~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 İSLAM KENTİNİN MiMARİ MiRASININ İHYASI ııj Tank Muhammed VALi Geçmişin geleceğe aktardığı uygarlığa kültür mirası denir. Bazılarının düşündükleri gibi kültür mirası sadece dil, edebiyat ve fikir alanını kapsamamaktadır. O aynı zamanda toplumun tüm ana çizgilerini belirleyen olguları, ayrıca maddi ve manevi alandaki fikir, felsefe, din, bilim ve güzel sanatlar ile mimariiğı içine almaktadır. Kültür mirası, her ne kadar bir toplumun geçmişteki uygarlık safhalarını sergilemekteyse de, aynı zamanda toplumun geleceğine ışık tutmalda büyük rol oynar. Kültür mirası, yenileşmenin ve yaratmanın meydana gelmesine olduğu gibi, eskiyi yaşatma iddiasıyla ilerlemeye de engel olmakta rol oynayabilir. Goettıe bu konuda şöyle d_iyor: "Sen onu yeniden kazanmadjkça, kültür miras1mn gerçekte mirasçisi sayiimazsm." Yine bazılarına göre, kültür mirasını korumak, sadece ona sahip çıkıp kollamaktan ibarettir. Oysa ona sahip çıkıp kollamak, her şeyden önce onu anlamak, anlatmak ve ondan esinlenerek yeni ufuklar açmakla mümkündür. Geleceğe doğru adım atmak bu sayede gerçekleşebilir.

4 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Mimari, kültür mirası açısından uygarlığın en önemli yanını oluşturur. Mimari, maddi ve manevi kimliği ile diğer kültür mirası birimleri arasında apayrı bir özelliğe sahiptir. Çünkü hiç bir tartışmaya meydan vermeden, doğrudan doğruya geçmişteki kültür varlığını olduğu gibi ortaya koyar. Bir toplum ileriye yönelik birtakım yenilikler ve gelişmeler peşindeyse; her şeyden önce kültür mirasının canlanmasına öncelik vermeli ve onun ışığı altında yürümelidir. Geçmiş toplumlar, felsefi ve teorik yöntemlere göre kristalize olan birtakım ve kompozisyonlarla geleneksel mimarilerini ortaya koymuşlardır. planlama Bize düşen görev, bu kültür mirasını, çağa ve topluma uygun yenilikler ekleyerek bizden sonraki kuşaklara aktarmak olmalıdır. Kültür mirasını korumak ve yenileştirmek onu dondurmak anlamına gelmemeli, aksine geçmişteki tarihi değerler arasındaki dengeyi sağlayarak ona çağdaş yenilikler kazandırmak anlamına gelmelidir. Bu dengeyi sağlamak ise sürekli, dikkatli ve özenli bir çalışma gerektirir. Başka bir deyimle, çağın teknik gelişmeleri ve bilimi ile toplumun gelenekleri ve kültür mirası arasında bir çatışma ve çelişki söz konusu olmamalıdır. Şunu tekrarlamakta yarar var: Bir kere, kültür mirasını korumak demek, sadece bir yapıyı veya eski ve tarihi bir çevreyi ayakta tutmak demek değildir. toplumu oluşturan sosyo-kültürel, ekonomik, siyasal, kültürel, fikri ve dini değerlerin meydana getirdiği olguların bütününün dengede tutulmasıyla mümkündür. Geleneksel islam Kentinin Mimari Mirasının Yaşatılması Onun korunması, Geleneksel islam kenti ister bir büyük başkent, ister küçük kent veya köy olsun, günümüzde kentler tarihlerinin en zor dönemlerinden biri ile karşı karşıyadır. Bu kentler ya çağdaş hayatın gerekleri doğrultusunda gelişme gösterecekler, ya da yok olacaklardır. Ne yazık ki tarih bize bir üçüncü yolun bulunmadığını göstermektedir. Geleneksel kentlerimizin yapısını yaşatmak için üç görüş ortaya atılmıştır: 1. Değişmenin zorunluluğuna inanan yenileşme görüşü. Bunlara göre geleneksel kentlerimizi kendi hallerine ve kaderlerine bırakarak, yerlerine yeni yerleşim merkezleri kurmak gerekmektedir. Çünkü bu geleneksel kentler zaman süreci içinde kurtarılmaları güç olan kalıntılardan ibarettir. Toplumun kültür mirasını unutturmaya yönelik olan bu görüşü benimsamemiz mümkün değildir. 2. Tarihi kalıntıları, yok olmuş geçmişin ve tarih si:irecinin sadece birer göstergesi olarak ele alan görüş. Eski yerleşim merkezleri olan mimari kalıntıların bugünkü çağdaş hayata uyum sağlamadığını öne süren bir anlayışa dayanmaktadır. Fakat-yine de eskiden birtakım değerler taşıdığı için, korunması gereğini savunmaktadır. Bize düşen görev, elimizden geldikçe çağdaş yapılar yapmaya yönelmek ve köklü değişiklikler yapmaktır. Bu varsayım, her ne kadar tarihi eserleri" korumaya yönelik ise de, yine bu eserleri ölü birer süs ağacı olarak görmektedir. Bir ağacın yetişmesi ve dallarının yeşermesi, kökünün sağlamlığına bağlıdır. Ortam ne kadar kötü olursa olsun, kök sağlam oldukça ağaç gelişir ve kendi kendini durmadan yenile~. Çünkü bu kök yetiştiği toprağın ve çevrenin gerçekleriyle tam bir uyum içindedir. Işte kültür varlıkları da buna benzemektedir.

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 125 Mimari kültür ve yapılar yer, zaman, insan öğesi ve onun kültür varlığı içindedir. - ile sürekli ilişki 3. Kenti ve mimari yapısını birbirine kenetlenmiş bir doku gibi ele alan görüş. Bu görüşte, dokunun herhangi bir yerinde bir kopma meydana gelirse, bu dokunun çözüleceği savunulmuştur. Bu yapıyı canlandırmak ve yenilernek ve geliştirmek, ancak onun derinliklerine inip yapısındaki öğelerin kendi aralarındaki ilişkiler üzerinde çalışarak mümkün olabilir. O zaman sosyal, ekonomik, fikri ve dini alanlarda bu dokunun yapısını ve ilişkilerini algılayabiliriz. Görüldüğü gibi bu varsayım, diğer iki görüşle tam bir çelişki içindedir. Bu teori, ayrıca, konum, kimlik ve amaç bakımından da diğer iki görüşle çatışmaktadır ve toplumun çağdaş yapısına uygun düşmektedir. Bu yön, biri düzenleyici-yasal, diğeri meslekibilimsel olmak üzere iki düzeyde ana boyutları belirlenmiş kapsamlı felsefi yorum gerektirir. ı. Düzenleyici ve yasal boyut. Mimari mirasın canlandırılması ve yenilenmesi için genel öneriler: t. Kamuoyuna kültür mirasının ne olduğunu ve nasıl korunacağını; bu mirasın eğitim, kültür ve fikir alanlarına olan. etkisinin boyutlarını anlatmak. 2. Bu eserlerin canlandırılması ve geliştirilmesi için yeni yasal yaptırımlar koyarak, denetimlerini jlgili ve sorumlu kişilere bırakmak. 3. Uzmanlaşmış kurumlar oluşturmak. Kültür mirasıyla ilgili konuların incelenmesi, planlanması ve amacına uygun düzenlernelerin yerine getirilmesi görevini bunlara bırakmak. 4. Mademki kültür mirası ulusal bir olgudur, o zaman bu kurumların tüm ihtiyaçları ya devletçe ya da toplumun kendi bireylerince karşılanmalıdır. Bu arada tüm projelerin finansmanı ya genel bütçeden veya çevre geliştirme ve koruma bütçesinden karşılanır. ll. Mesleki, bilimsel ve felsefi boyut. Kültür mirasını araştırma ve inceleme organizasyonu. insanoğlunun güvencesini ve sosyal. kültür mirasını meydana getiren, yeterli ve mutlak. bir gücün daima var olduğu açıktır. Işte maddeye ruh ve hayat kazandıran bu güç, onun sürekliliğini güvenceye alır. Biz ae bizi çevreleyen bu ortamın içinde yaşadığımız sürece, bu gücü daima içimizde hissederiz. Biz bu g9cü kendimiz yaratamayız. Varolan bu gücü keşfederek varlığının bilincine varabiliriz. Ister küçük veya büyük, ister küçük bir yapının girişi olsun, herhangi bir tarihi eserle uğraştığımızda, o eseri oluşturan birimlerin güçlerini belirlememiz gerekir. Bu güç bir yenilikle veya kendisinde meydana gelen yeniliklerle canlılık kazanır. ve kimlik -

6 126 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI insanoğlu bu farklı uygarlık düzeylerinden aldığı ve kazandığı yenilik birikiminin farkına varır ve bu yenilikler sonucunda, varlığı çok derinlere uzanan ortak bir sözlük (dil) oluşur. Bu dil müfredatı, toplumun manevi birimi ve mimarinin maddi varlığıyle sıkı bir ilişki içindedir. Sözünü ettiğimiz yenilikler insanla ilgili olduğu kadar, insanüstü ve metafizik-viedeni olgutarla da ilgilidir. Hareket, yemek, giriş, çıkış, ziyaret, alışveriş, uyku, buluşma, veda, hastalık, evlenme, doğu, batı, yağmur, rüzgar, büyüme, hayat, doğum, ölüm, namaz, tasawuf, düşünme, ümit etme... Bunu şöyle özetleyebiliriz: Mimari oluşurnlara hayat veren sadece mühendisin çizdiği maddi çizgiler değildir. Bunun yanında toplumun meydana getirmek istediği yenilikterin de rolü büyüktür. Bundan da şu sonucu çıkarabiliriz: Kültür mirasındaki yenilikler, sosyal istekleri karşılamak içindir. Bütün yenileşma istekleri mimari biçimlere apayrı bir kimlik ve canlılık kazandırır. Nasıl ki solunum ve kalp atışları insana hayat veriyorsa ve yine bunlar sayesinde insan organlarında nasıl birtakım biyolojik ve fizyolojik değişmeler ve yenilenmeler meydana geliyorsa, toplum ve onun tüm birimleri de kültür mirasına öylece canlılık kazandırmaktadır, onun yenilenmesi ve gelişmesinde önemli roller oynamaktad.ır. Sözünü ettiğimiz yenilikler, ancak kültür mirası olgusuyla ve ondan esinlenerek meydana gelir. Bu yenilik teorisinin insandan insana farklılık göstermesi gayet doğaldır. Hatta bu yenilik farklılıkları ortam ve kültür değişikliklerinden de kaynaklanabilir. Fakat bu yenilikterin meydana getirdiği benzerlik dil müfredatında asla söz konusu olmaz. Zira her çevrenin ve yörenin, her kentin ve bölgenin kendine özgü mimarisi, biçimi ve modeli vardır. Burada meydana çıkan yenilik ve değişiklikler üzerine herhangi bir analiz ve araştırma yapmamız çok zordur. Böylece, geleneksel bir kentin mimari kültürünün yenilenmesi ve canlandırılması olayı, o varlığın bizzat derinliğinde ve o toplumun yeterli ve muttak gücünde saklıdır. Toplumun bir bir!,mi veya sadece bir birimin değişik parçaları, o toplumun tüm varlığı demek değildir. Onemli olan, o varlığın tümünün ve o bütünü meydana getiren birimlerin birarada olmasıdır. Geleneksel Bahreyn Kentinin Mimari Mirasınan Canlandıriiması Artık iyice anlaşılmıştır ki gerek dışarıdan görüş aktararak, gerek diğer uygarlıkların kültürlerinden esinlenerek yeni kültür aşarnalarına girmek imkansızdır. Ve böyle bir tarzı uygulayan toplumlar yenilik olanağından yoksun kalırlar. Müslüman mimarların burada söz konusu olan düşünce tarzları iki önemli açıdan ele alınabilir: birincisi, eski kültür mirasına dönüp bu mirası analizleyip inceleyerek araştırma konusu yapmak; diğeri ise toplum için yeni ortamlarda yeni tarzda yerleşim planlamc.:ı.ları üzerinde durmaktır. Bahreyn devleti de bu yolda ciddi girişimiere başlamıştır. Geçmişin bıraktığı kültür mirasını gözönüne alarak yeni yerleşim merkezleri kurmaya karar vermiş ve bu yolda. olumlu adımlar atmıştır. Kültür mirasının yenilenmesi ve canlandırılmasındaki esas amaç, bu mirası gelecekteki

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 127 kuşaklara aktarmaktır. Gelecek kuşaklar da bu mirasın verilerinden esinlenip manevi varlığından güç alarak, kendi kültür mirasiarına uygun birtakım düzenlemeler getireceklerdir. Devlet, Bahreyn'in kültür mirasında büyük rolü olan ei-muharrik kentinin yeniden düzenlenmesi ve buradaki kültür mirasının korunmasına yönelik ilk adımı atmıştır. Bu projeyle ilgili geniş bilgi vermeyi gerekli bulmuyoruz. Kültür mirası ile ilgili çalışmaların sadece teorik bilgi aşamasında kalmaması, hızla uygulama alanına geçirilmesi gerekmektedir. Diyelim ki bu kültür mirasının ihyasına ve yenilenmesine ilişkin uygulama örneği, Muharrik'in güneyindeki Ebu Mahir yerleşim merkezi olsun. Geleneksel yerleşim merkezlerinin oluşumu, biçimi ve gelişiminin kapsamlı bir plana tabi olduğunu, toplumun tüm birim ve alanlarıyla ilişkili bulunduğunu daha önce de belirlemiştik. Şimdi sıra, oluşum sürecine gelmiştir. Mimari Dokunun Bugünkü Oluşumu Çalışma ve araştırma konusu olan yerleşim bölgesinin toplam yüzölçümü yaklaşık 30 hektardır. Bu toplu yerleşirnde iki tarz yaklaşımla yararlanmaya gidilmiştir: Genel Yaklaştm: Yerleşim bölgesini dıştan çevreleyen bir yapılar topluluğudur. Bunlar eğitimin üç aşamasını da içine alan okullar, sosyal-spor kulüpleri, bazı hükümet kurumları ve sınırlı sanayi sitelerinden ibarettir. Mimari YaklaŞtm: Yerleşmenin kalbini oluşturan bu yapı topluluğu, yararlanma ve hizmet birimlerinin tümünü ifade eder. Dokunun bugünkü oluşumunu veren mimari çalışmalardan bazılarını vurgulamak mümkündür. Bunlar: 1. Toplu yerleşimden günümüzdeki yararlanmalar ve kullanımlar 2. Mimari dokuyu oluşturan elemanların inşai durumu 3. Mimari dokuya ait altyapının iklimsel durumu 4. Mimari dokunun birimlerinin sosyal yapıya göre dağılımı 5. Yerleşim bölgesindeki ulaşırnın ve anayolların durumu 6. Mimari dokunun kademeli büyümesinin tarihsel gelişimi 7. Toplanan nüfusun beşeri-sosyal oluşumu Yukarıdaki mimari çalışmalara dayanarak, genel veya bireysel olguların oluşturduğu mimari dokunun ana çizgileri artık kolaylıkla belirlenebilir. Aslında sınırlı tutulmayan birkaç olgu daha belirlenebilir. Ancak burada bir iki ana olgu üzerinde durmak istiyoruz: " 1. Bireysel olan ve başka bir olgu ile cağiantısı olmayan veya başka bir olgudan doğmayan olgular. 2. Bizzat yapı topluluğundan kaynaklanan olgular. Mimari dokuya kendi karakteristiğini ve özelliklerini kazandıran olgular. Mimari dokunun yapısını şunlardır: 1. Namaz 2. Sosyal-beşeri bireşim 3. Alım-satım oluşturan ve bu iki ana olgu ile uyuşan diğer 7 olgu ise ---

8 128 islam MiMARi MiRASINI KÖRUMA KONFERANSI 4. Eğitim 5. idari hizmetler 6. insan-taşıt ulaşımı. 7. Sosyal eğlence eğilimleri. Bu olguların birbiriyle olan ilişkileri veya aralarında meydana gelen bireşimler, başka olgular da doğurmuştur. Ancak bunların önemi o kadar büyük değildir. Bundan, mimari dokuyu meydana getiren yapı birimleriyle insanoğlunun ihtiyaçları arasındaki ilişkileri kolayca ortaya çıkarmak mümkündür. Bu ilişkiler şunlardır: 1. Ruhani ve vicdan i. ilişkiler 2. Sosyal ve insani ilişkiler.3. Maddi ve ticari ilişkiler 4. Kültürel-eğitimsel ilişkiler 5. Yönetimsel yararlanma ilişkileri 6. Taşıt-ulaşım ilişkileri 7. Medeni-sosyal ilişkiler. Bu düzenlemelerden, gelişmelerin tüm boyut ve imkimiarını rahatça ortaya çıkarabiliriz. Hatta kültür mirasına uygun yeni birtakım birimler de elde edilebilir. Felsefi, toplumsal vb. analizlere girişmedeıi,. sadece aşağıdaki önerileri n ışığı altında, bu toplu yerleşim bölgesinin geliştirilmesi ve düzeltilmesine ilişkin genel bir şema ortaya koyabiliriz: Yapılar topluluğunun geliştirilmesi için halkın ihtiyaçlarına cevap verecek biçimde pir genel plan geliştirmek, Insan-taşıt sirkülasyonunun bütününü içine alacak bir plan geliştirmek Doğrudan veya dalaylı yapısal yoğunlaşmanın mimari düzeyini yükseltmeye yönelmek. Olumsuz durumda olan yapıların mülkiyetlerini sahiplerinden alıp bunları yeni binalara yerleştirmek. Daha sonra tarihi çevredeki yapıları, mimarisine uygun biçimde imar edip, tarihi doku için yürürlükte olan yasa ve yönetmeliklere başvurmak. Yerleşmelerdeki kullanım alanı küçük arsararın mülkiyetini geliştirmeye çalışmak Toplum hayatında sosyal boyutu olan tarihi ve kültürel merkezlerin sınıriandıniması ve bu bölgelerin kültürel açıdan yası ile yoğun olarak birarada bulunan yapıların geliştirilmesi arasında ilişki sağlamaktır. Bunlar da: 1- Tarihi dokunun ortasında bulunan cuma camisi... Dini ve sosyal merkez 2- Eski tip evleri e, buraya ait eski meclis binası... Mesleki üretim merkezi 3- Eğlence ve dinlenme merkezidir.