UMUMÎ MÜFETTİŞLER. Konferansında Görüşülen ve Dahiliye Vekâletini İlgilendiren İşlere Dair Toplantı Zabıtları ile Rapor ve Hulâsası

Transkript

1 UMUMÎ MÜFETTİŞLER Konferansında Görüşülen ve Dahiliye Vekâletini İlgilendiren İşlere Dair Toplantı Zabıtları ile Rapor ve Hulâsası 1936 Önsöz: Cemil Koçak Yayına Hazırlayan M. Bülent Varlık

2 İçindekiler Önsöz/ Bir Rapor Üzerine Değerlendirmeler 11 Cemil Koçak Umumî Müfettişlikler Teşkilâtı Asayiş ve Emniyet: 27 Birinci Umumî Müfettişlik'te: 27 Trakya Umumî Müfettişliği: 28 Üçüncü Umumî Müfettişlik: 28 Dördüncü Umumî Müfettişlik: 28 Anasır [Etnik Unsurlar], Tedbirler:. 29 Netice 30 Jandarma Kadro 32 Subay Durumu 32 Gedikli Durumu 33 Temditliler [Uzatmalılar) 33 Silâh Durumu: 33 Hayvan Durumu 33 Bütçe Durumu 34 İnşaat Durumu 34 Mektepler: 34 Telefonlar 34 Netice 35

3 Emniyet Netice ve Mütalea 37 Hudud İşleri 38 Netice ve Mütalea 40 Kaçakçılık Netice ve Mütalea 44 Mülkî Teşkilat Netice ve Mütalea 47 Mahallî İdareler 49 Tarihçe: 49 Buhranın Tesiri 49 Tedbirler 50 Gelirler 51 Masraflar 52 Kadrolar ve Teşkilât Masrafı 52 Hizmetler 52 Belediyeler 53 Belediyeler Bankası 55 İmar Heyeti 55 Belediyeler Kongresi 55 Kadrolar 56 Köyler 56 Umumî Manzara ve Vaziyet 56 Gelirler 56 Köy Masrafları 57 Umumî Müfettişliklerde 57 Netice ve Mütalea 58 Hususi İdareler 58 Belediyeler 61 Köyler. 64 Nüfus ve Dil İşleri 67 Tesisat ve Mefruşat[Donanım] 68 Sicillerin Hali 68 Kayıtların Ehemmiyeti 68 Alınan Tedbirler ve Düzeltme Çareleri: 68

4 Dil 69 Netice ve Mütalea 70 HÜLÂSA Umumî Müfettişlikler 71 Asayiş ve Emniyet 71 Anasır-Tedbirler 72 Jandarma 74 Emniyet 75 Hudut İşleri-Tedbirler 76 Kaçakçılık, Sebepleri, Azaltma Çareleri 77 Mülkî Teşkilât 78 Mahallî İdareler 80 Hususî İdareler: 80 Belediyeler 83 Köyler 84 Nüfus ve Dil İşleri 85 Millî Seferberlik 86 CELSELER VE RAPORLAR Birinci Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın Çalışma Plânı 87 İkinci Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 7/12/1936 Pazartesi Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 89 Birinci Umumî Müfettiş Abidin Özmen'in Raporu 97 Üçüncü Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 8/12/1936 Salı Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 123 Dördüncü Umumî Müfettiş Korgeneral Abdullah Alpdoğan'ın Raporu 141 Dördüncü Celse; Umumî Müfettişler Konferansı' nın 9/12/1936 Çarşamba Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 165 Beşinci Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 9/12/1936 Çarşamba Günü İkinci Toplantısına Mahsus Zabıtname 193 Altıncı Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 10/12/1936 Perşembe Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 209

5 Gümrük Muhafaza Umum Komutanı Tüm General Seyfi Düzgören'in Raporu 233 Yedinci Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 11/12/1936 Cuma Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 255 Sekizinci Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 12/12/1936 Cumartesi Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 285 Dokuzuncu Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 21/12/1936 Pazartesi Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 305 Mahalli İdareler Umum Müdürü Hasan Faik Türel'in Raporu 319 Onuncu Celse; Umumî Müfettişler Konferansı'nın 22/12/1936 Salı Günü Toplantısına Mahsus Zabıtname 363 RAPORUN I II III IV V VI VII VIII IX X İLİŞİKLERİ 5/12/1936 Günündeki Toplantı (Ruzname) 7/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname ve Merbutu Rapor 8/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname ve Merbutu Rapor 9/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname ve Merbutu Rapor 9/12/1936 Günündeki 2 inci Toplantıya Aid Zabıtname ve Merbutu Rapor 10/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname ve Merbutu Rapor 11/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname 12/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname 21/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname ve Merbutu Rapor 22/12/1936 Günündeki Toplantıya Aid Zabıtname

6 ÖNSÖZ Cemil Koçak 1 Umûmî Müfettişlikler ( S2) adlı kitabımda 2 kısaca zikrettiğim, fakat o zaman görme imkânı bulamadığım önemli bir kaynak daha şimdi artık günışığına çıkıyor. Elimizde tuttuğumuz metin, Umûmî Müfettişler'in 1936 yılı sonunda gerçekleştirdikleri toplantının tutanaklarıdır. Umûmî Müfettişler, tutanakları da bulunan bu toplantının dışında başkaca toplantı(lar) da yaptılar mı, bilemiyoruz. Umûmî Müfettişliğin hayat bulduğu yıllar boyunca ilk ve son toplantı bu toplantı mıdır sorusuna, umarız araştırmacılar ileride doyurucu yanıtlar verebileceklerdir. 3 1 Sabancı Üniversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi 2 Cemil Koçak, Umûmî Müfettişlikler ( ), (2. basım), İletişim Yayınlan, İstanbul, 2010, s Yukarıda adı geçen kitabımın ikinci basımında bu konudaki yeni yayınlara da işaret ettim (s ) ve onlan kısaca değerlendirmeye de çalıştım. Fakat burada başkaca önemli yayınlara da ayrıca işaret etmek isterim; Necmettin Sâhir Sılan'ın kişisel arşivinden derlenerek Târih Vakfı tarafından yayınlanan kitap (dizisi) belgesel niteliğiyle özellikle dikkat çekicidir: Doğu Sorunu: Necmeddin Sâhir Sdan Raporları ( ), (Yayma Hazırlayanlar: Muazzez Pervan ve Tuba Akekmekçi), Târih Vakfı Yayınlan, İstanbul, Aynca, Toplumsal Tarih dergisinin 195. sayısı (Mart 2010) da aynı konuya ayrılmıştır. Bu arada gözden kaçınlmaması gereken önemli bir başka yayın daha bulunmaktadır: Mehmet Bayrak, Kürtlere Vurulan Kelepçe: Sark Islâhat Plânı, Özge Yayınlan, Ankara, Elimizde bulunan toplantı tutanaklan ile hemen hemen aynı târihlere denk gelen İktisat Vekili Celâl Bayar'ın şark raporu da yıllar önce yayınlanmıştı: Nurşen Mazıcı, Celâl Bayar: Başbakanlık Dönemi ( ), Der Yayınlan, İstanbul, 1997, (s ). Yine bu kitapta, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya'nm

7 12 Şimdilik biz dikkatimizi bu toplantıya verebiliriz: Tek başına toplantıda tutanak tutulmuş olması dahi, toplantıya verilen önemin göstergesi sayılmalıdır. Eğer önem bakımından bu gerekçeyi yeterli bulmayanlar varsa, tutanakların "işe mahsus" olarak basılmış olmasını da ileri sürebiliriz. Bu gerekçeleri yeterli bulmayanlara da, toplantının tam dokuz gün sürdüğünü hatırlatmakla yetinebiliriz Aralık 1936 târihine denk gelen toplantı, Türkiye'nin siyasal, sosyolojik, demografik, ekonomik, sosyal ve âsâyiş fotoğrafını ortaya çıkarmaktadır ve bu bakımdan çok önemlidir. Toplantı İçişleri Bakanı Şükrü Kaya'nın başkan-lığmda yapılmış ve toplantıya bu târihte görevde olan dört Umûmî Müfettiş ile Jandarma Genel Komutanı ve Gümrük Umum Muhafaza Komutanı da katılmıştır. Ancak katılımcıların daha geniş olduğunu hatırlatmak isterim. Toplantı tutanağı, bize tam olarak 1936 yılı sonundaki Türkiye fotoğrafını sunmaktadır. Metin iki yönden son derece önemli ve yararlıdır: Öncelikle, okuyucuya doğrudan doğruya gündemdeki sorunlara ilişkin ayrıntılı bilgi vermektedir. Fakat araştırmacılara da yüklü miktarda malzeme temin etmektedir. Sâdece bu malzemeye dayanarak, yalnızca Umûmî Müfettişlik mıntıkalarına değil, fakat Türkiye'nin tamâmına ilişkin fotoğraf çekmek mümkündür. Eğer mümkün olsaydı, bu metnin önemli bir kısmını Umûmî Müfettişlikler ( ) kitabıma ek olarak verirdim. Söz konusu araştırmamda bulduğum bütün veriler, bu metinle bütünleşmekte ve örtüşmektedir; iki metin birbirini adetâ tamamlamakadır. Ayrıca, elimizdeki metin, kitabımda otaya koyduğum değerlendirmelerimi de doğrulamaktadır. Dersim ile ilgili dikkat çekici kısa bir raporu da bulunmaktadır (s. 233). Son olarak (ama önem bakımından sonuncu değil), yine Dipnot yayınları tarafından basılan Hüseyin Aygün'ün Dersim 1938 ve Zorunlu İskân (Telgraflar, Dilekçeler, Mektuplar) (Ankara, 2009) kitabını izleyen ve İlhâmi Algör tarafından yayma hazırlanarak neredeyse eş zamanda yayınlanan Ma Sakerdo Kardaş? (N'etmişiz Kardaş?) (Doğan Kitap, İstanbul, 2010) kitabı, bu alanda açılan yolun genişleyerek sürdüğünü göstermesi bakımından da sevindiricidir.

8 13 Sanırım vurgulanması gereken bir önemli nokta da, metnin sâdece Kürt sorunu ile ilgili olarak okunmaması gereğidir. Bütün metin, genel olarak ülkenin ve özel olarak da çeşitli bölgelerin ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel yönden olduğu kadar, sağlık, eğitim, yerel yönetimler, idare ve ticâret hayâtı, bütçe, banka, kredi, tarım, ormancılık, hayvancılık, madencilik, sulama, ulaşım, haberleşme, adlî işlerle hapishaneler, kaçakçılık, medenî kânun, örf ve âdetler, askeriye, özellikle jandarma ve polis teşkilâtı ve karakollar, güvenlik güçlerinin çalışma şartları ve eğitimi ile ülkenin demografik özelliklerini ve altyapı sorunlarını nakletmesi bakımından çok önemlidir. Taşramn özel bir röntgeni gibidir; özellikle taşranın içinde bulunduğu durum açıkça gözler önüne serilmektedir. İlginç olan nokta, toplantının yalnızca Umûmî Müfettişlikler ile ilgili olmasına rağmen, toplantıya İçişleri Bakanlığı'nın bütün önemli yetkihlerinin de katılmış ve sorunların daha genel olarak ele alınmış olmasıdır. Toplantının bu denli uzamasının nedeni, Umûmî Müfettişler ile diğer yetkililerin, yalnızca Umûmî Müfettişlik kurumunun sorunlarını ve durumunu tartışmaları değil, fakat ülkenin içinde bulunduğu bütün sorunları masaya yatırmalarıdır. Ashnda masaya yatırmak deyimi de gerçeği tam olarak aksettirmekten uzak kalacaktır; çünkü, gerçekte yetkililer, yetkinlere İçişleri Bakanlığı adına brifing vermişlerdir. Toplantı-nın neredeyse yarısı bu türden brifinglerle geçmiştir ve bu brifinglerde verilen bilgiler temelinde bâzı küçük görüşmelere ancak firsat kalmış gibi görünmektedir. Bu kısa gözlemden ne gibi bir sonuç çıkarabiliriz? Kanımca ve benim değerlendirmeme göre, aslmda olağanüstü bir yönetim şekli olan Umumî Müfettişlikler dahi, İçişleri Bakanlığı'nın bürokrasisinde, zihniyetinde ve anlayışında genel idare sisteminin yine yalnızca hiyerarşik ve bürokratik bir aygıtı olarak görülmektedir. Elbette bu türden bir anlayış, Osmanh bürokrasisinin ve idâresinin Cumhuriyete mirası olarak kabul edilmelidir.

9 14 Toplantıda Umûmî Müfettişliklerin sayıca daha da artırılmasına karar verilmiştir: "Bu teşkilâtın memleketin diğer aksamına teşmili"... Oysa bu karârın hayâta geçiril(e)mediğini artık biliyoruz. Yukarıda adı geçen araştırmamda, 1947 yılında Beşinci Umûmî Müfettişliğin kurulup kurulmadığım tartışmıştım ki, burada yalnızca hatırlatmakla yetiniyorum. Diğer yandan, bu genişleme sağlanıncaya kadar da> Birinci Umûmi Müfettişlik bölgesinden alınacak Van, Hakkâri, Bitlis ve Muş ile Üçüncü Umûmî Müfettişlik bölgesinden alınacak Ağrı ilinden kurulu ayrı bir müfettişlik bölgesinin kurulmasının öngörüldüğü ortaya çıkmaktadır. Bu düzenleme ise, "âcil zaruretlere, inzibatî ve iktisadî mühim sebeplere" dayanıyordu. Ama bu yönde de bir gelişme ol(a)mayacaktır. İçişleri Bakanlığı Müsteşarı Sabri Çıtak, Umûmî Müfettişlikler'in "devletin kuvvet ve kudretini temsü" ettiğini söylüyor ve konuşmasımn bir yerinde de Trakya'da özel olarak kuruluşunu "gayri Türk unsurlara inkısam etmeyip, Türk unsuruna müstenid olduğunu göstermek" olarak sunuyordu. Aslında Umûmî Müfettişlikler'in on bölgede kurulması düşünülmüştü, fakat sonradan bu sayı altıya indirilmişti. Beşincisi, altıncısı ve yedincisi ardından gelecekti. Bunlar, meselâ Seyhan, Ege ve Karadeniz olabilirdi. Birinci Umûmî Müfettişlik ise ikiye aynlabilirdi. Şükrü Kaya on, hattâ onbir Umûmî Müfettişlik'ten söz ediyordu. Sâdece Ankara ile İstanbul bu uygulamadan müstesna olacaktı. Tam bu târihte Umûmî Müfettişliklerin içinde bulunduğu durum bütün açıklığı ile ortaya konulmuştur. Teşkilâtın genişletilmesi talep edilmektedir. Bölgedeki yol yapımının ve inşaat faaliyeüerinin merkezî gücün göstergesi olarak algılanması dikkat çekici olup, bölgede yaşayanlann bu tür faaliyetlerden etkileneceği düşünülmektedir. Metinde jandarma kuvvetinin zayıflığı da ortaya çıkmaktadır. Jandarma, bir yandan iç güvenlikle meşgul bulunurken, diğer yandan da kaçakçılıkla mücadele etmektedir ve bütün bunlan önlemekte yetersiz kalmaktadır. Raporda, yurt içi ulaşım imkânlan da ayrıntılı bir şekilde

10 gösterilmiştir. Yerel yönetimlerin içinde bulunduğu sorunlar resmedilmiştir. Metin arasına sıkışmış görünen bilgiler, geçrmşimizin yeniden inşâsında hayli yararlı olabilir: Meselâ, Jandarma Genel Komutanı Korgeneral Naci Tınaz, jandarma güçlerinin soranlarını anlatırken, birdenbire Menemen hâdisesine de değinmekte ve "Menemen hâdisesinde jandarma komutanı Giritli Hasan'ın böyle bir dâvaya başlayacağını evvelden haber almıştı. Buna dâir gelen kâğıdı sıraya koyduğu için, işlerin çokluğundan, sırası gelip de tedbirini alamamış-tır. Mahkûm edemedik. Divânı Harpte beraat etti. Adamcağızın şifahen emir verdiği sonradan tahakkuk etti" demektedir. Mene-men olayına ilişkin bu bilgiyi bir başka kaynakta bulmak mümkün değildir. Elbette Kürt sorunu can yakıcı önemdedir. Metnin önemlice kısmı bu tartışmaya ayrılmıştır: 15 "Bugün Kürt tanınan, sayımlarda, istatistiklerde, bâzı eserlerde Kürt gösterilen, Birinci, Üçüncü ve Dördüncü Umûmî Müfettişlik bölgelerinde yaşayanların çoğu, târihten Türk olmakla beraber, muhtelif sebepler altında bir kısmı lehçelerini değiştirmiş, dillerini kaybetmiştir. Anâsır istatistiklerine göre, Birinci Umûmî Müfettişliği teşkil eden sekiz vilayette toplanan 1,129,174 nüfûsun 26,420'si Türk, 'i Kürt göstermektedir. Bu rakamlara göre, bölgedeki Kürt kesafeti % 60'nr. Üçüncü Umûmî Müfettişliğin sekiz vilâyetindeki 1,866,809 kişiden 299,055'i Kürt, 1,515,928'i Türk olarak kayıtlıdır. Nisbet % 16'dır. Dördüncü Umûmî Müfettişlik mıntıkasındaki 350,826 nüfusun 198,508'i Kürt, 'i Türk gösterilmektedir. Nisbet % 56'dır."