~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 MADİNAT YANBU AL-SİNAİY AH'DA İSLAM ŞEHİR PLANLAMASI GELENEKLERİNİN KORUNMASI Müh. İbrahim K. KUTUBKHANAH Giriş Dünyanın birçok yerinde, petrol sanayiinin gelişmesinin ülkenin ekonomik ve toplumsal yapısında önemli değişmelere yol açtığı gözlenmiştir. Geniş ama tükanebilir hidrokarbon kaynaklarına sahip Suudi Arabistan Krallığı, ulusal gelir kaynaklarını çeşitlendirrnek ve sanayileşerek uzun vadede kendi kendine yetmeye ve ekonomik bağımsızlığa hazırlanmak ihtiyacını kabul etmiş.bulunmaktadır. Ulusal Gelişme Planları sayesinde, Krallık, Suudi Arabistan'ın dengeli gelişiı:nini yönlendiren temel değerlerin ve ilkelerin gelişmesini sağlamakla kalmamış, Islam'ın dinsel ve ahlaki değerlerini de korumuştur. Ulusal planlamanın kilit unsurlarından biri, toplumsal programların kapsamını ihtiyaca uygun olarak genişletmek ve böylece, bireysel gelişme çaba ve başarısının özendirilmesini gözardı etmeksizin ulusal gelişmenin nimetlerini nüfusun her kesimine yaymaktır. Bu hedeflerin sonucu olarak, Suudi Arabistan'da, biri Jubail'de, öbürü de Yanbu'da olmak üzere iki modern sanayi şehrinin altyapısının kurulmasını denetlernek amacıyla Jubail ve Yanbu için Krallık Komisyonu kurulmuştur. Bu durum, büyüyen işgücünün yerleştirilmesi ve başkaca gerekli tesislerin kurulması için, planlanmış toplulukların

4 374 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI oluşturulmasını gere.ktirmiştir. Yeni topluluğun planlanması ve tasarlanmasında, geleneksel Arap ve llam değerlerine özel bir önem verilmiştir. Madinat Yanbu AI Sinaiyah topluluğu, 2006 yılına kadar toplam nüfusu barındıracak biçimde planlanmıştır. Gelişimipin ilk aşamalarında, hızlı nüfus büyümesine ayak uydurmak için, Jubail ve Yanbu Için Krallık Komisyonu, konutlar, topluluk tesisleri, ticaret yerleri ve bürolar kurmaktadır. Sanayi temeli büyüdükçe bu ve öbür gayri resmi tesis ve hizmetlere ilişkin ihtiyaçlar da özel sektörce karşılanacaktır. Özel sektör, bir bütün olarak topluluğun ve sanayi şehrinin tastamam gelişmesi için önem taşımaktadır. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah (MYAS), Yanbu Al-Bahr'ın güneydoğusunda Kızıldehiz kıyılarında yer almıştır ve şimdilerde gelişiminin '1ik bir nüfusa erişmiştir; bu nüfusun % 60'ı altyapı inşaatında ve ana sanayide çalışan geçici işçilerden oluşmaktadır. yedinci yılında bulunmaktadır. Yaklaşık Krallık Komisyonu, Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'ın geliştirilmesine yönelik bir dizi temel hedef koymuştur: islam'ın geleneksel din ve ahlak değerleriyle günümüzün şehir gelişimi ve toplum yönünden en yüksek standartlarını harmanlayarak yeni bir gelişme modeli içeren eşsiz bir Suudi Arabistan şehri oluşturmak. Çalışma ve yaşama çevresi olarak şehrin yaratılmasına Suudi Arabistanlıların geniş biçimde katılımını gerçekleştirmek. en Yeni şehrin kolaylaştırmak. kurulmasına özel sanayi ve ticaret sektörünün azami ölçüde katılımını Bu bildiri, kısa bir tarihsel analizden sonra, şehir gelişimi konusundaki islam geleneklerini koruyan Yanbu'ya ilişkin olarak ortaya çıkan kavramları ve özgül planları ele almaktadır. islam Öncesi Çağ Arap Yarımadası'nçja oturan islam öncesi çağın Arapları, doğuda Pers imparatorluğu ve kuzeyde Roma Imparatorluğu ile doğrudan bağ içindeydiler..bu iki imparatorluk bölgedeki askeri gücü, zenginliği ve ilerlemeyi tekelinde tutuyordu. Arap Yarımadası'ndaki geniş kervan ticareti yollarının sonucu olarak, Araplar, bu imparatorlukların kültürleri, ticaret ve yapı teknikleriyle sürekli ilişki içinde bulunuyorlardı. Araplar bu ilişkiler aracılığıyla, kendi kültürleriyle bağdaşan adetleri, gelenekleri ve yapı tekniklerini özümleyip benimsediler. Kuşkusuz, bu ilişkinin en önemli özelliklerinden biri, şehirleşme süreci ve yapı sanayiindeki ileri düzeyle ilgili olmuştur. Araplar şehir yerleşimi yönünden pek gelişmemiş göçebe bir halk oldukları için, bu etki özellikle önemlidir. Kervan yolları boyunca kurulmuş yerleşim alanları, Nineva, Palmira, Şam ve Halep'in gelişkin düzeydeki şehirleşmesinden güçlü biçimde etkilenmiştir. Kureyş kervanl~rının yazın biraraya geldiği merkez olan Şam son derece gelişkin ve düzenli bir şehirdir. Tipik islam Şehirleri Kervan yolu üzerinde bulunan Mekke önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Daha da önemlisi, Mekke, Peygamber ibrahim'in Kutsal Kaba'yi kurduğu yer olarak dinsel bir nitelik taşıyordu.

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 375 Mekke'nin islam'ın vahyinden önceki ve sonraki tarihsel gelişmesi iyi belgelenmiştir. Bu dinsel etkenlerin sonucu olarak ve ticaret yollarının etkisiyle, Mekke, yüksek bir şehirleşme düzeyine ve nüfusa sahip bir yerleşim merkezi haline geldi. Hacılar, filozoflar ve usta zanaatkarlar için önemli bir buluşma yeri ve kültür merkezi oldu. Şehir birçok yıkım girişimine göğüs gerdi. islam'ın vahyinden sonra, Kutsal Mekke, Kabeve ortasındaki caminin varlığından ve çevredeki engebeli araziden kaynaklanan bir şehir biçimi kazanarak bir hac merkezi haline geldi. Bu etkenler Kutsal Şehrin büyüm~sini günümüzde de etkilemektedir. Mekke'den Medine'ye hicret olayından sonra, ıslamiyet, bir merkezden öbürüne aktarılmış oldu. islamiyet, Kudüs, Şam ve Halep gibi tarihsel şehirlere de yayılıyordu; buraların sakinleri bu yeni etkileri toplumsal yapılarına sindiriyorlardı. Mevcut şehirler değişme sürecini yaşarken, Müslümanlar, Fustat, KCıfe ve Samara gibi başka stratejik yerlerde yeni yerleşim merkezleri kurdular. Amaçları şuydu: islamı yeni bölgelere taşımak, stratejik savunma karakolları ticaret kervanları kurmak ve için yeni merkezler yaratmak. islamiyet, toplumun refahını geliştirmeyi amaçlayan ve modern şehir gelişiminin ve sanayileşmenin etkilerinin üstesinden gelebileceğini kanıtlamış olan ilkeler getirmiştir. Bu ilkeler, insanların konutlarının mahremiyetini ve çevreyi korumakla birlikte, kamuya ait geçiş hakkının yerleşmesini de içermektedir. Sa_marra'daki yeni yerleşim merkezinin şehir yapısı bu ilkeleri açık bir biçimde yerleştiriyordu. Şehrin stratejik konumu ticareti kolaylaştırıyordu. Yerleşim merkezinin ortasında bulunan uıu caminin konumu din birliğine, ulaşım yollarının, sirkülasyonun ve yerleşim alanlarının sağlıklı ve belirgin bir biçimde düzenlenmesine katkıda buh.muyordu. Ticaret tesisleri caminin yanına kurulmuştu ve konutlardan buralara ulaşılması kolaydı. Ne var ki şehir, kullanım yönünden ayrı ayrı bölgelere ayrılmıştı. Yerleşim alanları kesinlikle yerleşime ayrıımıştı ve buralarda küçük camiler ve kamuya ait ya da ticari tesisler vardı; oysa sivil ve ticari bölgeler, kolay ulaşılabilecek biçimde ayrı bir bölge halinde düzenlenmişti. iç yerleşim bölgeleri ya da Harah, bölge görevlisinin gözetimi altında bulunan küçük topluluklar (cemaatler)daki ev kümeleri halinde düzenlenmiştir. Topluluklar birbirinden küçük yollarla ayrılıyordu ve yerel dükkanlarla donatılmıştı. Mekke ve Cidde gibi şehir merkezlerinde bu özelliklerin birçoğu hala gözlenebilir. islam Şehir Planlaması Geleneklerinin Kökenieri Şehir yapısı, toplurısal-dinsel özelliklerle çevreyi ve.mevcut iklim koşullarını bütünleştiriyordu. Ikiimin denetim altında tutulması, lslamiyetin yerleşmiş olduğu kıraç bölgelerdeki şehir gelişimini etkileyen bir olgu özelliği kazanmıştır. Elverişsiz iklim koşullarının mimariyi ve şehrin biçimini kültürel etkenlerden çok daha fazla etkilediği gözlenebilir. Şehrin biçimi yönünden, toplumsal-dinsel etkenlerle bölgenin iklimsel ve coğrafi elemanlarının başarılı bir biçimde bütünleştirildiği görülür. Düzensiz plan?. sahip çıkmaz sokaklar gibi ayrıntılar, toz fırtınalarına karşı önlem niteliği taşır. Ustgeçitli dar sokaklar, sıcaktan kavrulan bölgelerde güneşe karşı korunma sağlamıştır; nemli bölgelerde sokakların çevre koşullarına uydurulması ise birbirinden ayrı ve nispeten bağımsız durumdaki evlerin esinti almasını sağlamıştır.

6 376 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI islam mirasına kimliğini veren olgu nedir ve bu özellik, Krallığın sanayileşm~siyle ve hızla gelişen şehirleriyle nasıl bağdaştırılmıştır? Araştırmalar göstermiştir ki Islam şehrinin niteliği sadece fiziksel değildir; bu şehrin asıl özellikleri onun Müslüman nüfusundan kaynaklanır. Shorban Cantacuzino'nun incelemeleri, islam şehir planlamasında, Suudi Arabistan'daki şehirlerin çağdaş planlamasıyla ilgili 5 etken saptamıştır: Alçak katlı yapılara dayalı yüksek yoğunluk Kamu ve yerleşim mekanlarının ayrılması Şehir biçiminin kesintisizliği ve bitişikliği Sirkülasyonun niteliği Karma toprak kullanımı Bir toplumun kültürel özelliklerinin bir başka topluma aktarılmış olduğu tarihsel olarak saptanmıştır ve bu süreç bugün de sürmektedir. Çevreyolunu ve süpermarketi kınamakta çok acele etmemeliyiz. Yaşadığımız çağın ayrılmaz parçası durumundaki bu elemanları, geçmişin gelenekleriyle bağdaştırmanın yollarını aramalıyız. Yanbu'da islam şehir planlamasının geleneklerini koruma çabası gösterilmiştir. Bu gelenekler toplumsal, kültürel ve çevresel ihtiyaçlardan doğmuştur. Madinat Yanbu AI Sinaiyah'ın planlamacıları, 20. yüzyıl sanayi şehri bağlamında bu geleneklerin nasıl korunacağı gibi bir sorunla karşı karşıya- kalmışlardır. MYAS'daki Topluluğa ilişkin Tasarım Hedefleri islamın din ve ahlak değerlerinden kaynaklanan özelliklerle en yüksek şehir gelişimi standartlarını kaynaştıran eşsiz bir Suudi Arabistan şehri kurmak niyetüıdeki Jubail ve Yanbu için Krallık Komisyonu, ilke niteliğinde bir dizi tasarım hedefi belirlemişttr. Bu hedefler aşağıda özetlenmiştir. ' Suudi Arabistan'ın bağdaştı rı lması. Yenilik ve karşıtlığı kültürel, toplumsal gelenekleriyle, değişen yaşam biçimlerinin biraraya getiren bir topluluk yaratılması. Yerel özellikleri bakımından azami çeşitlilik ve esnekliğe sahip yeknesak bir topluluk yaratılması. Yörenin iklimsel ve topoğrafik koşullarının karşılanması. Yerleşim alanlarının (Haii'lerin) giriş yerlerini ve sınırlarını belirlemek. Her bir yerleşim alanının yol sisteminde belirgin bir hiyerarşi kurulması. Zengin ve çekici bir yerel çevre sağlanması. (basamaklanma) Karma nitelikte verimli toprak kullanımının geliştirilmesi. Mantıklı bir düzenlemeye ve verimli bir işleyişe sahip bir şehir merkezi yaratılması. ilgi çekici ve canlı bir şehir merkezi oluşturulması. Gelişme olanaklarının geniş tutulması. Bu hedeflerin gerçekleştirilmesi için planlamacılar şu özellikleri gözetmişlerdir:

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 377 Kamuya Ait (Kamusal) ve Özel Mekanm Aynimasi ve Mahremiyetin Korunmasi: Bu hedeflerin etkileri, -özel konutların kamuya ait komşu mekanlarla olan ilişkisinin incelenmesiyle ortaya çıkar. Bireylerin, özellikle kadınların ve ailelerin mahremiyetinin korunması gerekir. Çocukların oyun alanları, avlular ve çıkmaz sokaklar gibi açık mekanlı yarı-kamusal çevrenin oluşturduğu kümelerin düzenlenmesi yoluyla, yerleşim planları, özel, yarı-kamusal ve kamusal mekanlar arasındaki hiyerarşi ihtiyacını yansıtmalıdır. Konutlar Suudi ailelerinin yaşam tarzına uyacak biçide tasarlanmalıdır. Birbirinden ayrı evler ve konut kümeleri söz konusu ise, yapıların tasarımının, komşu konutu yukardan görmeyi önleyerek mahremiyeti sağlayacak biçimde yapılması gerekir. islami Şehrin Görünümünün Türdeşfiği ve Özellikleri: islam şehrinde oluşan şehir biçimi, dış kamusal bölgeler ve iç özel bölgelerde anlatımını bulur. Şehir biçimi, planlanan çevreyle bu elemanların bütünleştirilmesinden oluşur. rylodern yapı teknik ve biçimlerinin, modern şehir gelişimi özelliklerini sınırlamaksızın ve Islam şehrinin geleneksel fonksiyonlarını bozmaksızın, Batı Bölgesinin geleneksel mimarisinin fonksiyonel zarifliğini izleyebileceği umulmaktadır. Yapıların kümelenişi, kemer dizilerinin ve galerilerin kullanılması gibi özellikler, islam şehrine özgü mekan ve mekanlararası ilişkiyi oluşturan araçlar olarak Yanbu'da kullanılmıştır. Dahası, cami kültürün odağıdır. Camiye özelliğini veren şey ise minaredir. Bu görünümler hem uzaktan hem de yakından göze çarpar ve trafik ve yaya yollarının oluşturduğu koridorların kullanılması sonucu elde edilir. Değişken siluete caminin hakim oluşu, bu ana koridorlar aracılığıyla sağlanır. Sirkülasyonun Niteliği: Yanbu'nun yol tasarımı, esas olarak motorlu taşıt ihtiyacına dayandırılmıştır. Her yerleşim alanı içinde belirgin bir hiyerarşi kurulmuştur. Birbiriyle bağdaşmayacak türden trafiği ayrı tutmak, tehlike ve tıkanıklığın önünü almak üzere farklı kapasitede yollar vardır. Karma Toprak Kullamm1: Tıkanıklığın önünü almak üzere, ama yoğunluk değişmeleriyle kültürel norm değişmelerini bağdaştıracak tarzda, değişik topluluk fonksiyonları için kurulmuş bölgelere toprak tahsisi, gelişkin bir altyapı oluşmasına yol açmıştır. Toprak kullanımındaki bu yatay dağılım, verimli bir ekonomi ve özellikle bölgeler halinde kümelanmiş sivil, kültürel ve ticari tesisiere kolayca ulaşılabilmesini sağlar. Modern şehirde son derece düzenli bir kamu hizmeti şebekesi şehrinde olduğu gibi, Yanbu yöresi de böylesi bir kamu hizmeti şebekesinin yanısıra, ileriye yönelik büyümenin gerektirdiği etkili bir yol şebekesi ve altyapıyla beslenmiştir. MYAS'deki Şehir Planlamasında islam Geleneklerinin Uygulanması kurulmuştur. Çoğu Batı Arap şehirleri, islam uygarlığının öğeleri arasındaki etkileşimin ürünüdür. Bazı kimseler, islam şehirlerinin, ana caminin veya öbür yapıların bütünsel bir yapı içine yerleştirilmesi kaygısı gözetilmeden, gelişigüzel geliştiği izlenimini taşıyabilirler. Uzmanların incelemeleri de göstermektedir ki, bu tesislerin dağılımı ve yerleştirimi ve yol şebekeleriyle bunların birbirine bağlanması, aslında ciddi biçimde irdelenmiştir. Araştırmacılar, mahallelerin ve tesislerin dağılımının nüfus yoğunluğuyla tam bir eşgüdüm içinde ele alınmış olduğunu farketmişlerdir. Şu soru ortaya atılabilir: isl?m şehrinin fiziksel planlamasının üstesinden nasıl gelinmiştir? Cevap olarak, Islam şehrinin planının şu özellikleri taşıdığı söylenebilir: Merkezilf!Ştirme: Yerleşim bölgelerindeki kamu tesislerinin merkezileştirilmesi: Tarihsel Islam şehirlerinden birinin planları incelenecek olursa, konutların bağlantılı

8 378 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI olduğu farkedilir. Dar yollar şehrin dış kesiminden ana caminin bulunduğu topluluk merkezine açılmaktadır. Değişik tipte çarşılar yolların iki yanına ve caminin yakınına kurulmuştur. Camiden ve evierden çarşılara yaya gidilebilir. Bu durum, yerleşim bölgelerinde mağazaların veya tersine, çarşının bulunduğu yerde konutların bulunmaması anlamına gelmez. Cami imamının evi caminin yakınında bulunur. Aynı kural, öğretmenler vb. için de söz konusudur. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'ın planlanmasında bu ilke gözetilmiştir. Mahremiyet: ilk çağların islam evlerinde mahremiyetin önemi, evlerin tasarımındaki özelliklere yansır. AvJuya ancak ikinci bir kapıdan geçilerek girilir ve avlunun ortasında, iki yanında çiçeklikler bulunan bir çeşme vardır. Yatak odaları evin arkasına yerleştirilmiştir. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'da her ev, mahremiyet ve rahatlık sağlama kaygısı güdülerek genel ve özel yerler birbirinden ayrılacak biçimde planlanmıştır. Her evin, içinde bitkiler bulunan bir iç avlusu vardır. Avlu günışığı alır. Evlerin dış yüzeyleri ve cepheleri ev sakinlerinin mahremiyetini sağlayac?k biçimde tasarlanmıştır. Böylece Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'ın tasarımında, hem Islam toplumsal yaşamına ve geleneksel Arap evine uygun düşecek özellikler hem de düşük yoğunluk sağlanması ve yüksek katlı konuttan kaçınılm~sı gibi kaygılar gözetilmiştir. Şehir Biçiminin Kesintisizliği ve Yekpareliği: Araplara özgü konut biriminin evriminde, azami mahremiyet sağlanması kaygısı belirgindir. Sınır duvarları birbiriyle penceresiz kesintisiz bir duvar oluşturacak biçimde birleşmiştir. Bunun istisnaları kaldırımların kesişme yerleridir. Bu yapı türü, evlerin birbirine bitişik olarak kümelenmesine yol açmıştır. Bu kümeler geniş alanlara yayılmış olup eski islam şehrinin kütlesel yapısını ortaya koyar; şu ya da bu yöne doğru uzanan kavisli dar kaldırımlarla birbirine bağlanır. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'da bu özellikleri korumak için modern yapı teknikleri geliştirilmiştir. Her kümedeki evler birbirine bitişiktir ve kesintisiz çevre duvarlıdır. Evlerin çevre duvarlarının bu tarzda bitişınesi konut sakinlerine mahremiyet ve konut kümelerinin yapısal biçimienişine de kesintisizlik ve yakparelik sağlamaktadır. Şehir Silueti ve Görünümü: Cami islam şehrinin en belirgin özelliğini oluşturur. ilk Müslümanlar caminin yerini seçmekte dikkatliydiler. Kural olarak cami şehrin merkezinde veya kervansarayların ve ticaret yerlerinin yakınında olurdu. Cami tasarımı, kocaman bir kubbe, yüksek minareler ve kef!jer dizilerinden oluşurdu. Caminin kapı ve pencereleri mermer, metal ve ahşap oymalı Islam motifleriyle işlenmiştir. Cami kubbesinin tepesindeki hilal yapıya zarif bir görünüm verir. Dar Kavisli Yol Şebekesi: islam şehrinin ikinci önemli özelliği, zikzaklı ve dar yol şebekesidir. Bu yollar zaman zaman dairesel bir görünüm kazanır. Yollar şu amaçları gözetecek. tarzda planlanmıştır: Güneşin ışığını, rüzgarı ve öbür hava olaylarını etkisizleştirerek sert iklim koşullarının etkisini azaltmak. Kümeler arasına dikili kemerlerden ve dam tepelerinden geçişi savunmasına katkıda bulunmak. kolaylaştırarak şehrin Yabancıları yanıltmak ve şaşırtmak. Trafiği yayalarla, küçük arabalarla, hayvanlarla ya da el arabalarıyla sınırlamak.

9 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 379 O zamanlar motorlu taşıtlar bilinmiyordu. Yerleşim merkezlerindeki bu yollarda büyük atlı arabalara yer yoktu. Şehirdeki merkezileşme, evle işyeri arasındaki uzaklığın yaya olarak gidilip gelinecek tarzda planlanmasına yol açmaktadır. Bu durum, islam şehrinin geniş caddelerden ve sokaklardan yoksun olduğu anlamına gelmez. Tersine, cami çevresindeki çarşıların hepsi geniştir ve dolup taşar. Bu yöreler kubbelerle ya da başka elemanlarla örtülür. Amaç, çarşılardaki malların yağmur ve güneşten korunmasıdır. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'ın içinde yol şebekeleri taşıtlara göre tasarlanmıştır, ama taşıtlara kapalı yaya geçitleri de vardır. Aynı biçimde, bir yerleşim topluluğunu öbürüne bağlayan örtülü yaya geçitleri (kaldırımlar) de vardır. Kaldırımların kenarlarında çiçeklikler ve köşelerde çeşmeler vardır. Şehirde birçok çıkmaz sokak vardır. Bu çıkmaz sokaklar, toplulukların caddelerine açılan ikinci derecede yollara bağlanır. Bu caddelerde yerleşim topluluğunun anayoluna bağlanan Tali Bölge'nin yollarına ve Madinat Yanbu AI-Sinaihah'ın anayollarına açılır. Kamusal Toprak Kullanım için Eşgüdümlü Plan islam şehri toprak kullanımı planıyla ünlüdür. Başka hiç bir yerde eşgüdüme, dağılım yeterliğine, genel yararın ve halkın rahatlığının gözetilmesine bu derece önem veya öncelik verilmemiştir. Bu politika, şehrin ve topluluğun ekonomisine ve ticaretine de katkıda bulunmaktadır. Kısaca, herkes için doğru olan çevre kurulmuş olmaktadır. Şehirdeki toprak kullanımı şu alanları kapsamaktadır: 1. Yerleşim alanları: Bu alanlar, şehir planındaki en geniş bölgeleri oluşturur. Plan, şehrin topluluklara bölünmesini sağlar. Topluluklar da mahallelere bölünür. Herha'1gi bir mahallenin sakinleri akraba ya da aynı aileden olabilirler. Bu toplumsal model Islam şehrinin merkezileşmesini pekiştirmiştir. 2. Ticaret alanları: Örtülü çarşılar oldukça geniş ana caddeler boyunca uzanır. Yollar, cami yöresindeki ana caddeden itibaren ikiye ayrılır ve depoların ve karvan merkezlerinin bulunduğu yörelere açılır. 3. Kamu tesisleri: Bunlar, cami yakınındaki merkezi bölgede ve okullarla Kuran sınıflarının faaliyet gösterdiği yörede bulunmaktadır. Öğrenciler Kuranı Kerim, hukuk bilimi ve hadis öğrenirler. Aynı yörede, yüksek öğrenim veren okullar da bulunmaktadır. Ayrıca güvenlik örgütü, bankalar ve hastaneler de buradadır. ' 4. Sanayi bölgesi: islam şehirlerinde de insan sağlığına zararlı belli üretim ve zanaat faaliyetleri vardı. Buna örnek olarak deri tabaklama işlerini, ipek boyacılığını, ahşap işlerini ve dokumacılığı, kurşun işlerini gösterebiliriz. Yanında su kaynağı bulurian özel alanlar, su önem taşıdığı için, sanayiye ayrılmıştır. Yerleşim alanlarının etkilenmemesi için de ırmak ağızları, haliçler ve çevreyle bağı kopuk yöreler seçilmiştir. Bu bölgelerde demirci ve marangoz işiikieri (atelyeleri), hayvan pazarları, kesimhaneler ve balıkpazarları türünden işyerleri vardı. Ulaşım açısından bu işyerleri, şehri -

10 380 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI çevreleyen ana cadde boyunca yerleştirilmişti; edilmemiş oluyordu. böylece yöre sakinleri rahatsız Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'da da, yerleşim bölgelerindeki nüfusun sağlığı düşünülerek bu kurala uyulmuştur. ve rahatı Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'ın nazım planı, petrol, petrokimya ve doğal gaz tesislerinin en yakın yerleşim alanlarından 5 küsur km uzağa yerleştirildiğini göstermektedir. Aynı durum, enerji üretimi tesisleri için de söz konusudur. Deniz suyu arıtımı ve atık su tesisleri ise yerleşim bölgelerinin daha da uzağına kurulmuştur. Cidde-Yanbu anayolunun doğusundaki, Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'daki sanayiler için de çok geniş bir sarıayi parkı ayrılmıştır. Bu yol bağlantısı bölgenin başlıca anayolunu oluşturur. Ayrıca, yerleşim alanlarının dört bir yanındaki yeşil kuşaklar da şu iki amacı gözetmektedir: Sakinierin sanayi alanlarının ve tesislerinin rahatsız edici etkilerinden korunması. Sakinierin refahına ve huzuruna katkıda bulunan yerleşme alanlarındaki manzaranın ve bitki örtüsünün korunması. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah plancılarının üzerinde özenle durdukları en önemli özellik, yerleşim topluluklarının hepsinin, sanayi bölgelerinden uzağa yerleştirilmesidir. Bölgede rüzgarlar kuzeybatıdan estiği için, bu sanayi tesislerinden gelen gaz ve duman, yerleşim topluluklarının uzağındaki yerleşimden yoksun çöl bölgelerine yönelmektedir. islam Şehri Yanbu AI-Sinaiyah'm Çevresiyle Olan Sıkı Bağları En son incelemeler göstermiştir ki islam şehirleri durmuşlardır. çevre etkenleri üzerinde önemle Geçmişin şehri kendi güvenlik, kültürel ve ekonomik gücünün kapsamına, yöredeki öbür toplulukların sakinlerini de alma eğilimi içinde olmuştur. Şehir ticaret bölgelerini, tesislerini ve hizmetlerini komşularınada açık tutmuştur. Bugün tanığı olduğumuz pazar, sözgelimi cuma pazarı, perşembe pazarı veya cumartesi pazarı yöre halkı arasındaki bu ekonomik işbirliğini ve dayanışmayı yansıtmaktadır. Bu işbirliği eğitim ve sağlık hizmetlerini de kapsamına almıştır, bu hizmetler yöre sakinlerinin hepsine eşit olarak açık tutulmuştur. Kimi zaman, köyler bir şehrin çok yakınında bulunuyorsa, şehir suru, korumak ve savunmak amacıyla köyü de kuşatırdı. Islam şehrinin bu özelliğine başka uygarlıklarda pek rastlanmaz. Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'la ilgili olarak, bu modern sanayi şehri zaman ve koşullar bakımından farklı bir konumda bulunmasına rağmen, plancılar, şehir çevresinin korunmasına son derece önem vermişlerdir. Bazı yöreler taşocağı bölgeleri olarak ayrılmıştır; buralardan, yapı işleri için gereken kum ve çakıl çekilecektir. Bu önlem, toprağın gelişigüzel ve denetimsiz biçimde yapılan kazılarla bozulmamasını sağlamaya yöneliktir. Çöplerin toplanmasında çöp tenekaleri kullanılmakta ve çöplerin toplandığı yer, yerleşme alanlarının uzağındaki sağlık koşullarına uygun bir arazide bulunmaktadır. Bu nedenle, Madinat Yanbu AI-Sinaiyah çevresi, kamu sağlığına zararlı artıklardan arınmış bulunmaktadır. madde ve

11 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 381 Bugünkü Madina~ Yanbu AI-Sinaiyah'ın Başarıları ve Şehir Tasarımı Anlayışı. Topluluk, bir anayol şebekeleri sistemiyle örülmüş bir dizi yerleşim alanı (haii) ile şehir merkezinden oluşur. Bir bütünlük taşıyan!imanıyla ve ana meydanıyla şehir merkezi topluluğun başlıca odak noktasını oluşturur. Şehir merkezinin bu rolünü pekiştirecek tarzda, yerleşim alanlarının nüfus yoğunluğu şehir merkezine yaklaştıkça artmakta, buradan uzaklaştıkça azalmaktadır. Yerleşim alanlarından her biri, yerleşim yerlerinden yayan olarak gidilebilecek mesafedeki ticaret ve kamu tesisleriyle kendi kendine yetecek birimler halinde planlanmıştır. Manzaralı mekanlar ve kaldırımlardan oluşan bir sistem, yerleşim alanlarını birbirine bağlamakta ve ayrıca her bir yerleşim alanı içindeki ulaşıma da imkan vermektedir. Durum elverdiğinde; konutlar, merkezi meydanlar, açık mekanlar veya oto alanları çevresinde kümelenmekte ve bu durum, komşuluk ve komşular arasındaki topluluk duygusunun gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Genel ineydanlar, parklar ve oyun alanlarının da içinde bulunduğu manzaralı açık mekanlar yerleşme yerlerinin dört bir yanına serpiştirilmiştir. Kamu hizmetleri, trafiğin olabildiğince düzenli akması ve şehir sakinlerinin rahatlığını sağlamak için, taşıt yolunun dışına yerleştirilmiş yeraltındaki özel koridorlarda düzenlenmiştir. Ulaş1m Şebekesi: Caddeler fonksiyonianna uygun bir hiyerarşi içinde düzenlenmiştir. Topluluğun her yerinde, trafik, bir anayol şebekesi çerçevesinde akar. Anayol şebekesi, yerleşim alanları arasında ve yerleşim, ticaret ve sanayi bölgeleri arasında hızlı ve doğrudan ulaşımı sağlar. Bir tali yollar sistemi ise, trafiği, ana cadde şebekesinden yerleşim alanlarına bağlar. Yerleşim alanlarının sınırları içindeki kamu tesisleri, tali yol şebekesi boyunca yerleştirilmiş olup yerleşim birimlerindeki ulaşım da üçüncü kademe yol şebekesiyle sağlanmaktadır. Şehrin her yanındaki tarfik akışının güvenli ve verimli olmasını sağlayan bilgisayarlı bir trafik denetim sistemi vardır. Konut: Krallık Komisyonu ilk ağızda Radva, Al-emairi ve AI-Nava yerleşim alanlarında gerekli konutları kurmaktadır. Villa, şehir evi ve apartman dairesi dahil çeşitli tip ve boyutlarda konutlar vardır. inşa edilen toplam konut birimi sayısı, villa, şehir evi ve apartman dairesi dahil yaklaşık olacakttr. Krallık Komisyonu'nun giriştiği ilk konut birimleri tamamlanmak üzere iken, şehrin yeni konut ihtiyacını karşılama işini esas olarak özel sektör üstlenmiş bulunmaktadır. Krallık Komisyonu yerleşim alanlarını bütün kamu hizmetleri ve yollarıyla birlikte tamamlayıp ortaya çıkarmakta, bundan sonrası devlet kurumlarına, şirketlere ve yatırımcılara kalmaktadır. Geliştirilmesi özel ellere bırakılan yörelerde, yeni yerleşme birimi inşasına elveren bir potansiyel vardır. Sosyal Tesisler: Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'daki yerleşimin üzere, Krallık Komisyonu, şehir sı:3,kinlerine yönelik olarak çeşitli kamu tesisleri kurmaktadır. Topluluğun her yerinde, şehir sakinlerinin kolayca erişebilecekleri tesisleri, camiler, okullar, toplumsal merkezler, kütüphaneler vb. planlanmaktadır. gelişmesini desteklemek sağlık Sağlık: Şehrin sağlık bakımı ihtiyaçları, hekimlerin ve sağlık görevlilerinin her türlü sağlık hizmetini sundukları iş alanları da dahil, her bir yerleşim alanında bulunan bir dizi yerel sağlık merkezi eliyle karşılanmaktadır yılına kadar aşağı yukarı 32 sağlı~ merkezi gerekecektir. Hastaneye yatırılması gereken hastalar, kapasitesi 1987 de 342 yataklı bir genel hastaneyle artırılacak olan 68 yataklı AI-Nawa Köyü Hastanesi'ne havale edilmektedirler. -

12 382 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Dinsel Tesisler: Topluluğun her yerinde, yayan olarak kolayca erişilebilecek camiler bulunmaktadır. Çevresindeki meydan ve bahçeleriyle şehir merkezindeki Cuma Camii topluluktaki başlıca dinsel odak noktasıdır. Okullar: Madinat Yanbu AI-Sinaiyah'daki eğitim sistemi ilk ve orta öğretim vermektedir. Okullar, kolay ve güvenli ulaşım gözetilerek yerleşim yörelerinin yakınına yerleştirilmiştir. Yöredeki Merkezler: Topluluğun her yerinde ulaşımı kolaylaştıracak biçimde ticari mekan kümeleri ve toplumsal hizmet tesisleri bulunmaktadır. Bu kümelerden birinde yiyecek ve ev eşya~ı satan ve yerel düzeyde kişisel hizmetler sunan dükkanlar bulunmaktadır. Keza bir sağlık merkezi, toplumsal merkez ve postane vardır. Aynı zamanda cami ve.,meydan da bulunmaktadır. Şehir Merkezi: Şehir merkezinde, topluluğun odak noktası olmasını ve planlı sınai gelişmeyi sağlayacak ticaret, yönetim ve kültür tesisleri bulunmaktadır. Şehir merkezi, nüfusun çoğunluğunun kolayca erişebileceği biçimde 'topluluğun ortasına yerleştirilmiştir. Kızıldeniz'in olanaklarından yararlanılması için kıyıya kurulmuştur. Topluluğun sivil, ticari ve dinsel odağı olarak Merkez, şehir sakinlerinin hayatında hem fonksiyonel hem de sembolik rollere sahiptir. Planlamada yerleşim, ticaret, kültür ve boşzaman yönlerinden toprak kullanımında denge gözetilerek dinamik bir çevre yaratılması kaygısı güdülmüştür. Şehir merkezi planının başlıca elemanları şunlardır: büyük Cuma Camii; Krallık Komisyonu ve Belediye Genel Yönetim Yapıları; Kültür Merkezi; perakende ticaret alanlarının bulunduğu mekan; ticari ve şirketlerle ilgili bürolar; ve deniz kıyısındaki yarım daire biçimi gezinti yeriyle bağlantılı iki kıyı parkı. Parklar ve Açık Mekan/ar: Yeşi! alanlar, parklar ve oyun alanlarından oluşan bir yeşil açık mekanlar şebekesi yaratılmıştır. Hepsi birbirine bir kaldırım sistemiyle bağlanmış olup küçük oyun alanlarından büyük bölge parkiarına kadar uzanan bir bütün oluşturur. Şehir merkezi yakınında eşsiz bir eğlence adası kurulmaktadır.. Bu gelişmeyi tamamlamak üzere bir yat.limanı yapılması da planlanmaktadır. Sonuç Geleneksel islam Şehir Planlamasına gözatıldığında, yeni şehrin tasarımında kültürün ve mirasın etkisi açık seçik göze çarpar. Modern Yanbu AI-Sinaiyah şehrinin gelişiminde çağdaş ve geleneksel şehir planl~ması bağdaştırılarak temel özellikler korunmuştur. Bu yazı, şehir planlamasındaki Islam geleneklerinin özellikleri ve bu özelliklerin Yanbu Al-Sinaiyah'da nasıl korunduğu üzerinde durmakta birlikte, bir başka yönü de vurgulamış bulunuyor: Müslüman plancılar geçmişin örneklerini taklitle yetinmemelidirler. Bir yanda.n kültürel ve dinsel mirası korurken öbür yandan da yeni ve ileri teknolojiyi benimseyip kullanabilen modern şehirler yaratmalıdırlar. Ne ölçüde başarılı oldukları, geleneklerinin asıl kaynaklarını kavrayışiarına bağlı olacaktır..