 1. r/z ve l/ş denklikleri, 2. Söz başındaki h- foneminin durumu, 3. Söz içi ve sonundaki d foneminin durumu, 4. Çok heceli kelimelerin sonundaki ıġ/-iġ ses gruplarının durumu, 5. Tek heceli kelimelerin sonundaki aġ ses grubunun durumu, 6. Kelime başındaki ı- foneminin durumu. Bu ölçütlere göre ortaya çıkan gruplar şunlardır: 1. r-l-grubu: Çuvaşça, 2. hadaḳ- grubu: Halaçça,

14 3. ataħ-grubu: Yakutça, Dolganca, 4. adaḳ-grubu: Tuvaca, Karagasça, 5. azaḳ-grubu: Hakasça, Sarı Uygurca, 6. taġlıġ-grubu: Kuzey Altay diyalektleri, 7. tūlu-grubu: Altayca, 8. tōlū-grubu: Kırgızca, 9. taġlıḳ-grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca, 10.tawlı-grubu: Tatarca, Başkurtça, Kazakça, Karakalpakça, Nogayca, Kumukça, Karaçayca-Balkarca, Karaimce, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası, 11. taġlı-grubu: Salarca, 12. daġlı grubu: Türkmence, Horasani, Özbekçenin Harezm - Oğuz diyalektleri, Azeri (Kaşgay-Aynalı, Kerkük, Erbil ağızlarıyla birlikte), Türkçe, Gagavuzca Türk Dili Türklerin konuştuğu dilin adıdır. Türkçede dil adları, kavim adlarının sonuna getirilen +ca/+ça ekiyle yapılır. Türkçe, Türk kelimesinin kavram alanı içinde yer alan bütün boy, soy, oymak ve aşiretlerin konuştukları dilin ortak adıdır. Kimi Türkologlar aradaki farklılıkları lehçe / uzak lehçe, şive / yakın lehçe ve ağız terimleriyle ifade etmektedirler. Bunlar bir dilin çeşitli sebeplerle oluşmuş alt kollarıdır. Türk dili kolu kendi içinde üç ana gruba ayrılır: 1.Kıpçak/Kuzey grubu: Kırgızca, Kazakça, Tatarca, Başkurtça, Nogayca, Kumukça, Karaçay-Balkarca, Karaimce 2. Karluk/Doğu grubu: Özbekçe ve Yeni Uygurca

15 3. Oğuz/Batı grubu: Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence ve Gagavuzca. Türk dili, Köktürklerden önce de vardı. Ancak yazı dili olarak Köktürklerden itibaren günümüze kadar aralıksız kullanılmış ve adı Türkçe/Türk dili olmuştur. Bunu tarihî belgelerden tespit ve takip etmek mümkündür. Köktürklerden sonra, Uygurların da kendi dillerine Türkçe, Türk tili / Uygur Türk tili, dediklerini görüyoruz. Karahanlılar döneminde yazılan eserlerde de bu adlandırma açıkça görülmektedir. Zira Kutadgu Bilig in ön sözünde eserin Türk dili ile yazıldığı belirtildiği gibi, Kaşgarlı nın büyük lügatinin adı da Dîvânü Lügâti t-türk tür. Selçuklu, Osmanlı, Kıpçak ve Çağatay sahalarında yazılan eserlerin hemen hepsi, aynı şekilde, dillerinin adına Türkçe / Türk dili, Türkî demektedirler. Günümüzde Türkçe sözü yavaş yavaş gerçek ve genel anlamıyla kullanılmakta ise de, dünyada bu ad yaygın biçimde Türkiye Türkçesi karşılığında kullanılmaktadır. Türkçe terimi ile ifade edilen anlamları, en dar olanından en geniş olanına doğru şöyle sıralayabiliriz: 1. Türkçe, Türkiye de yaşayan Türklerin ana dilidir. 2. Türkçe, Türkiye Cumhuriyeti devletinin resmi dili olması nedeniyle, Türk kökenli olan ve olmayan bütün Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının ortak dilidir. 3. Türkçe, Anadolu ve civar sahalarda; Irak, İran, Suriye, Kıbrıs, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Kosova, Sırbistan, Hırvatistan ve ayrıca Almanya başta olmak üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinde yaşayan Türklerin konuştuğu dildir Türk Dilinin Tarihî Dönemleri ve Coğrafyası Bir dilin konuşma dili ve yazı dili olmak üzere iki yönü vardır. Özel bir çalışmayla günlük dile ait konuşma metinleri tespit edilmediği sürece konuşma dilinin tarihî gelişimi, inceleme alanı dışında kalır. Yazı dilinin tarihî gelişimi ise, ancak o dile ait yazılı metinlerle takip edilebilir. Metinlerle takip edilemeyen dönemden öncesi için

16 birtakım tahminlerde bulunmak mümkün olmakla birlikte kesin bilgi vermek zordur. Bütün bunlardan dolayı Türkçenin ve Türk dillerinin tarihî seyrini, dönemlerini ve gelişmesini takip edebilmek yazılı metinlerle söz konusudur. Türkçenin tarihî dönemlerini iyi bir şekilde ortaya koyabilmek için Türkçenin yaşı ile ilgili zikredilenlere de değinilmesi faydalı olacaktır Türkçenin / Türk Dillerinin Yaşı 1 Bilim çevrelerinde genellikle 8. yüzyıldaki yazıtların dili ile ilk dönem İslami içerikli metinlerin dili, 13. yüzyıla kadarki metinlerin dili Eski Türkçe adıyla adlandırılmaktadır. Kimilerince İslami dönem metinlerin dili Orta Türkçe adıyla ayrılmaktadır. Bugün için Orhon Yazıtları nın dilinden daha eskiye gidebileceğimiz, anlam bütünlüğü oluşturan Türkçe bir metin elimizde yoktur. Bunun ötesi şu an hayal ürünüdür. Daha ötesi bu konuda çalışmalar yürüten filologlara, bu bilim dalına, arkeologlara haksızlıktır. Günümüz Türk dillerine ve tarihî dönem metinlerinin verilerine (söz varlığı, söz yapımı, sesbilgisi) bakarak Türk dillerini (Çuvaşça hariç) daha eski, ortak bir köke götürmek mümkündür. Bu kök dilin adı Ana Türkçe dir. Ana Türkçe dönemi tıpkı ilk Türkçe gibi kuramsal bir dönemdir. Bu dönem ile Eski Türkçe arasında kimi dil gruplarının Ana biçimlerini de düşünebiliriz. Örneğin Eski Türkçe ile örtüşmeyen, kimi yönlerden Eski Türkçeden daha eski özellikler gösteren Oğuz grubu Türk dilleri, Ana Türkçe ile Eski Türkçe arasında bir zaman diliminde yer almalıdır; özellikle bu grupta yer alan Türkmence uzun ünlüleri koruması dolayısıyla Eski Türkçeden daha eskidir. Ana Türkçede ünlüsü uzun olan ve içerisinde ötümsüz bir ünsüz bulunduran öteki Oğuz dilleri de (Azerice, Gagauzca, Türkçe) bu ünsüzleri ötümlüleriyle değiştirmeleri dolayısıyla eskicil özellikler göstermektedirler. Uzun ünlülerin korunması durumu Yakutça için de geçerlidir. Ana Türkçede var olduğu düşünülen uzun ünlüleri koruması dolayısıyla Yakutça da Eski Türkçeden daha eski, eskicil bir dildir. 1 Türkçenin Yaşı ile ilgili bölüm hazırlanırken Prof. Dr. Mehmet Ölmez in Türkçenin ve Türk Dillerinin yaşı konusu makalesinden faydalanılmıştır.

17 Çuvaşçayla temsil edilen Eski Bulgarcaya gelince, bugün için Ana Bulgarca adını verdiğimiz bir dile ve döneme gider ki Ana Türkçe ile birlikte ilk Türkçeden çıkmıştır. Yapılabilecek olan, eldeki dil malzemesinden yola çıkarak daha eski bir Türkçenin tespiti, tahmini olabilir veya eldeki dil malzemesine dayanarak malzemenin elde edildiği dönemde bile Türkçenin söz varlığı ve ekler bakımından zengin olduğunu göstermek olabilir. Ana Türkçe ya da ilk Türkçe gibi soyutlamalar eldeki dil malzemesinin daha eski bir dile gönderme yapıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Söz gelimi Türk dili terimi Çuvaşçayı da içine alacak biçimde kullanılacak olursa bu pek doğru olmaz. Çünkü Çuvaşça dışındaki bütün Türk dilleri bir *z- ve *ş- dili olan Ana Türkçeye (*tokuz 9, *kış kış ) gittiği hâlde, bir r- ve l- dili olan Çuvaşça (tıhhır 9, hil kış ) yine bir *r- ve *l- dili olduğu anlaşılan Ana Çuvaşçaya ya da Ana Bulgarcaya (*tokur 9, *kıl kış ) gider. Bu demektir ki Çuvaşça ile Türk dilleri, dilbiliminde yaygın bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, kardeş değil kardeş çocukları dır. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana Türkçe ile Ana Bulgarcanın, kendisinden çıktığı ve onlardan daha eski bir ana dil tasarlamak zorundayız. Bu en eski ana dile ilk Türkçe adı verilebilir. O hâlde sıralama şöyle yapılabilir: İlk Türkçe Ana Bulgarca ve Ana Türkçe Ana Türkçe Eski Türkçe ve ötesi Ana Bulgarca Tarihî Bulgar dilleri (Tuna Bulgarcası, Kuban Bulgarcası, Volga Bulgarcası Çuvaşça. Moğol dilleri, Mancu-Tungus (veya Mançu-Tunguz) dilleri ile Türk dillerinin (bir görüşe göre Korece ve Japoncanın da), ilk Türkçe nin de içinde bulunduğu bir ana dil dönemi daha vardır ki bunun adı da Ana Altaycadır. Ancak bütün bunlar kuramsal olup bu diller arasında kendine özgü yazıyla, kendine ait en eski ürünleri bulunan Türkçe, daha doğrusu Türk Dilleridir. Bunun ötesinde söylenecek bir söz güçlü deliller, kanıtlar gerektirir. Bunun yanı sıra söz varlığının zenginliği ile anlatım olanaklarının gelişmişliği

18 de dilbilimin veri ve yöntemleri ile gösterilebilir. Doğan Aksan ın Eski Türkçenin İzlerinde başlıklı çalışmasında ortaya koymaya çalıştığı gibi, Orhon Türkçesi ile Uygurca arasında biçimbilgisi ve söz varlığı bakımlarından yapılacak bir karşılaştırma, eldeki dil malzemesi sınırlı olsa da Orhon Türkçesi dönemindeki sözcük sayısı bakımından bir kestirmede bulunmamıza yardımcı olacaktır. Çünkü aynı eklerin kullanıldığı bu iki dönemde benzer ya da aynı kökten gelen sözcükler de kullanılmaktadır: Uygurcada var olan bir türemiş sözcüğün kökünün ve ekinin Orhon Türkçesi metinlerde geçmesi bizi bu sözcüğün o dönemde de kullanılmış olabileceği yargısına götürür. Türkçenin yaşı konusunu tam olarak ortaya koyabilmek için şu soruların cevaplarını aramak gerekir: 1. En eski olarak nerede Türk ten ya da Türklerden söz edilmektedir? 2. Türklerin kendilerine ait en eski metin, en eski kayıt nedir? yazılmıştır? 3. En eski Türkçe metinler nelerdir, nerede, ne zaman ve hangi yazıyla 4. Tarih boyunca Türkler nerede hangi yazıları kullanmışlardır? 5. Bugün Türk soylu halklar nerede, hangi coğrafyada yaşamaktadırlar? 6. Başta değinilmesi gereken konu, Türklerin dili hangi dil ailesine girmektedir? En eski olarak nerede Türk ten veya Türklerden söz edilmektedir? Türkçenin eskiliğine gelince, kökeni Türkçe, Türk dillerine ait olduğu düşünülen Hunca birkaç sözcük MÖ 3. yüzyıla değin gider (bak. Boodberg, Pulleyblank ve Tekin). Talat Tekin konuyla ilgili Hunların Dili başlıklı çalışmasında Çin kaynaklarında geçen Hunca sözcüklerin bir bölümünü Çincenin sesbilgisi ve Türkçenin ses gelişiminin ışığı altında değerlendirmektedir. Hunca dil malzemesi Çin kaynaklarında MÖ 3. yüzyıl ile MS 4. yüzyıl arasındaki dönemlerden kalma bazı Hunca sözcüklerle MS 4. yüzyıl başlarından kalma çok kısa bir Hunca beyitten ve yüzyıllara ait bazı To-pa ya da

19 Tabgaç unvanlarından ibarettir. Kuruluşu MÖ 3. yüzyıl olan Hun devletinde konuşulan dilin eskicil bir Türk dili (Ana Türkçe, hatta ilk Türkçe) olduğunu kabul edecek olursak Türkçenin atasının, öncülünün MÖ 3. yüzyıla kadar geri götürülebileceğini söyleyebiliriz. Yine de çoğu özel ad ve anlamları bilinmeyen tek tek sözcükleri bir yana koyar ve metin ya da metin parçası sayılabilecek kalıntıları değerlendirecek olursak en eski metin olarak Hunca 10 işaretlik beyiti ele almamız gerekir ki bu parça da MS 4. yüzyıldan kalmadır. Tekin in de ayrıntılı bir biçimde açıkladığı üzere bu 10 işaretlik Hunca metin Türkçe, daha doğrusu Ana Türkçe nin bir lehçesi olarak okunup açıklanabilir (Tekin, 1993: 46-54). Ancak Türk (türük veya törük) adıyla milattan öncesine ait herhangi bir kaynakta karşılaşmayız. Bugünkü bilgilerimize göre Türk adına ilk kez Milattan sonra 5. yüzyılın sonlarında Çin kaynaklarında (bugünkü yazımı ile) tu-jue /tucue biçiminde rastlarız (Menges: 21 ile Doerfer, c. II: 483 ve ötesi). Menges in Türk dilleri ve halkları üzerine çalışmasında andığı üzere Hunlar ile Moğolların Çin den uzaklaşmaları ile bu bölgeye gelen Türklerden ilk olarak Tabgaç yıllıklarında söz edilmektedir. Burada Türk, doğu ve batıda yer alan iki kabilenin bir arada tanımlanması için kullanılmaktadır (Menges: 21). Tarih içerisinde kimi Türk şairlerinin Çince olarak şiirler yazdığı da sanılmaktadır. Ancak bu şiirler Çince ve Çin yazısıyla yazıldıkları için bize herhangi bir dil verisi sunmamaktadırlar. Bu tür metinlerde kullanılan söz dizimi, Çinceye yabancı yapılar yazarının Çinli olmadığını göstermektedir, Aynı sorun tarihte Çinceyi yazı dili olarak kullanan öteki diller için de bir ölçüde geçerlidir, Korece, Japonca gibi. Ancak onların eski metinlerinin araştırılmasında bugün bir hayli ilerleme kaydedilmiştir. Bu durumu, Japonca ve Korecenin Çinceyle yazımını ilk dönem İslami Türk kültür çevresinde Arapçanın, Farsçanın kullanılmasıyla karşılaştırabiliriz, örneğin Mevlana yı bu duruma örnek gösterebiliriz. Semih Tezcan türk sözcüğünün geçtiği yerleri belirleyip bunlar üzerinden sözcüğün anlamını tartışmaya açmaktadır yılında hazırlanmış ve birçok yeni tartışmayı da çoktan başlatmış olması beklenecek bu çalışma ne yazık ki bugüne kadar Türkçe olarak yayımlanmamış, belki de bunun için ülkemizde gereken ilgiyi görmemiştir.

20 Söz konusu çalışmada Tezcan türk sözcüğünün bir topluluk adı olmaktan çok topluluğun belli bir bölümünü, daha çok bir kağana bağlı olan seçkinleri ya da yöneticileri belirttiği ileri sürmektedir. Tezcan yazısında en eski Türk yazıtlarında türk sözcüğünün kullanımlarını dörde ayırmaktadır. Daha sonra da buradan çıkardığı anlamların Uygurca metinlerle de koşutluk gösterdiğini sergilemektedir. Her ne kadar tartışmaya açık kimi kullanımlar bulunsa da sözcük karşıt ya da eş anlamlı çiftler oluşturmaktadır, bu çiftlerde de seçkinler/yöneticiler anlamında kullanılmaktadır ya da niteleyen olarak kullanılmaktadır ve seçkinlerden gelen anlamı taşımaktadır. Türklerin kendilerinden kalan ilk yazılı belge ise Türkçe olmayıp çoğunluğu Soğutça, bir bölümü ise Sanskritçe olan, 1956 da Moğolistan da ortaya çıkarılan Bugut Yazıtı dır. Bu yazıtın çözümü 1971 ve 1972 yıllarında yapılmış, Türkçe özetini de içeren bir tanıtımı 1976 da yapılmıştır. Yine 1972 deki yayının tam Türkçe bir çevirisi 1992 de yayımlanmıştır. Yazıtı yerinde inceleyen ve yeni baştan ele alan Japonyalı İpek Yolu bilginleri ise kimi eski okuyuşları (Taspar Kagan yerine Tatpar Kagan gibi) düzelterek çalışmalarının bir özetini yayımlamışlardır. Türklere ait en eski Türkçe metinler, daha doğrusu yazıtlar ise bugün Moğolistan da bulunan Kül Tegin, Bilge Kağan ve Tunyukuk Yazıtları dır. Kimi görüşe göre Çoyr Yazıtı bunlardan daha eski olup yirmi yıl daha geriye gitmektedir. Bu yazıtta yer alan altı satırlık metin, yılları arasındaki ikinci Köktürk Kağanlığı döneminden kalmıştır. Çoyr Yazıtı nı bir yana bırakıp öteki yazıtların dikilişiyle ilgili tartışmalara gelirsek, Çince olarak elimizde aşağıdaki tarih vardır: jian da tang kai yuan ru nian sui ci ren shen. shi er yue xin chou shuo qi ri ding wei Yukarıdaki Çince metin Kül Tegin Yazıtı nın Çince yüzüne aittir. Metinde yazıtın dikildiği tarih yer almaktadır. 12 hayvanlı tarihlendirme sistemine göre olan bu bilgi hiç de televizyonlarda yer verildiği türden değildir. Burada söz konusu olan Tang döneminin

21 başlangıcı 618 yılıdır. Bütün bu bilgiler göz önünde bulundurulursa, türk, ya da türük sözcüğü en eski olarak Türkçe metinlerde 8. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmaktadır Türk Dilinin Tarihi Dönemleri Dil tarihi uzmanları, Türk dilinin tarihî gelişimini dönemlere ayırırken metinlerle takip edilen dönemden öncesi için birbirinden az çok farklı ayrımlar ve adlandırmalar yaparlar. Bu farklılıkları bir kenara bırakarak Türk dilinin tarihî dönemleri aşağıdaki gibi özetleyebiliriz Altay Dil Birliği Dönemi Türkçenin Altay dillerinden (Moğolca, Mançuca, Tunguzca, Korece, Japonca) henüz ayrılmadığı karanlık bir dönem olarak değerlendirilir En Eski Türkçe Dönemi Türkçenin bağımsız bir dil olarak ana Altaycadan ayrıldığı dönem olarak kabul edilmektedir İlk Türkçe Dönemi Hun, Avar, Hazar, Bulgar dillerinin Türkçeden henüz ayrılmadığı dönem olarak gösterilir. Türkçenin karanlık çağlarına ait dönemleri ana hatlarıyla bu şekildedir. Bundan sonraki dönemlere ait metinler, yazılı kaynaklar olduğu için dilimizin tarihî gelişimi sağlıklı bir şekilde izlenebilmektedir Eski Türkçe Dönemi Dîvânü Lûgati t-türk te anlatıldığına göre İskender in Türkistan seferi sırasında (MÖ 330 lar) Türklerin bir kısmı, hükümdarları Şu yönetiminde Hocent civarında, yani Seyhun un yukarı havzalarında idiler. İskender in gelişiyle Şu ve idaresindeki Türkler Altaylara çekildiler; Oğuzlar ise Hocent civarında kaldılar.

22 Çin kaynaklarındaki ilk bilgilere göre Türkler Çin in kuzeyindeki bozkırlarda yaşıyorlardı. MÖ 220 lerde ortaya çıkan Tuman (Teoman) Yabgu ve MÖ 209 da hükümdar olan oğlu Motun (Mete) Yabgu, Hunların büyük hükümdarları idiler ve merkezleri bugünkü Moğolistan da bulunan Orhun Vadisi nde idi. Hunlardan sonra da Topalar, Avarlar, Köktürkler, Uygurlar dönemlerinde, MS 840 a kadar Türklerin merkezi Orhun vadisinde olmuştur. MÖ MS 840 arasındaki 1000 küsur yıllık dönemde Türkler kudretli zamanlarında Okyanus kıyılarından Hazar a, hatta bazen Karadeniz in kuzeyine kadar uzanan topraklara hükmediyorlardı. Türklerin bir kısmı MS 370 lerde İdil i geçmiş ve Kafkaslarla Karadeniz in kuzeyine ulaşmıştı. Batı Hunları, Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler ve Kıpçaklar 370 ten başlayarak yüzyıllar boyunca Doğu Avrupa ve Balkanları yönetimleri altında bulundurmuşlardır. Asya ve Avrupa Hunlarına ait herhangi bir Türkçe metin elimizde bulunmamaktadır. Ancak Çin ve Bizans kaynaklarına geçen bazı özel adlar ve kelimeler onlara ait Türkçe veriler olarak kabul edilmektedir. Çin kaynaklarında geçen te ri, kut, yabgu, ordu, temir gibi sözlerin Çinceleşmiş biçimleri, milât yıllarına ait Türkçe verilerdir. Attila nın babasının adı olan Muncuk (Boncuk) ve oğullarının adları De izik, İrnek, İlek Türkçeyle açıklanabilmektedir yüzyıllardaki Tuna Bulgarlarından yıl ve ay adları ile birkaç kelimelik bazı küçük metinler kalmıştır. Yıllar hayvan adlarıyla adlandırıldığı için yıl adları aynı zamanda çeşitli hayvanların adlarını gösteriyordu. Aylar sıra sayılarıyla ifade edildiği için Bulgar Türkçesindeki sayıların adlarını da böylece öğrenmiş oluyorduk. Moğolistan da bulunmuş olan 6 satırlık Çoyr Yazıtı tarihi bilinen en eski metindir. İlteriş Kağan a katılan bir askeri anlatan metin arasında yazılmış olmalıdır. Orhun anıtları olarak bilinen İşbara Tamgan Tarkan (Ongin), Köl İç Çor (İhe-Huşotu), Tonyukuk, Köl Tigin, Bilge Kağan anıtları yılları arasında yazılmışlardır. Uygurların ikinci kağanı Moyun Çor Kağan a ait Taryat, Tes ve Şine- Usu anıtları arasında dikilmiştir. Moğolistan da, Yenisey Vadisi nde, Kazakistan da, Talas ta (Kırgızistan), Kuzey Kafkasya da, İdil-Ural bölgesinde, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Polonya da Köktürk harfleriyle yazılmış daha

23 yüzlerce yazıt bulunmuştur. Bu küçük yazıtların yüzyıllar arasında yazıldığı tahmin edilmektedir. Demek ki bu yüzyıllarda Doğu Avrupa ve Balkanlardan, hatta Macaristan dan Güney Sibirya ya ve Moğolistan içlerine kadar uzanan sahada Türkçe, Köktürk harfleriyle yazılan bir yazılı dil olarak kullanılmaktaydı. 9. yüzyıldan itibaren Türkçenin yazılı ürünlerini daha güneyde, Tarım havzasında da görmeye başlıyoruz. 840 ta bugün Çin de yer alan Tarım havzasında ve Gansu bölgesinde devletler kuran Uygurlar; Köktürk, Uygur, Soğud ve Brahmi alfabeleriyle kâğıt üzerine yüzlerce eser yazdılar, yüzlerce belge bıraktılar. Hatta bunların bir kısmı yazma değil, basma eserlerdi. Uygur yazılı eserleri, Gansu bölgesinde 17. yüzyıla kadar devam etmiştir. Çin in Şincan Özerk Bölgesi ndeki kazılarda ortaya çıkarılan yüzlerce sandık eserin çoğu, dinî nitelikli olmakla beraber aralarında tıp, falcılık, astronomi ve şiirle ilgili olanlar da vardır. En önemlileri şunlardır: Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın), Altun Yaruk (Altın Işık), Irk Bitig (Fal Kitabı), Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi (İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli Şehzade), Daśakarmapathāvadānamālā (On Günahın Zincirleme Hikâyesi), Dantipali Bey hikâyesi, Çaştani Bey Hikâyesi, Altı Dişli Fil Hikâyesi Orta Türkçe Dönemi 11. yüzyılda Kaşgar ve Balasagun çevresi de bir Türk kültür çevresi olarak ortaya çıkar tarihli Kutadgu Bilig, Balasagun da yazılmaya başlanmış, Kaşgar da Karahanlı hükümdarına sunulmuştur lerde Bağdat ta kaleme alınan Dîvânü Lûgati t-türk de aslında Kaşgar muhitinin eseridir. Türkler 10. yüzyılda Müslüman oldukları hâlde 11. yüzyılda Arap yazısı henüz Türklerin yazısı hâline gelmemişti. Kaşgarlı Mahmud, 1070 li yıllarda Türk yazısının Uygur yazısı olduğunu kesin şekilde kaydeder. Kaşgarlı Mahmud, Türklerin 20 boy olduğunu yazar ve onları batıdan doğuya doğru şöyle sıralar: 1. Beçenek, 2. Kıfçak, 3. Oğuz, 4. Yemek, 5. Başgırt, 6. Basmıl, 7.

24 Kay, 8. Yabaku, 9. Tatar, 10. Kırkız, 11. Çigil, 12. Tohsı, 13. Yağma, 14. Uğrak, 15. Çaruk, 16. Çomul, 17. Uygur, 18. Tangut, 19. Hıtay. Listedeki Hıtay ı Kaşgarlı nın ifadesiyle Çin ülkesi olarak ayırmak gerekir. Bu sıralamadan az sonra Kaşgarlı Beçeneklerle Kıfçaklar arasına Suvarlarla Bulgarları yerleştirir. Kaşgarlı nın iki dilli oldukları için dillerini bozuk saydığı Soğdak, Kençek, Argu ve Tangutlardan Arguları da Türk boyları arasında saymalıyız. Demek ki 11. yüzyılda Balkanlardaki Bizans sınırından Çin ve Moğolistan içlerine kadar Türkçe konuşuluyordu Yeni Türkçe Dönemi Kuzey - Doğu Türkçesi 13. yüzyılda Türk yazı dilinin merkezîleştiği bölge Aral ın güneyindeki Harezm bölgesidir yüzyıllarda Altınordu nun merkezi olan Hazar ın kuzey kıyısındaki Saray dan hatta daha batıdaki Kırım dan Tarım havzasının doğusundaki Gansu ya kadar Türk yazı dili kesintisiz olarak kullanılıyordu. Tarım havzasıyla Gansu da kullanılan dile Türkoloji literatüründe Uygur Türkçesi, Altınordu ve Türkistan sahasında kullanılan dile ise Harezm Türkçesi denmektedir. Ancak ikisi arasında ses ve gramer yönünden hemen hemen hiç fark yoktur. Yazıları ise farklıdır. Birincisi Uygur, ikincisi Arap yazısını kullanır. 13. ve 14. yüzyıllarda Türk yazı dili, bu ana sahadan başka üç coğrafyada daha kullanılıyordu. Bunlardan biri Yukarı İdil (bugünkü Tataristan) sahasıdır. Burada bulunan mezar kitabelerinin dili İdil Bulgarcası idi. İkincisi Mısır ve kısmen Suriye idi. Buradaki yazı dili Harezm Türkçesine çok yakındı ve Kıpçak Türkçesi adını taşıyordu. Üçüncü saha Azerbaycan ve Anadolu sahasıydı. 13. yüzyılda bu alanda Oğuz ağzına dayanan yeni bir yazı dili doğmuştu. Bu yazı dili Balkanlara doğru sahasını genişleterek kesintisiz şekilde bugüne dek sürmüştür. Sadece mezar kitabelerinde gördüğümüz İdil Bulgarcası 14. yüzyıldan sonra yerini Kıpçakçaya bırakır. Mısır ve Suriye de ise 15. yüzyıldan sonra Kıpçak Türkçesi kullanılmaz olur. Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş olarak değerlendirilen bu dönemde, dil tarihi bakımından önemli eserler yazılmıştır. Bu dönemin dil yadigârlarını

25 Harezm Türkçesi ve Kıpçak Türkçesi olmak üzere iki grupta değerlendirmek de mümkündür. Bunlardan başlıcaları aşağıda kısaca anılmıştır: Harezm Türkçesinin yadigârları: Mukaddimetü l Edeb, Kısasü l Enbiyâ, Muînü l Mürid, Muhabbetnâme, Nehcü l Ferâdis Kıpçak Türkçesinin yadigârları: Kodeks Kumanikus (Codex Cumanicus), Tercümanü Türkî ve Arabî, Kitâbü l-idrâk li Lisânü l-etrâk, Husrev ü Şirin, Gülistan Tercümesi, Et-Tuhfetü z-zekiyye fi l-lûgati t-türkiyye, El-Kavaninü l-külliye li Zabti l- Lûgati t-türkiyye Batı Türkçesi Moğol yayılması sonunda Oğuz ve Türkmen boylarının Anadolu ya göç etmesi, eski gelenek ve göreneklerin güçlenmesine, Türk dilinin de yeni bir canlılıkla halk arasında yayılmasına yol açmıştır. Böylece, 13 yüzyılda Türk dilinin yazı dili olarak Anadolu da işlenmeye, Türk edebiyatının önemli eserler vermeye başladığını görüyoruz. Bu eserler de Fars edebiyatının etkisi altında kaleme alınmış olmakla birlikte, dil bakımından çok sadedir. Selçuklularda uç beyi olarak sınırlara yerleştirilmekte olan Oğuz ve Türkmen boy beyleri, 13I. yüzyılın ikinci yarısında Moğolların baskısıyla zayıflayan İmparatorluğun durumundan yararlanarak, kendi adlarına hükümet sürmeye başlamışlardır. Bunlardan Karamanoğulları kültür tarihimizde mutlu bir çığırı açmış olmaları bakımından büyük bir onura hak kazanmışlardır de tahta geçen oğlu Mehmet Bey, hem Selçuklulara, hem de İlhanlılara karşı cephe almış, bu sıralarda Memlüklerin Anadolu ya geçip Moğol ordularını yenmesinden yararlanarak, 4 Mayıs 1278 (10 zilhicce 676) de Türkçeyi resmî dil olarak ilan etmiştir. Karadeniz, Kafkaslar, Hazar Denizi ve İran, Kuzey-Doğu Türkçesi ile Batı Türkçesini ayıran tabii sınırlardır. 11. yüzyıldan itibaren Oğuzlar İran ı aşarak Azerbaycan ve Anadolu ya gelmişler ve Batı Türklüğünü oluşturmuşlardır. Batı Türklüğü 14. yüzyılda Balkanlara taşmış, daha sonra Macaristan sınırına dayanmıştır. Bugünkü

26 Irak ve Suriye nin kuzey bölgeleri de Batı Türklerinin 11. yüzyıldan itibaren yerleştikleri yerlerdi ve buralardaki nüfus Anadolu Türklüğünün tabii uzantısıydı. Öte yandan Kuzey Afrika ve Arap ülkelerine de önemli miktarda Osmanlı Türkü yerleşmişti. Bütün bu sahalarda Batı Türkçesi ortak bir yazı dili olarak kullanılmıştır. 13. ve 14. yüzyıllarda Anadolu ve Azerbaycan da yazılan eserleri, yazı dili olarak birbirinden ayırmak kolay değildir. Bu yüzyıllarda yazı dili henüz standartlaşmamıştır; esasen Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlarda henüz siyasî birlik de yoktur; bölgede çeşitli Türk beylik ve devletleri hüküm sürmektedir. 15. yüzyılda Osmanlılar güçlenerek birliği kurmaya yönelirler ve yeni oluşmaya başlayan İstanbul ağzı esasında Osmanlı Türkçesi standart hâle gelir. 16. yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile birlikte Suriye ve Irak da Osmanlı topraklarına dâhil olur; böylece bu bölgeler de Osmanlı Türkçesi alanı içine girerler. Kuzey ve Güney Azerbaycan, İran la birlikte bir başka Türk devletinin, Safevîlerin yönetiminde kalır. Ancak yine de 16. yüzyılda Azerbaycan ve Osmanlı yazı dillerinin kesin şekilde ayrıldığını söylemek doğru değildir. Hatayî ve Fuzulî her iki çevrenin de şairidir. 17. yüzyıldan sonra iki yazı dilinin ayrıldığını söylemek mümkündür; ancak aralarındaki fark yok denecek kadar azdır. Kuzey ve doğu Türklerinde Harezm Türkçesinin devamı niteliğindeki Çağatay Türkçesi tek ve ortak yazı dili olarak 15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar devam etmiştir. Bunun bir tek istisnası vardır: Kırım Hanlığı. Osmanlı idaresinde bulunduğu için Kırım Hanlığında kullanılan yazı dili Osmanlı Türkçesi idi. Hazar ın güneyinden batıya uzanan ve Azerbaycan (Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan), Anadolu, Adalar, Rumeli, Irak ve Suriye de konuşulan Türkçeye Batı Türkçesi denmektedir. Bugünkü yazı dillerinin sınıflandırılmasında Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmen Türkçesi Batı Türkçesi grubunda yer almaktadır. Türk yazı dilinin bu kolu Oğuz lehçesine dayandığı için Oğuz grubu olarak da adlandırılır. 12. yüzyılın sonlarıyla 13. yüzyılın başlarından günümüze kadar kesintisiz olarak devam eden ve Eski Türkçeden sonra oluşan Türkçenin iki büyük kolundan biri olan bu

27 yazı dili, Türklüğün en büyük ve en verimli yazı dilidir. Türkçenin diğer yazı dillerine göre en çok gelişme gösteren koludur. Bugün Batı Türkçesi; Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Gagavuz Türkçesi ve Türkmen Türkçesi olmak üzere varlığını dört kolda devam ettirmektedir. Türkmen Türkçesi, yüzyıllarca Doğu Türkçesinin etkisi altında kaldığından Türkiye Türkçesine yakınlığı Azerbaycan Türkçesi kadar değildir. Gagavuz Türkçesi de Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra edebî dil olma yolunda büyük gelişmeler göstermektedir. Türkiye Türkçesi, Batı Türkçesinin ana kolunu oluşturur ve tarihî süreçte kendi içinde üç döneme ayrılır: Eski Anadolu (Eski Türkiye) Türkçesi 13. yüzyılın başlarından 15. yüzyılın sonlarına kadar Anadolu ve Rumeli de kullanılan, Oğuz temelindeki Türkçe olup Batı Türkçesinin ilk dönemini oluşturur. Eski Anadolu Türkçesi, gramer şekilleri bakımından kısmen Eski Türkçeye bağlı olmakla birlikte, Kuzey ve Doğu Türkçelerine göre hızlı bir gelişme gösterdiği için bu dönemde yeni gramer şekilleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Eski Anadolu Türkçesini Anadolu daki siyasî ve sosyal gelişmelere bağlı olarak kendi içinde Selçuklu Dönemi Türkçesi, Beylikler Dönemi Türkçesi ve Osmanlı Türkçesine Geçiş Dönemi Türkçesi olmak üzere üç döneme ayırmak mümkündür. Anadolu Selçukluları döneminde bilim dili Arapça, resmî dil Farsça olduğu için Türkçeyle dinî, ahlâkî özellikler taşıyan ve daha çok halka seslenen eserler yazılmıştır. Bu eserlerin yazılmasında beylerin; kendi millî dil ve kültürlerine önem veren, Türkçe yazan bilim adamlarını ve şairlerini koruyup destekleyen tutumları oldukça etkili olmuştur. Bilhassa, Karamanoğlu Mehmet Bey in 15 Mayıs 1277 de tellal çağırtarak yaydığı Şimden gerü dîvânda, dergâhta, bârgâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır. fermanı oldukça önemlidir.

28 Selçuklu devletinin parçalanmasından sonra ortaya çıkan Anadolu Beyliklerinde ise beylerin de millî geleneklere ve Türkçeye önem vermeleri sonucunda dil ve edebiyat açısından verimli bir dönem başlamıştır. Bu devirde Selçuklu döneminin az sayıdaki eserlerine karşılık yüzlerce eser meydana getirilmiştir. Arapça ve Farsça unsurların henüz fazla olmadığı bu dönemin Eski Türkçeden ayrılan özellikleri olmakla birlikte bugünkü Türkiye Türkçesinin de temelini oluşturur Osmanlı Türkçesi Pratikte kısaca Osmanlıca diye de adlandırılan Osmanlı Türkçesi, 15. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı devletinin sınırları içinde kullanılan yazı dilidir. Bu dönemin en belirgin özelliği, Arapça, Farsça gibi yabancı dillerden oldukça fazla kelime ve gramer şeklinin Türkçeye girmiş olmasıdır. Klâsik bir edebiyat oluşturma ve sanat yapma anlayışıyla Türk yazı dili âdeta Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerden oluşan üçüz bir dil hâline getirilmiştir. Konuşma diliyle yazı dili arasındaki farklar her geçen gün artarken bir tarafta konuşulan fakat yazılmayan bir dil; diğer tarafta yazılan fakat konuşulmayan bir dil ortaya çıkmıştır. Halka, halkın diliyle seslenen halk şairlerinin yalın Türkçesi yanında sanat yapma endişesiyle sadece belli bir zümrenin anlayabildiği, halkın anlamadığı, konuşmadığı unsurlar divan şairleri aracılığıyla dile girmiştir. Bu durum 17. yüzyılda doruğa çıkmıştır. Dilde ortaya çıkan bu ikilikten kaynaklanan anlaşılmazlık sorunu, 17. yüzyılda mahallîleşme hareketiyle yavaş yavaş çözülmeye başlamıştır. Bu çözülme 18. yüzyıl boyunca ve Tanzimat a kadar devam ettiyse de Türkçe, yabancı kelimelerle yüklü ağır bir dil olarak varlığını Batı Türkçesinin üçüncü dönemini oluşturan Türkiye Türkçesine kadar sürdürmüştür. Medresenin yarattığı skolastik anlayış ve inanışla beslenen klâsik Türk edebiyatı, saray ve medrese çevrelerinde yayılıp gelişirken, geniş halk yığınları arasında da, daha

29 açık bir dille yazılmış kendi zevkine ve anlayışına seslenen canlı bir edebiyat meydana geliyordu. Sonradan çeşitli kollara ayrılan bu edebiyatın da, İslâm dünyasının meydana getirdiği yeni inanışların izlerini taşıyacağı şüphesizdi. Bunların başında, yeni dinin yarattığı kahramanların hayatı etrafında toplanan hikâyeler gelir. Türlü çağlarda birçok kişi tarafından kaleme alınan Ebu Müslim, Seyyid Battal Gazî, Danişment Gazi hikâyeleri, Hz. Ali ile büyük din erlerinin kâfirler ve devlerle çarpışmalarını tasvir eden eserler. Dede Korkut ve Köroğlu hikâyeleri bunları izler. Daha sonra da halk destanları gelir ki, bunlar ilk destanların kalıntılarını taşımakla birlikte, sonradan kaleme alındıkları için, İslâm dininin inançlarıyla gelenek ve göreneklerinin etkisi altında meydana gelmiştir. Bunların çoğu, yazarları bilinmeyen anonim eserlerdir. Lirik halk şiirleri de, dil özelliği bakımından bu kümeye girer. Başka bir küme de, yine halka seslenmekle birlikte, medrese eğitimi görmüş, ya da o çevrelerde yetişmiş belirli kişilerin meydana getirdikleri hikmetler, ilahiler, devriyeler, nefesler, ağıtlar, ünlü şeyhlerle erenlere ait menakıp kitaplarıdır. Kur an ve hadis çevirileriyle bazı dinî risaleleri de bu kümeye bağlayabiliriz. Gerçi bunlar anlayış ve inanış bakımından ötekilerden çok başkadır. Birincilerde öğretme ve telkin amacıyla birlikte lirizm de vardır. İkincilerde ise, daha çok züht ve takva büyük bir yer tutar. Her ikisi de halka seslendiğinden, dil bakımından aynı sadeliği taşır. Daha ilk çağlardan başlayarak, Orta Asya da halkla birlikte yaşayan türlü tarikat şeyhleriyle dervişleri, ülkülerini halk yığınlarına yaymak amacıyla, ana dilden geniş ölçüde yararlanmışlardır. Ahmet Yesevi ile halifelerinin basit ve sade bir dille kaleme aldıkları hikmetler, halk arasında geniş yankılar uyandırmıştır.

30 Daha sonra Anadolu da Yunus Emre ve Nesimî gibi şairler, Türk dilini kendi yönlerinden işlemişler ve ona bir canlılık, ruhları titreten dokunaklık, kıvraklık vermişlerdir. Yunus Emre nin ilahilerinin bugün de büyük bir zevk ve heyecanla okunmasındaki sır, ondaki sanat kudretindendir Türkiye Türkçesi Batı Türkçesinin bugün içinde bulunduğumuz üçüncü dönemidir. Türkiye Türkçesi teriminden, Türkiye Cumhuriyeti nin resmî dili olan ve bugün çok geniş bir alanda kullanılan Türk yazı dili anlaşılır. Ömer Seyfettin ve arkadaşlarının (Z. Gökalp, A. C. Yöntem, A. Koyuncu) konuşma dilinden yeni bir yazı dili yaratma amacıyla Genç Kalemler dergisinde başlattıkları Yeni Lisan hareketi bu dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Yeni Lisan makalesinde bu hareketin amacı, Millî bir edebiyat meydana getirmek için önce millî bir dile ihtiyaç vardır. Bu dil konuşulan dil, İstanbul Türkçesidir. Yazı diliyle konuşma dili birleştirilirse millî bir edebiyat ancak o zaman dirilecektir. Bunun için de yapılacak tek şey dilde Türkçenin kurallarını geçerli kılmak olacaktır. şeklinde özetlenmektedir Doğu Türkçesi 13. yüzyıldan itibaren iki ayrı yazı dili hâlinde gelişen Doğu ve Batı Türkçeleri sürekli olarak birbirleriyle temasta olmuşlardır. Çağatay sahası eserleri, özellikle Nevayî Osmanlı ve Azerbaycan Türklerince hep okunmuştur. Buna karşılık Osmanlı eserleri de özellikle İdil-Ural bölgesinde sürekli okunmuştur. Osmanlı ve Azerbaycan sahasında Nevayî ye Çağatayca olarak nazireler yazılmış ve bu 19. yüzyıla kadar sürmüştür. 15. yüzyılda Sekkâkî, Lûtfi, Mir Haydar gibi şairlerle gelişmeye başlayan bu edebiyat, Mir Ali Şir Nevaî ile olgunluk çağına erişmiştir. Baykara-Nevaî devrinde Herat ın parlak bir fikir ve sanat merkezi hâline gelmesi, Fatih zamanında İstanbul un kültür hayatının kıblesi olarak bilim ve sanat adamlarını kendine çektiği döneme rastlar. Böylece İstanbul ve Herat, Türk - Müslüman kültürünün iki büyük merkezi olarak karşılıklı yer almış bulunur.

31 Klâsik devir Çağatay edebiyatının olduğu kadar, bütün Türk edebiyatının da en önemli şahsiyetlerinden biri olan Ali Şir Nevâyî, Azeri ve Anadolu sahasında da okunmuş, Osmanlı şairlerince üstat olarak tanınmış ve 15. yüzyıldan bu yana şiirlerine pek çok nazire yazılmıştır. Meydana getirdiği divan, mesnevi, tezkire, hâl tercümesi, tarih vb. gibi değişik türlerde; musiki, aruz, dil, din vb. farklı konularda kaleme aldığı otuza yakın eser, klâsik Çağatay edebiyatının teşekkülünde ve gelişmesinde büyük hizmet görmüştür. Ali Şir Nevâyî nin Türkçeyle Farsçayı karşılaştırarak Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu anlatan Muhâkemetü l- Lûgateyn (İki Dilin Muhakemesi) adlı eseri dil tarihi bakımından özellikle anılmaya değer niteliktedir. Bugünkü Pakistan, Hindistan ve Afganistan topraklarında 16. yüzyılın başlarında büyük bir Türk devleti kuran Babür Şah, Çağatay şiirinin ve nesrinin güzel örneklerini vermiştir. Babür Şah ın Vekayi adlı eseri ise, dünya hatıra edebiyatının önemli kaynaklarındandır. 17. yüzyılda Çağatay Türkçesini temsil eden Ebü l-gazi Bahadır Han ın Şecere-i Türkî ve Şecere-i Terâkime adlı eserleri meşhurdur. Doğu Türkçesi günümüzde, Doğu ve Batı Türkistan daki Modern Özbek Türkçesiyle ve Yeni Uygur Türkçesiyle temsil edilmektedir de Kazan ın düşmesiyle başlayan Rus yayılması 1885 te Batı Türkistan ın işgaliyle tamamlanmıştır. Doğu Türkistan 1760 larda Çin işgaline uğramıştır. 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde bağımsız olan Türkler sadece Osmanlı Türkleridir. 19. yüzyılın ortalarında Türk yazı dilleri için yeni bir süreç başlar. Kazan Üniversitesinde hocalık yapan müsteşrik ve papaz İlminski, her Türk boyunun konuşma dilinin ayrı bir yazı dili hâline gelmesi gerektiği görüşünü ortaya koyar ve bunun için çalışmaya başlar. Özellikle Tatar aydınlarıyla Kazan da okuyan Kazak aydınları üzerinde etkili olur. Bu iki Türk boyunun bazı yazar ve şairleri, ortak olan Çağatay yazı dili yerine kendi konuşma dillerini yazı dili hâline getirmeye çalışırlar. Yüzyılın sonlarına doğru

32 Tatar ve Kazak yazı dillerinin ilk eserleri verilmeye başlar. İlminski ye karşılık Gaspıralı İsmail, 1884 te Bahçesaray da (Kırım) çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesi ve Türk dünyasının her tarafında açtırdığı usûl-i cedit okulları vasıtasıyla ortak yazı dilini savunur; bütün Türk dünyasının sadeleştirilmiş İstanbul Türkçesinde birleştirilmesini ister. Rusya da Meşrutiyetin ilan edildiği 1905 yılından itibaren Kırım, İdil-Ural, Azerbaycan ve Türkistan bölgelerinde Türk yazı dili konusu sıkı bir şekilde tartışılır. Gaspıralı İsmail in tesirinde kalan Türk aydınları yazı dilinde birlik fikrini savunurlar ve buna uygun eserler verirler. İlminski nin fikirleri ise başka müsteşrikler ve Çarlık memurları tarafından yayılmaya çalışılır. İlminski gibi bir papaz ve müsteşrik olan Nikolay Ostroumov 1870 ten 1918 e kadar Türkistan Vilâyetinin Geziti ni çıkararak bu gazete vasıtasıyla İrancalaşmış Özbek ağızlarını yazı dili hâline getirmeye çalışır arasında çıkarılan Dala Vilâyeti gazetesi Kazakçayı, arasında çıkarılan Mecmûa-yı Mâverâyı Bahr-ı Hazar Türkmenceyi yazı dili yapmaya uğraşır. Her üç gazete de Çar idaresince çıkarılmaktadır. Yüzyılın başındaki bu tartışma ve uygulamalar kaynaklara ulaşmanın zorluğu yüzünden bugüne kadar ciddî şekilde araştırılmış değildir. Ancak 1917 deki Bolşevik ihtilâlinden sonra serbest tartışma ortamı yok edilmiş, İlminski ve Ostroumov un fikirleri zorla uygulanarak her Türk boyunun konuşma dili ayrı yazı dili hâline getirilmiştir. Bu süreç Sovyetler Birliği nde 1930 larda tamamlanmıştır. Çin idaresindeki Doğu Türkistan da ise Uygurca, Çağatay yazı dilinin devamı olarak sürerken 1949 daki komünist idareden sonra mahallîleştirilmiştir. Alfabe değişiklikleriyle bu süreç hızlandırılmış, her Türk yazı dili için ayrı alfabeler oluşturularak farklılık artırılmaya çalışılmıştır. Bütün bu çalışmalar sonunda bugün 20 Türk yazı dili ortaya çıkmış bulunmaktadır Türkçenin Genel Özellikleri 2 1. Türkçede kalınlık-incelik uyumu vardır: Gerçekte ses benzeşmelerinin bir sonucudur. Benzeşme ise, bir sesin komşusu olan sesi kendisine benzetmesidir. Önceki ses sonraki sesi kendisine benzetebilir. Bu duruma ilerleyici benzeşme denir. Tam tersi 2

33 durumda ise yani sonraki ses önceki sesi kendisine benzetirse buna da gerileyici benzeşme denir. Türkçede ilerleyici benzeşmeler daha yaygındır. Örneğin: -ca, -ce eki bir kelimeye eklenince: korkak+ca > korkakça olur. korkakçe olmaz. Kalın sese kalın ek gelir. Uygun olan seçilir. a a, ı baba ı ı, a kışlık e e, i bebek i i, e bilge o u, a koyun u u, a kucak ö ü,e önce ü ü, e ülkü Hangi ünlüden sonra hangi ünlünün geleceği yandaki tabloda gösterilmiştir. Türkçe oldukları hâlde kalınlık-incelik uyumuna uymayanlar (Uyum dışı): kardeş anne elma Bazı ünsüzlerin inceltici etkisi vardır: ınan- > inan- / kangı > hani Bazı alıntı kelimeler kalın ünlüyle bittiği hâlde ince ünlülü ek alabilir: dikkat+li > dikkatli / gol+u > golü Uzun zaman önce dilimize girmiş yabancı kelimeler benzeşme sonucu kurala uymuştur: çehar +yek > çeyrek / dûr+bin > dürbün 2. Türkçe kelimelerde ilk heceden sonra /o/ ve /ö/ bulunmaz: Bir kelimenin ilk hecesinden sonra /o/ ve /ö/ bulunmaz. Böyle olursa, o kelime yabancıdır: terörist / motor -yor eki istisnadır; çünkü bağımsız bir fiilin ekleşmesidir.

34 Kalınlık-incelik uyumunda da olduğu gibi, birleşik sözcükler de bu kuralın istisnaları arasındadır. 3. Türkçede düzlük-yuvarlaklık uyumu vardır: a, e, ı, i ünlülerinden sonra yine a, e, ı, i ünlüleri gelir. o, ö, u, ü ünlülerinden sonra ise o, ö, u, ü ve a, e ünlüleri gelir. Dudak uyumu da denmektedir. 15. yüzyıldan sonra şekillenmeye başlamıştır. Türkçe kökenli bütün kök/gövde ya da çekimli sözcükler bu kurala uyar. avuç, çamur, kabuk gibi sözcükler, yanlarındaki ünlüleri yuvarlaklaştırıcı etkisi olan /b, m, v/ dudak ünsüzlerinin etkisiyle bu uyumun dışında kalır. Ancak bu sözcükler Anadolu ağızlarının çoğunda dar ünlüyle söylenir. baraj, enerji, şişe gibi yabancı sözcüklerin bir bölümü rastlantısal olarak bu kurala uymaktadır. Çok uzun süre önce Türkçeye giren yabancı kökenli sözcükler, sonradan düzlük yuvarlaklık uyumuna girebilir: zeytun >> zeytin, durbin >> dürbün gibi Dudak sesleri, yanlarındaki düz sesleri yuvarlaklaştırır. Örn: sav-ur > savurmak -yor eki istisnadır. Örn: gel-e-yor > geliyor olur. 4. Türkiye Türkçesinde kelimelerde aslî uzun ünlü bulunmaz: Aslî uzun ünlüler, ses olayları sonucu meydana gelmeyen ünlülerdir. var tek başına normal okunur; fakat var+ol vâr ol şeklinde okunur. Bu durum bir istisnadır ve bu durumda aslî uzun ünlü açığa çıkar. Bir kelimede uzun ünlü varsa bu kelime Türkçe değildir. Örneğin: dâvâ, mânâ