~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 265 KORUMA KONUSUNDA PRAGMATiK BİR MODEL: BURSA, KALE SOKAK PROJESİ ÖRNEGİ Dr. Atilla YÜCEL İTÜ Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyesi-Bursa Belediyesi Teknik Danışmanı Küçük ölçekli bir pilot proje niteliği taşıyan Kale Sokak Sıhhileştirme Programı, koruma konusuyla ilgilenen çevrelerde yoğun bir ilgi uyandırmıştır. Bu ilginin nedeni, Bursa'da yerel yönetim tarafından girişilen ve kente tarihsel anlamını yeniden kazandırmayı, mimari mirası korumayı ve kentsel mekanın kalitesini yükseltmeyi amaçlayan sürekli çabaların en yeni halkasını oluşturmasında aranmalıdır. Bu çabalar, son on yıl boyunca ülkede korumaya ilişkin konularda artan bir ilginin varolmasından da etkilanmiştir gerçi; ancak Bursa kenti, varılan olumlu aşamaları destekl~y~n özel bir kültür ortamına da her zaman için sahip olagelmiştir. Daha 1950'1erde ITU'Iü araştırmacılar Bursa.~vleriyle ilgilenmiş; özgün bir yayın la noktalanan bu ilgi, 70'1i yıllarda bu kez ODTU 'lü araştırma ekiplerinin çalışmalarıyla sürdürülmüştür. Kentin anıtsal mimari değerleriysa çok daha iyi tanınmaktadır. Ozgün rölövelere dayanan ilk sistematik incelemeler bliyüzyılın ilk yarısında yapılmış bulunuyordu. Şairler ve aydınlar arasında da kentin mimari kalitesine ilgi ve duyarlık gösterenler çıkmış ve sonuçta tarihi Bursa kenti her zaman için belirli bir llafsanevi görüntüye" sahip olagelmiştir. Kente dıştan yönelen bu ilginin yanı sıra Bursa'nın oldukça canlı bir kültürel yaşamı da olmuştur. Bunun özgün bir göstergesi, kentte bir dizi tespit ve restorasyon çalışmalarını gerçekleştiren yerel bir derneğin varlığıdır 1.,-\

4 264 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Bursa'nın tarihsel kent imgesi bazı belirleyici nirengi noktalarıyla kolaylıkla özdeşleştirilir. Büyük camiler ve külliyeler, hanlar, kaplıca yapıları... Gerçekten de bu anıtlar ve bunlar içinde özel olarak külliyeler, özellikle Osmanlı döneminde gelişen kent biçimini önemle etkilemişlerdir. Bitinya, Roma ve Bizans dönemlerinde kent büyük ölçüde Hisar içindeki yerleşme alanıyla sınırlı kalırken, Osmanlı kentleşmesi sur dışında yayılınayla gerçekleşmiştir. "Ondördüncü ve onbeşinci yüzyiiiarda, bir yandan ticari merkez hisann eteklerinde, Hanlar ve Ulu Cami bölgesinde gelişirken, avaya bakan tepeler üzerinde Osmanli sultanlan taratmdan kurulan külliyeler çevresinde de yerleşme başladi. Bu sanayi öncesi kentin dokusunu, arazi biçimini izleyen dar sokaklar boyunca Slfalanmlş ve küçük bahçeler çevresinde yoğun olarak toplanan, çeşitli renk/ere boyall ahşap ev/er o/uşturuyordu" yüzyılın büyük yangınlar ve depremleri, bu kentsel dokuyu hayli etkilemiştir. Ancak Bursa bu imgeyle sınırlı kalamayacak bir anlama sahiptir. Kent. Osmanlı devletinin kuruluş döneminde ilk başkent olma görevini üstlenmiş ve Imparatorluk boyunca da kültürel, dini ve toplumsal merkez olma niteliğini korumuştur. Önceleri askeri ve siyasi faaliyetin yeni başkent Edirne'ye taşınmasına, sonra da istanbul'un fethi ile bu dünya şehrinin imparatorluk başkenti olmasına rağmen Bursa manevi ve kültürel önemini sürdüregelmiştir: "Burasi hükümdar ailesinin yaşad1ğ1 ve mezar/annm bulunduğu yerdi; su/tan~ann tahta Çiktik/an, külliyeler ve amtlar inşa ettikleri şehirdi"3. Kentin iktisadi önemi ayrıca belirtilmeye değer. Verimli bir tarımsal bölgenin merkezi olmasının yanı sıra, Bursa ipek ve dokumacılığın birinci sırayı aldığı önemli bir sınai ve ticari faaliyetin de merkezidir. Bu canlı iktisadi yaşam, Hanlar bölgesinde geniş bir çarşı alanının gelişmesini doğurmuştur. Böylece, külliyeler çevresinde geliş~n yerleşme, anıtların mimarisi ve konut alanlarının dokusu Bursa'ya eşsiz bir Osmanlı-lslam kenti görünümü kazandırmıştır. Kentin çok özel doğal sit verileri ve kaplıca kaynaklarının varlığı da bu kentsel imge oluşumuna katkıda bulunmuştur. Büyük yangınların ardından Bursa'da 19. yüzyılda, özellikle de Tanzimat döneminde önemli yenileme ve onarım çalışmalarına girişilmiştir. ilk şehir planı bu dönemde hazırlanmış; bazı yeni ana caddeler açılmış, ve yeniden inşa edilen bölgelerde dik açılı bir yol dokusu oluşmaya başlamıştır. Yine de Cumhuriyet döneminde bile, 60'1ı yıllara gelinceye değin Bursa 'i aşmayan nüfusuyla "Kuruluş döneminin şiir ve güzelliğini" koruyabilmiştir 4. Bu dönem bir dönüşüme sahne olmuş ve bu dönemi izleyen hızlı iktisadi ve demografik büyüme, bumin bir sonucu olan kentleşmeyle birlikte tarım toprağının sanayi alanına dönüşmesine, yani ovanın sanayi ve imalat tesisleri tarafından işgaline, aynı zamanda da kentin tarihsel dokusunun dramatik bir biçimde parçalanmasına neden olmuştur. Bu sürecin açık göstergesi, kentin yeni ve eski konut biçimleri arasındaki ölçek ve üslup farklılaşmasında izlenebilir. Tarihsel dokuyu korumaya yönelik ilk çabalar, 60'1ı yıllarda Piccinato ekibi tarafından hazırlanmaya başlanan ilk Nazım Plan çalışmaları sırasında görüldü. Ancak daha önemli bir aşamaya 1978 yılında Anıtlar.. Yüksek Kurulu'nun bir dizi kararıyla ulaşıldı: Bu radikal kararlarla kentin korunacak yapılarının büyük bir bölümü tescil ediliyor; hazırlanması öngörülen koruma amaçlı imar planları saptanıyor ve bir "geçiş dönemi" imar koşulları bütünü belirleniyordu. Bu kararın ardından, her geçen gün sayıları artan bireysel restorasyon ve koruma çalışmaları gelmeye başladı: Büyük anıtların yanı sıra küçük ölçekli yapıların

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 265 restorasyonu, bazı evlerde girişilen onarımlar ve son olarak da kent mekanında çevre kalitesini ve çevre olçeğini iyileştirmeye yönelik toplu girişimler bunlar arasındadır. 1980'1erin başında bir yeni aşamaya gelindi: Belediye, bu tekil girişimleri daha geniş bir program bütünü içinde bütünleştirmeye yöneldi: Böylece, doğuda Emir Sultan ve Yeşil külliyelerinden başlayarak batıda Hüdavendigar'a uzanan bir yaya ekseni oluşuyor; kenti boylu boyunca kateder.ı bir tür "yeşil kuşak" yaratılmak isteniyordu. Benzer bir program nüfus için bir kentsel gelişme öngören yeni Nazım Planın yeniden belirlediği korunacak tarihsel sitler tanırnma da yansıdı. Belediye ikinci bir aşama olarak, söz konusu planlardan ilkini teşkil eden Hisar ve Yamaçlar yöresinin koruma planını hazırlamak üzere bir yerel mimarlar grubunu görevlendirdi 5. Bilindiği gibi eski kaleiçi alanı olan Hisar, aynı zamanda kentin en eski yerleşme kesimiydi. Bu alan tarihi surların kalan bölümü ile camilerden, türbelerden ve bir hanın kalıntılarından oluşan anıtsal yapıların yanı sıra Kale Sokak ve çevresinde hayli iyi durumda kalabilmiş bir dizi tarihi evi de içermekteydi yılında onaylanan bu ilk Koruma Planı uyarınca bir dizi proje gerçekleştirildi: Projenin "Yamaç/ar" bölümünde planlanan düzenlemeler, surlar, bu alandaki türbeler ve Bali Bey Hanı gibi arkeelejik alanların restorasyonunu öngörmekteydi. Yaya yolları, çocuk oyun alanları, teraslar (Tophane Bahçesi gibi) düzenlenecek; rekreasyon ve diğer kamu kullanım alanları yaratılacaktı. Yapım çalışmalarına 1983'de başlandı ve Yamaçlar programı birkaç büyük tekil proje dışında 1985 yılı içinde büyük ölçüde tamamlandı. Bunlardan birisi, yeni ve eski mimari biçimleri bağdaştırmayı, restorasyon ve yenileştirme yaklaşımlarını bütünleştirmeyi amaçlayan çok daha iddialı bir proje olan Bali Bey Hanı programı idi. Hisar yöresi Koruma Planının içerdiği bir diğer önemli program, Bursa'da bugün hala bozulmadan kalabilmiş az sayıdaki konut alanlarından biri olan Kale Sokak bütününün sıhhileştirilmesiydi. Bu amaçla özel bir program geliştirildl Kale Sokak, 120 metrelik bir yol boyunca iki yanlı diziimiş 20 kadar evden oluşur. Diziler Şahadet Camii meydanından başlar; kentin eski kapılarından biri olan Saltanat Kapısı'nda son bulurlar. Bunlar genellikle yıllık evlerdir; bazıları daha da yenidir. Ancak bu göreli yeniliğe rağmen yapı malzemesi ve yapım sisteminin aynı oluşu ve her eve özgül üslup özelliklerinden bağımsız olarak bir grup değeri veren tipelejik özellikler, yerleşmenin bütünlüğünü sağlayan öğelerdir. Evierden bazılarıysa gerçekten değerli üslup özellikleri ya da pitoresk ayrıntılar içerirler. Mahallede su, elektrik ve kanal sistemi gibi temel altyapı bulunmaktaydı. Ancak evlerin ciddi bakım, strüktür ve sıhhi donatım ıslahı ve ısıtma sorunları vardı. Ancak Belediye açısından daha da önemlisi, finansman ve örgütlenme sorlınlarıydı. Programın ortaya atıldığı tarihte Türkiye'de mülk konutu niteliğindaki sivil mimarlık örneklerinin restorasyonunu sağlayacak işlerliği olan bir finansman sistemi bulunmadığından, alternatif çözümlere gereksinim vardı. Yerel yönetim, uluslararası bir kültür kuruluşundan gelen mütevazi bir bağış önerisini bu projeye yöneltıneye karar verdi 6 Verilen bir başka karar, bu başlangıç fonunun katılımcı bir biçimde kullanılmasıydı: Yani fon, evlerinin iyileştirilmesine katkıda bulunacak olan kullanıcılara verilecekti. Bunun dışında sadece projede konut amacıyla kullanılacak olan evlere yardım yapılacaktı. Ancak, hemen bunun yanında proje, birkaç varlıklı ailenin mülkiyetinde bulunan bazı büyük ev gruplarının, turistik kullanım türünden gelir getirici r-\

6 266 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI işlevlere tahsisine de olanak tanımaktaydı. Bu esneklik sayesinde, restorasyon için turizm tesisi kredisi kullanılabileceği gibi, tarihsel yapının yeni işlevi, iktisadi bir kullanım boyutu da getirmiş olacaktı. Yine yerel yönetimin sağlayacağı bir diğer katkı altyapı oldu. Belediye Fen işleri, mevcut altyapının sıhhileştirme projesi tanımlarına uygun biçimde yenilenmesine yönelik eksiksiz bir proje hazırladı: Bu proje uyarınca yeni temiz su şebekesi, yeraltı elektrik kablosu, daha iyi bir kanal sistemi, kaldırım ıslahı ve uygun yol aydınlatma biçimleri tanımlandı. Belediye aynı zamanda çevre alanlarının da düzenlenmesi işini üstlendi: Şehadet Camii bahçesi v.e ek yapıları; yeni bir çeşme eklentisi içerecek olan Cami Meydanı; sokağın diğer başında ve Saltanat Kapısı çevresinde bir başka açık alan: Ressamlar Bahçesi, yeşil alan düzenlemeleri vb. Bu amaçla Belediye ve başka kamu kuruluşları (Vakıflar gibi) arasında protokollar düzenlendi. Yapıların yeni kullanım programlarının hazırlanmasında, konutlardaki yapım ve iç düzenleme kararları konusunda, ve uygulamanın zamanlama sorunları hakkında, malsahipleri ve kullanıcılarla sürekli ilişki kuruldu. Proje müellifleri malsahiplerine yeni kullanım alternatifleri getirdiler -turistik kullanım gibi-. Bu öneriler genellikle onaylandı ve gerçekçi programlar geliştirildl Son olarak Belediye, tüm evleri ve altyapı hizmetlerini kapsayan eksiksiz bir canlandırma-sıhhileştirme, restorasyon ve yenileştirme dosyası hazırladı. Özel mülk sahiplerinin her birinden onlar hesabına böyle bir projeyi hazırlama yetkisini aldıktan sonra Belediye proje müelliflerini uygulama projelerini hazırlamak üzere görevlendirdi. Bu projelendirmede amaç, tüm malsahiplerine, mali külfet yüklemeksizin onaylı bir restorasyon projesi sağlayabilmekti. Mimari projelerin hazırlanması sırasında aynı yerel, pragmatik ve katılımcı ilkelere sadık kalındi: Projeleri hazırlayan ekip, semt halkını yakından tanıyan yerel mimarlardı. Buna paralel olarak ise daha geniş bir ilgi çerçevesi yaratılmaya çalışıldı: Ulusal ve uluslararası kuruluşlar, kurumla~, yerli ve yabancı öğrenci gruplarının ilgisi Bursa ve Kale Sokak'ta yoğunlaştırıldı. Universite üyeleri ve sorumlu ulusal kuruluşlar çalışmaların bazı analitik aşamalarında görev üstlendi. Son olarak da koruma uygulamasına ilişkin konuları koordine etmek üzere bağımsız bir komite Belediye'ce oluşturuldu. Komite, Belediye Meclisi ve Encümeni'nden, proje müellifi ve danışmanlarından, semt sakinlerinden oluşan bir bileşime sahip kılındı. Otoritesi bir danışma mercii olma niteliğini taşımakla birlikte Komitenin proje üzerinde bir üst denetim-işlevi bulunmaktadır. Gelecekteki gelişmelerin ana hatlarını saptamak; yeni programlar ve duruma özgü çözümler belirlemek; özel öneriler ve uygulama çalışmaları konusunda eleştirel görüşler oluşturmak Komitenin görevleri arasındadır. Komite ayrıca, uygulama için her eve sağlanacak mali katkının dağılımı konusunda Belediye'ye kesin öneri sunmakla da görevlidir. Bu proje 1984 yılında ayrıntılı analitik etütlerle fiilen başladı: Sosyal yapı araştırması ve konutların fiziki durumlarına ilişkin tespitler, ev rölövejeri, fotogrametrik çizimler ve tipelejik analizler bu aşamada tamaml~ndı. Proje bütünü 1985 başında bitiriidi ve Kültür ve Tabiat Varlıkları Kurulu'nca onaylandı.. Söz konusu proje uyarınca iki yeni kullanım programı konusunda daha radikal müdahale biçimleri önerilmektedir. Bunlar, biri daha büyük, diğeri daha küçük ölçekli iki pansiyon-otel kullanımıdır. Daha küçük parseiler üzerindeki evlerdeyse hafif restorasyon ve yenileştirıpe alternatifleri g~tiştirilmiştir. Son olarak da aynı proje, sokak

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 267 üzerinde bulunan çevreye aykırı nitelikteki bir apartman yapısı için yeni cephe önerisi getirmekte; parselterde inşa edilebilecek yeni ve ek yapılaşma konusunda tanınan sınırları belirlemektedir. Projede tanımlanan önemli çevre özellikleri, mahallenin üslup, yapı tekniği, konut tipolojisi özelliklerini ve yerel mimarinin renk kullanımı geleneklerinin korunması olmuştur. Uygulama aşamasına geçildiğinde, bazı malsahipleri, yenileştirme ve onarım çalışmalarını bağımsız olarak üstlenmeyi yeğlediler. Bu çabalarla başlayan gelişmenin ilk örnekleri görülmeye başlamıştır. Ancak programın öngördüğü uygulama takvimi, çalışmaların 1985 Mayısında Belediye'ce gerçekleştirilecek olan altyapı ve ortak rnekanlara ilişkin işlerle başlatılması, ve "kullantcj katkj!j özel fon" desteğiyie restore edilecek ilk konutlara ait uygulamaya da başlanmasını öngörmekteydi. Bu konuda uygulama görevi bir y.erel müteahhide, emanet usulüyle verilmiştir. Kale Sokak programı bir başlangıçtır. Bursa'nın başka tarihi konut alanlarında başka programlar öngörülmektedir: Reyhan ve Muradiye gibi. Bu çerçeve içinde değerlendirildiğinde, girişilen ilk deneyimin olumlu etkisi ve sağladığı değerlendirme olanağı, toplumsal, iktisadi ve teknik açılardan önemli olmaktadır. Ama bundan da önemlisi, daha derin kavram ve ilke sorunlarında yatmaktadır: Mekan ve insan arasındaki ilişkiler; mekanda süreklilik konusu ve bu kavramın içerdiği biçim ve biçimsel kalıpların tarihsel ve kültürel anlamı sorunu; son olarak da yeni ile eski, yani tarihle yaşam arasında mimari aracılığıyla erişiiecek uyumlu ilişkiler gibi konular bu temel amaç ve felsefi ilkelerin başlıcalarını oluşturmaktadır. Bursa'da Kale Sokak Projesi ile başlatılan çabaların asıl kültürel anlamı, kent, mekan, mimarlık, çağdaşlık ve tarih konularında böylesine bir sorgulama sürecine yol açması olacaktır. NOTLAR 1. Kurucu üyesi ve başkanı Kazım Baykal olan bu dernek "Bursa Eski Eserleri Sevenler Kuruı;nu"dur. 2. Orbay, i. Bursa, A.K.A.A, İstanbul, 1983,s.l8. 3. A.g.e., s Kent Yapı tarafından hazırlanan 1983 tarihli Koruma Planı Raporu'ndan alınmıştır. (Kenıin nüfusu, son sayım öncesinde civarındadır.) 5. Söz konusu mimar ve kent plancıları ekibi, bugün Yapı Donatım, Kent Yapı grupları içinde ve bağım~ız olarak çalışan: Engin ve Mithat Kırayoğlu, Zafer Ünver, ömer Gülkonur ve Önder Batkan'dan oluşuyordu. 6. Söz konusu kuruluş "Ağa Han Mimarlık Ödülü" olup sağlanan fon miktarı dolardır. r- \