~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 KUZEY MEZOPOTAMYA BÖLGESİNDE YARATILAN MİMARİ VERİLER VE KORUMA ÇARELERİ Y. Mimar Suphi SAATÇi Giriş Anadolu'nun Güneydoğu bölgesi ile Haleb ve Musul gibi kuzey Suriye ve Kuzey Irak'ın önemli yerleşme bölgelerinde gelişen mimarlık verileri arasında ortak özelliklerin varlığı şüphesizdir. Taş mimari geleneğinin en özgün örneklerini barındıran Haleb ve Musul kentleri, hem fiziki planda, hem de anıtlar düzeyinde Diyarbakır, Mardin ve Urfa gibi Güneydoğu Anadolu kentlerinin kimliklerini daha güneyde sürdüren yerleşmelerdir. Kuzey Mezopotamya adı ile, en eski dönemlerden beri aynı kaderi paylaşan bu kentler, kader ortaklıklarını islam döneminde de sürdürmüşlerdir. Özellikle XII. yüzyıldan sonra, güçlü bir _ida_reye kavuşan bölge yerleşmeleri, islami anlayışa uygun mimari anıtlarla donanmış ve bu anıtların çevresinde gelişen yeni bir fiziki doku kazanmaya başlamışlardır. Dini beraberlik içinde yarlığını sürdüren bölge, yerel malzeme ve m_imari gelenekleri, buraya yerleşen Islam topluluklarının kendi gelenekleri ile yoğurarak, Islam dininin kültür yorumuna göre yenipen biçim kazanmıştır. Böylece eski kültür katlarından beri devam eden taş geleneği, Islam kültürünün katkısı ile, fiziki plan ve mimari mekan tasarımı bakımından bir yeni sentez oluşturmuştur. r-\

4 260 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Kent dokularının islam döneminde yeniden örülmesinin, bu bölgede yaşıyan islam toplulukları için bir heyecan kaynağı ve prestij vesilesi olmasından dolayı, islam'ın getirdiği sosyal hayat ve ortak yaşama anlayışının mimari tasanma ve ~iziki dokuya da yansıması olağandır. Nitekim bir Mardin, bir Urfa veya Diyarbakır'daki Islami anlayışa göre biçimlenen mahalle ünitesini, Musul veya Halep'te de görebiliyoruz. Bu kentlerin fiziki planda ortaya çıkan ve gelişen beraberliğini, tek tek anıtlarda da bulmak mümkündür. Kentlerin özellikle islam döneminden sonra oluşan fiziki dokularını daha yakından tanımak için Musul, Haleb ve Güneydoğu Anadolu bölgesinden örnek aldığımız Urfa kentini kısaca tanımakta yarar vardır. Musul Kuzey Irak'ın en önemli yerleşme merkezi olan Musul'un eski dokusu, Q_icle nehrinin batı yakasında yer almıştır. Dicle'nin doğusunda bulunan Ninova'nın M.O. 612 yılında çöküşünden sonra, burasının yeni yerleşim alanı olarak seçildiği sanılıyor. Ninova kenti'nin karşısında gelişen Musul, 537 yılında Müslümanların eline geçmiştir. Ancak kent Zengiler yani Musul Atabegleri ( ) zamanında altın çağını yaşamıştır. Kentin tarihi dokusu, kuzeydoğu yönünden Dicle ile sınırlanmış surun arasında kalan alanı içerir. On kilometre uzunluğundaki sur, Musul Atabegi imadeddin Zengi zamanında yenilenmiş ve müstahkem hale getirilerek son şeklini almıştır. Günümüze fazla bir şey kalmayan Musul surunun en önemli bölümü, Dicle'ye bakan tepe üzerinde ve nehrin karşı kıyısındaki ovayı da kontrol eden Baştabya'dır. Baştabya'nın gürı,ümüze sadece yüksek burcu ve buna bitişik surun bir parçası kalmıştır. Baştabya da lmadeddiri Zengi tarafından yenilenmiş ve surun iç kalesi olarak tasarlanmıştır. Musul'da günümüze kadar gelen anıtların önemlileri, kentin eski dokusu olan ticaret merkezinde yer almıştır. Bunların arasında, kare bir taban üzerinde yükselen ve tuğla süslemelerden Y.apılan silindirik minaresi ile Musul Ulu Camisi (XII. yüzyıl) şaheser bir örnektir. Kentin Islam döneminin en eski yapılarından olan ve Atabegler zamanında yenilenen Emevi Camisi'nin ise, sadece minaresi ayakta kalmıştır. Musul'da karşımıza çıkan önemli eserlerden biri de el-hıdır veya el-ahmer Camisi adı ile de tanınan Mücahidi Camisi (1176/1179)'dir. Mücahideddin lakabı ile tanınan Mansur Kaymaz tarafından yaptırılmış olan cami, medrese, darülhadis, hanikah, imaret, birnaristan ve türbesi ile birlikte bir kompleksten oluşmakta idi. Ayrıca Timur döneminde yenilenen Nebi Cercis Camisi ile Musul'un doğu yakasındaki tepe üzerinde ver alan Nebi Yunus Camisi diğer önemli eserlerdir. Bunun yanında Musul'un eski dokusu içinde sokak strüktürü ve evleri ile hala yaşıyan mahallelerde, geleneksel mimarinin zengin örnekleri vardır. Hal eb Çok eski çağlardan beri bayındır durumda olan Haleb, tarih boyunca ticari önemini korumuştur. Bu yüzden kentin dokusu ticari anlayışa göre gelişme göstermiştir. Yüksek bir tepe üzerinde kurulan iç kalesi ve suru ile ünlü Haleb, M. 944 yılında Hamdani Seyfuddevle'nin zamanında kesin biçimde Müslümanların eline geçmiştir. Bu dönemde kent, aynı zamanda önemli bir ilim ve kültür merkezi durumuna yükselmiştir. XII. yüzyıl bitimine doğru Haleb imadeddin Zengi zamanında huzura kavuşmuş, daha sonra oğlu Nureddin Zengi'nin döneminde büyük çapta imar hareketlerine sahne olmuştur. Bu dönemde kale ve sur, Ulu Cami, pazar yerleri yenilenmiş, su yolları onarılmıştır. Hallaviyye ve Şuaybiyye gibi bir çok medrese, birnaristan ve adiiye sarayı

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 261 inşa edilmiştir. Ayr_!_ca Haleb'in iç kalesi ve dış kaleleri tamamiyle yenilenmiş ve Ortaçağ askeri mimarisinin en güzel örneklerinden biri olmuştur. Ortadoğu'nun en canlı ticaret merkezi olma statüsünü yeniden kazanan kent, XIII. yüzyılda en parlak çağını yaşamıştır. Zahiriye Medresesi ve Zaife Hatun'un yaptırdığı Firdevs Medresesi gibi, mimari anlatım bakımından özgün örnekler, yine bu dönemin ürünleri arasındadır. XV. yüzyılda yeniden canlanan ticaret. Hal~p'in fiziki dokusunun büyümesine yol açmıştır. Çarşılar büyümüş ve kent Abrak, Ozdemir ve Hayra Bey gibi tipik hanlarla donanmıştır. Bu dönerilde Haleb yeni yerleşme alanları ile genişlemiş, Altunboğa, Akboğa ve Mengliboğa gibi camiierin minareleri kent siluetine değişik anlatım kazandırmıştır. Ticari canlılığa göre yeğun biçimde yapılaşmaya sahne olan Haleb, Osmanlı döneminde bir çok yapıya sahip olmuştur. Bu dönemde yapıic!n hanlar arasında birer ticari külliye olan Dukakinzade Mehmet Paşa Vakfı (1555) ile lbrahim Hanzade Mehmet Paşa Vakfı, Vezir Hanı ve Kurt Bey Hanı önemli örnekler sayılır. Bu durumu ile Haleb, islam ülkeleri arasında en muazzam çarşı ve haniara sahiptir. Haleb'te ilgi çeken diğer örnekler arasında Hüsrev Paşa ve Behram Paşa camileri ile Şahabiye ve Osman Paşa medreseleri anılabilir. Urfa Urfa, Damıaçık tepesine kurulan kale ile bu tepenin eteğinden başlayarak dalgalı ve az eğimli bir düzlük üzerinde yayılmıştır. Kentin en eski yerleşme çekirdeğini iç kalenin oluşturduğu, aşağıda kalan sur içindeki dokunun ise daha sonradan geliştiği tahmin ediliyor. Urfa'da bugün ayakta kalan yapıların kitabalerine dayanarak, kent geçmişinin XII. yüzyılına kadar uzanabiliyoruz. Kaynaklardan elde edilen bilgilere göre kentin en çok Müslümanlar tarafından işgal edildiği döneme kadar yaklaşmak mümkündür. Kent siluetinde en çok ilgi toplayan ve tarihi antik döneme kadar uzanabilen Urfa iç kalesinin üzerinde pek az kalıntı vardır. Dış duvarları nisbeten sağlam duran Urfa kalesinin ilk yapılışı hakkında bugün için hemen hemen hiç bir bilgiye sahip değiliz. Kentin sur içi dokusu, şüphesiz tarihi bakımdan en çok değer taşıyan anıtları barındırır. Dini yapılar arasında Ulu Cami (muhtemelen XII. yüzyıl), Sultan Hasan Camisi, Tokdemir Camisi, Ak Cami, Çakeri Camisi, Kadıoğlu Camisi ( ) ve muhtemelen XVI. yüzyıl eserleri olan Pazar ve Osbbaghane cam ileri, Yusuf Paşa Camisi, Kara Meydan Camisi ve medresesi ile Rıdvaniye Camisi önemli eserlerdir. Ayrıca dini yönden büyük ilgi toplayan Makam lbrahim (Mevlut Halil veya Dersa) Camisi, yine sur içinde yer alan bir eserdir. Urfa'nın eğitim yapıları arasında ise Ulu Cami Medresesi (1191 ), Osbbaghane Medresesi ve Rıdvaniye Medresesi (XVII. yüzyıl sonu) anılmaya değer yapılardır. Urfa'da ticari amaçlar için inşa edilen yapılar, kent merkezinde zengin bir'doku oluşturur. Bunların arasında mimari değer bakımından en çok ilgi çeken Gümrük Hanı (muhtemelen XVI. yüzyıl) günümüze kadar gelen ve hala canlılığını koruyan menumental bir yapıdır. B!Jndan başka Mencek Hanı, bir kısmı yıkılmış olan Barutçu Hanı ve Veli Beg Hanı önemli ticaret yapılarıdır. Gümrük Hanın'nın batı, doğu ve güney kısımlarında kalan ve genişçe bir alan üzerinde yayılan ve adına Sipahi Pazarı denilen kapalı çarşı, Hacı Kamil Hanı, Sebil Hanı, Pamukçu Pazarı, Kumlu Hayat Hanı, Kazancılar veya Hüseyniye Çarşısı gibi ticaret yapıları kentin ilgi çeken diğer eserleridir. Mimari değerleri yanında bu yapılar, geleneksel ticaret ve zenaatların barınağı olarak kent dokusunun en canlı parçası sayılır.

6 262 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Geleneksel mimari bakımından Urfa, mahalle üniteleri ölçeğinde maalesef çok zedelenmiştir. Ancak yine de sokak strüktürü ve evleri ile, eski dokunun hala değer taşıyan parçaları vardır. Kent ölçeğinde yapılacak tarama sonucunda, kültür varlığımızın maddi verileri olarak, bazı sokak ve evlerin koruma planına alınması mutlaka gerçekleştirilmelidir. Korumada Ortak Çalışmalar Yontma taş mimari geleneğine göre biçimienan Yukarı ~ezopotamya kentlerinin, tarih akışı içinde, paralel gelişme gösterdikleri ve Ortaçağ'da Islami kimlik kazandıkları bilinmektedir. Bölgede yaratılan mimari ürünlerin kitabalerinden de, yapı alanında faaliyet gösteren Amid (Diyarbakır), Ruha (Urfa), Dımışk (Şam) ve Haleb kökenli usta ve sanatkarların varlı,ğından haberdar olmaktayız. Kökenieri aynı bölgenin kentlerine dayanan bu ustaların, aynı yapım teknikleri ve mimari gelenekler içinde yetiştikleri şüphesizdir. Bu bakımdan bölge kentlerindeki mimari verilerin, günümüzde aynı yaklaşımlarla gerçekleştirilecekleri de doğaldır. Bu yüzden Haleb, Musul veya Diyarbakır, Mardin ve Urfa'da yürütülecek koruma ve restorasyon çalışmalarının ortak anlayışla ele alınması büyük kolaylık sağlayacağı gibi, sağlıklı sonuçlar dçı verir. Koruma ve restorasyon çalışmalarında işbirliğinin yürütülmesi için belediyeler düzeyinde uzman korqisyonların oluşturulması, kentler arasında koordinasyonu daha bir kolaylaştıracaktır. Ozellikle belediyelerin bünyesinde kurulacak koruma ve restorasyon büroları, uygulamaya dönük faaliyetler yoluyla hem kendi elemanlarını, hem de kamu oyunu bu işe hazırlayabilir. Halka daha ucuz hizmet verebilmenin, restorasyon. çalışmaları ile korunacak eserleri yaşatabilme ve bunlara işl~vler kazandırabilmenin imkansız olmadığını bu yolla göstermek mümkündür. Universite ve akademik çevrelerle de işbirliği yapılarak, belediyelerin, koruma ve restorasyon çalışmalarına halkın katılımını sağlamak kapısı mutlaka zorlanmalıdır. Koruma esprisinin örnek uygulamalarla halka sevdirilmesi ve heyecan verici yanının tadılması sağlanmalıdır. Diğer yandan benzer kentler arasında koruma ve restorasyon çalışmaları alanında karşılıklı uzman alışverişi ile eğitim ve yetiştirme kurslarının düzenlenmesi düşünülebilir. Musul, Haleb, Urfa ve Mardin gibi benzer tarihi dokulara sahip kentlerde yürütülen koruma çalışmalarının, karşılıklı gezilerle tanrtılması ve bu kentlere mensup uzmanlar arasında bilgi ve deneyim alışveri_şinin gerçekl(3ştirilmesinde kent belediyeleri öncülük etme şansına sahiptir. Bu arada koruma ve restorasyon alanında yürütülen çalışmaların tanınm?sı ve bu hususta görgü arttırılması, bu konuda çalışanlara güven verecektir. Zira biz Islam ülkeleri arasındaki dostluk ve işbirliği anlayışının geliştirilmesi ve pekiştirilmesini, ancak buna benzer somut projeler tabanına oturtularak gerçekleştirilebileceğine inanıyoruz.