~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 İSLAM MiMARİ MiRASININ KORUNMASINDA EGİTİMİN ÖNEMİ Doç. Y. Mimar İsmet AGAHYILMAZ Yıldız Üniversiteiii Mimarlık Fakültesi Restorasyon Ana Blllm Dalı Başkanı Sorunun Ortaya Konmast Kültür varlıklarının korunmasında ve değerlendirilmesinde her şeyden önce "eğitim" başta gelmektedir. Burada yanıtlanması gereken asıl soru "nas1/ bir eğitim?" dir. Bu nedenle önce eğitim sürecinin geniş anlamda ortaya konması gerekmektedir. Eğitim, yalnızca eğitim kurumlarından değil, kitle iletişim araçlarından öğrengiğimiz, günlüko yaşamda uyguladığımız, gördüğümüz herşeyden öğrendiklerimizdir. Ozdeyişle, kuramsal-uygulama ayırımı eğitim değil, eğitimsizliktir. Bu sorunun ne kadar önemli olduğunu tarihin derinliklerine baktığımızda görmekteyiz. Hangi alanda eğitime önem verilmişse o alanda başarı sağlanmıştır. Her alanda olduğu gibi kültür varlıkları konusunda da yapıcı anlayışa erişebilmek için ilk basamak, bu konuda nelerin varolduğunu bilmektir; Bu bilincin açık olması, varolanların adları ve varlıkları ile belirlenmesi gereklidir. Ortaya açıkça koymalıyız ki, şimdiye dek kültür varlıkları konusu, bilinci aydınlığa çıkarılmış değildir. Kültür varlıklarımız kendi vatanımız üzerinde oldukları için yalnız bizim sanılmamalıdır. Onlar tüm insanlığın malıdır. Bu bilincin bizde olmadığı dönemlerde tarihi yapıtlardan niceleri alınıp, daha doğrusu çalınıp başka ülkelere götürülmüşlerdir. Veren biz, götürüldüğünün farkına bile varmayan, biz olduğumuza göre, bu tarihi olayı yalnız onları kınamak için değil, r \

4 86 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI kendimizi uyarmak için her zaman belieğimizde tutmalıyız. Çünkü yurdumuzda bu kültür varlıklarına sahip olduğumuz sürece tüm çağdaş dünya insanları ayağına gelecektir. bu yapıtların Tarih öncesi çağlardan başlayarak birçok uygarilkiara beşiklik eden Anadolu ve yakın çevresi, tarihi, doğal değerleri, kültür ve mimari mirası bağrında yaşatarak günümüze gelmesine yardımcı olmuştur. Bu kültür varlıklarırın önemli ve değerli bir bölürı:ıü de lslamiyetin doğuşundan günümüze kadar gelen lslamiyetin ortak mirası olan "Islam Mimarisi"dir.. Amaç Konferansın amacı; "islam ülkelerinin ortak kültürel ve tarihsel özellikleri"ni, islam mimarisine ağırlık vererek ortaya koymak, çağdaş gelişmeleri gözönünde bulundurarak, kentlerimizin kalıcı değerlerini koruyabilmektir. Bu durum, bir anlamda 1400 yıllık bir geçmişin bize bıraktığı "Mimari Miras"tan geri kalabilenlerin korunmasını amaçlamaktadır. Yapmadıklarımızı, yapamadıklarımızı ortaya koyup sorumlular adına kendimizi yargılayacağız. Soruna değişik alanlarda olmak üzere aynı amaç için çözüm yoları aranacak, görüşler belirlenecektir. Ancak bu umut verici yaklaşımlar sorumlu kurum ya da kişiler tarafından benimsenecek mi? Günümüzde sorunun en zor yanı, içinde bulunulan ekonomik, teknolojik, sosyal ve kültürel sorunlardır. Bu sorunlar daha önce bilinçsizce oluşturulan (kent planları, ilgisizlik, kötü ve yanlış kullanma, kötü onarım vb.) sorunlarla birleşince çözüm bulmak güçleşmekte,dir. Ar']_cak geç kahnsa da, çözüm güç olsa da, kalabilen kültür varlıklarını kurtarmada Islam Ulkelerinin bu konuda işbirliği yapmaları ve yapmak üzere harekete geçmiş olmaları umut vericidir. Yeter ki bu alanda ortaya konulan görüş ve çözümler yeterince tartışılsın, önemi vurgulansın ve konuya layıki ile sahip çıkılsın. Kültür Varlıklarının Korunmasında Eğitimin Önemi Başta da değindiğimiz gibi; "Kuram ve Uygulama" ayırımı eğitim değil, eğitimsizliktir. Eğitimden istenen, tüm eğitim kademelerinde belli bir amaca ulaşmaktı. Bu durum, ilk okuldan başlayarak yüksek eğitim dahil, ülkenin koşullarına göre planlanmalıdır. Bu planlama gerçekçi bir biçimde yapılmadığı sürece hangi alanda hangi tür elemana ne miktarda gereksinme olduğu bilinmeyecek demektir. Bu durum ise eğitim için yapılan tüm yatırımlardan istenen yararın sağlanamayacağını gösterir. Bugün ülkemizde eğitim için büyük yatırımlar yapılmakta, her alanda eğitim yapma olanağı sağlanmaktadır. Ancak bu eğitim kurumları yeterli sayıya henüz ulaşmış değildir. Bu eğitim kurumları temel ve zorunlu eğitim olan ilk okuldan başlayarak, genel kültür veren orta eğitim kurümları ile, sanata yönelik eğitim yapan okullar, lisans ile yüksek lisans düzeyinde meslek formasyonu veren üntversitelerdir. Genel başlıkları ile ortaya koyduğumuz ve her alanda eğitim yapan bu kurumların, yasalarla belirlenen amaçları incelendiğinde ileri düzeyde bir içeriğe sahip oldukları görülür. Ancak, amaçlanan sonuçların aynı düzeyde olduğunu kolayca söyleyemeyiz. Bunun nedeni, eğitim planlamasının-ülke koşullarına göre yapılmamış olması, eğitim kurumlarının ve eğitici kadronun nicelik ve nitelik açısından günümüz tekniklerinin gerisinde kalmasından kaynaklanmaktadır. Başka bir deyişle, her eğitim düzeyinde, günümüz teknikleriyle uyum kuracak kurarn ve uygulamaya yönelik bilgi ve beceri sağlayacak mekan, araç, gereç ve eğitici kadronun yetersiz olması, eğitimden amaçlanan düzeye ulaşılamamasıdır. Bu durum ise, ülkemizin ekonomik, teknolojik, sosyal ve kültürel alanda gelişmesini önlemekte ve ülke kalkınma sürecini geciktirmektedir. Oysa çağımız uzay çağıdır. Biz de bu çağa uyum sağlamak zorundayız.

5 İSLAM MiMARİ MiRASINI KORUMA KONFERANSI 87 Eğitim konusu tüm Jültür varlıklarının korunmasında da ele alındığında sorunun da büyük önem taşıdığı görülmektedir. Bu, geçmi_şle günümüz arasında kültür ve değişen toplum yapısının farklı olmasından önem kazanmaktadır. Genel olarak bu kültür değerleri; tarihi ve doğal çevre, görgü ve gelen~klerle, anıtlardır. Yani tüm maddi ve manevi değerlerdir: Bu kültür varlıkları içinde "Islam Mimarisi" en önemli bir yeri tutmaktadır. islam mimarisi, islamiyetin doğuşundan günümüze kadar geçirdiği süreç içinde deviriere ve bölgelere göre değişik özellikler göstermektedir. Bu özelliklerin en belirgin yanı, yapıldığı dönemlerde en gelişmiş yapı teknolojisini ve mekansal üstünlüğü taşımasıdır. Bu gelişim, uygarlıkların ekonomik, teknolojik, sosyal ve kültürel yapısını, yönetim ve yaşam biçimlerini belirtmektedir. Ancak geçmişten günümüze miras kalan ve kendi mimarisi içinde qüy.ük bir önem taşıyan islam Mimarisi, çağımızda başarılı bir gelişme gösterememiştir. Işte sorunun nedeni ve yanıtı buradadır. Ancak bu soruna yanıt verebilmek için tarihi geçmişe kısaca değinmekte yarar vardır. islamiyetin doğuşundan günümüze kadar miras olarak gelen mimari kültür varlıkları, doğal olarak kendi çağının özgün bir yapı felsefesini taşıinaktadırlar. Yine doğal olarak yapılan her yapı ve çevresi kendinden önceki kültürün etkisi altında kalmış, çevreden etkilendiği yeni kültürleri kabullenmiş, kendi felsefesine yaşam biçimini de ekleyerek oluşturmuştur. Anadolu'da islam Mimari yapıtları, 11. yüzyılda Selçuklu Dönemi ile başlar ve 13. yy-20. yy. arasında Osmanlı Dönemi.ile devam eder ve günümüzde de değişik yorumlarja yapım sürdürülmektedir. Yaklaşık bin yıllık geçmişi olan bu dönemlerin yapıları, Islam Türk Mimarlığındaki gelişmenin ve değişmenin gelenekleri ile yakından ilişkilidir. Dinsel ve diğer yapılar dönemlerine göre aynı strüktürel karakteri gösterirler. Mimarlık Tarihimizde yer alması gerekli olan sorunlardan biri de, yapıların nasıl yapıldığı, hangi araç ve gereçlerin kullanıldığı ve işçiliğin nitelikleridir. Mimarlık Tarihimiz gibi bu sorunlar da şimdiye dek bilimsel açıdan gereğince incelenerek kesin bir senteze ulaştırılmış değildir. O görkemli camileri yapan ustaların kullandıkları teknik ve yöntemler henüz yaygın olarak bilinmemektedir. Bütün dünya mimarlığında olduğu gibi, Türk Mimarisinde de toprak, taş, tuğla, ağaç ve metal ana ve doğal gereçler olarak kullanılmıştır. Sonuçta mimaride ve diğer sanat dallarında uzmanlık alanları doğmuş ve meslek grupları oluşturulmuştur. Bunlar aynı meslekten kimselerin Ortaçağ'da oluşturdukları esnaf dernekleridir. Beylikler döneminde Fütüwet ve Ahilik adıyla anılan bu dernekler 15. yüzyıldan başlayarak, Avrupalılarda lonca adının benimsenmesiyle, tamamen ticaret ve sanayiye dayalı bir nitelik kazanmışlardır. Fütüwet ve Ahi derneklerinin tasawufa dayanan dinsel bir yönü vardı ve bu yön oldukça ağır basardı. Her lancanın (derici, bakırcı, saraç, marangoz, demirci, kurşuncu, camcı, nakkaş, çinici vb.) kentlerde bir örgütü, başkanı ve üyeleri vardı. Dükkan açmak, çırak, kalfa ve usta olmak nitelikleri loncalarca denetlenirdi. Osmanlı Devleti'nin dolayısıyla islam dünyasının kapitalizm karşısında gerilemesinin nedenlerinden biri de sanayi devriminden sonra toncaların içinde yer alan esnaf birliklerinin kendilerini yenileyememesidir. Geçmişte bu esnaf birliklerine yön veren Fütüwet ve Ahilik geleneği zamanla zayıflamış, sanayi devrimi çağında ekonomik yaşamda bütünüyle şeklini değiştirmiştir: Toplumumuzda ise herşeye rağmen başkalarının çıkarlarını kendi çıkarlarından üstün tutan bu insanlar yaşamlarını zor da olsa sürdüregelmişlerdir. Geçmişten günümüze kadar gelebilen ve güzel olan her şeyin sürdürülmesi günümüzün özlemidir. Çağımız, insanın kendisiyle olduğu kadar doğal çevresiyle de başarı sürdürmesi özlemierin en yoğun olduğu bir dönemdir. Bu nedenle tüm kültür varlıklarını korumak onları gelecek nesillere bakımlı olarak bırakmak tüm insanlığın r-\.

6 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI kutsal görevidir. Bu görevi yerine getirirken geçmişte yapılan yanlışları değil, doğruları, güzelleri örnek almak, çağımızın koşullarına göre değerlendirmek ve uygulamak en doğru seçenektir. Bunu sağlamak için Kültür mirasının korunmasında olayı halka indirmek, karar vericileri ve uygulayıcıları eğitmek.zorunluluğu birinci koşuldur. Bu görüşler çerçevesinde eğitim planlamasını üç ana grupta toplayabiliriz: 1. Kültürel Eğitim KüJtür varlıklarını tanıtmaya ve sevdirmeye yönelik bir eğitimdir. Bu olgu günümüze değin hiç benimsenmemiştir. Türkiye toprakları içinde yer alan mimari yapıtların ve diğer kültür varlıklarınin geçirdiği evrimi ne yazık ki, yabancı kayn.aklarda doğruluğunu şüphe ile karşılayacağımız nitelikte buluyoruz. Ne kadar acıdır ki Islam Sanatına diğer dünya sanatları içinde _gereken önem belki de kasıtlı olarak gereğince verilmemiştir. Tarihimizi yazan ve yazdıranlar konunun bilincine varmamış olmalıdırlar ki konuları savaşlar tarihi olarak ele almışlardır. Bu görüşlerin sonucu olarak kültür varlıklarını bırakın tanımayı, onlardan nefret eder duruma getirmişiz insanlarımızı. Onlara tarihi değerleri sevdirrnek değil, yıkmak ve yakmak kültürünü aşılamışız. Bu olguyu yasalarla bile önleyememişiz. Çok geç kaldık; Bu nedenle günümüze kadar kalan kültür varlıklarımızı korumak için, birşeyler yapmak zorundayız. Bu bizim olduğu kadar tüm insanlığın görevidir. Bunu sağlamak için çağımızın kitle iletişim araçlarını da kullanıp, halkı, kültür varlıklarını koruma ve sevme konusunda bilinçlendirmeliyiz. Bunun için olanları bilmek, ilgilenmek, tanıtmak ve sevdirrnek bizim görevimizdir. Bu alanda amaca ulaşmak için tanıtmayı dışta ve içte her olanağı kullanarak sağlamak zorundayız. 2. Yöneticilerin Eğitimi ' Sorunun en büyüğü yöneticilerden kaynaklanmaktadır. Kültür varlıklarımızı korumak için yasalar ve sorumlu kamu kurumları vardır. Bu kamu kurumları yasaları uygulamakla yükümlüdür. Acak uygulama alanında bu yasalar bir yana bırakılarak politik ya da kişisel görüşlerin ağır bastığı ve koruma yerine yok etmenin daha başarılı olduğu görülmektedir. Sonuçta koruma olayı, her kademedeki yöneticinin bilinçli ya da bilinçsiz olmasına bağlı kalmaktadır. Bu olumsuz gelişmelerin en açık örneklerini, yapılan imar planlarında ve uygulamalarda görmekteyiz. Bireysel düşüncelerimizi ve uygulamalarımızı toplumun yararına kullanmadığımız sürece geleceğe mimari miras ile yaşam dolu kentler yerine insan yaşamır:ıdan uzak taş yığınları ile dolu kentler bırakacağız. Oysa bir ulusu ulus yapan geçmişten geleceğe bıraktığı maddi ve manevi tüm külti.jr varlıklarıdır. Bu gerçeği gö~ ö.rıü.rıeu~.larats ülke yönetiminde yer alan her kademedeki kişilerin eğitilmesi ve konu ile ilgili uzman kişilerin yetki ve sorumluluklarının arttırılması zorunluluğu vardır. 3. Kuramsal ve Uygulamaya Yönelik Eğitim Halka maledilmeyen kültür varlıklarını; belli bir amaç için kullanmak onları çevreden, sevgiden yoksun bırakmadan yalnızca onarmak yeterli değildir. O görkemli camileri, hanları, sarayları, köprüleri, surları, kaleleri yapan ustaların ne gibi gereç kullandıkları, taşları nasıl kestikleri, yerlerine nasıl koydukları, nasıl birbirlerine bağladıkları, kemer ve kubbeleri nasıl ördükleri, duvarları nasıl bir harçla işledikleri geniş anlamda araştırılmamıştır. Karar veren ile uygulayan kesimler arasındaki örgütleşmenin önemi üzerinde gereğince durulmamıştır. Oysa bugün ülkemizde sahip olduğumuz teknolojik olanakları kullansak da o yapıları yapmak bir yana onaramıyoruz bile, sorun ve çözümsüzlük burada başlıyor.

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 89 Daha önce değindiğimiz gibi loncalara bağlı ve sanat dalında oluşan esnaf birlikleri çevresini doldurmuş ve gelişen teknolojilerle birlikte artık devletin kurumlaştırdığı çağdaş eğitim yapan eğitim kurumları oluşturmuştur. Cumhuriyet dönemi ile sürekli gelişim içinde olan ve her alanda eğitim yapan ve meslek adamı yetiştiren bu kurumlar, gereksinme duyulan elemanları amaçları doğrultusunda nicelik ve nitelik açısından yetiştirememiştir. Bu olumsuz gelişmelerin yanında kültür varlıklarının korunması bilincine tam olarak varılmamış ve ne yapılması gerektiği ortaya konulmamıştır. En çok sıkıntısı çekilen elemanlar, uygulama alanındadır. Bu alanda çalışan sanatkar sayısı son derece yetersizdir, azalmaktadır. Buna karşın kuramsal alanda son on yıldır Mimarlık eğitimi yapan Üniversitelerimizde yüksek lisans dallarında eleman yetiştirilmektedir. Sayılarının henüz yetersiz olmasına rağmen bu elemanların bir çoğu uzmanlık alanlarında kadrosuzluk nedeniyle görev alamamakta ve başka alanlara kaymaktadırlar. Burada çıkan sonuç, koruma ve restorasyon uygulayıcı sanatkarlar yok denecek kadar az, kuramsal alanda eğitim yapanlar da kendi uzmanlık alanlarında istihdam edilmemektedir. Bu koşullar altında mimari mirası kimlerle koruyacağız? Yanıt çok kolay: koruyamayacağız. O halde ne yapmamız gerekir onun yanıtını arayalım. Çok kolay önemli olan bunların devletçe korunmasına karar verelim. Bundan sonra yapılacak iş, devletin bu alanda eğitim yapan kurumlarını yeniden düzenlemektir. Konumuz ilgi alanı içine giren ve bugün ülkemizde sayıları oldukça yeterli düzeyde olan ve uygulamaya yönelik eğitim yapan, sanat okulları ile sanat liseleri vardır. Ancak bu liselerde eğitim gören öğrencilerin ilk amacı üniversiteye girmektir. Çok iyi bir gelişme içinde olan sanat okullarımız, sanat lisesi durumuna getirilerek bu yola itilmişlerdir. Özdeyişle sanat okulları, sanat lisesi durumuna getirilerek amaçlarının dışına kaydırılmışlardır. Artık sanat okullarında iş elbisesi ile değil kolej üniformasıyla eğitim yapılmaktadır. Bazı meslek dallarında bırakın çağdaş eğitimi, geleneksel gereçleri bile tanımadan diplama sahibi oluyorlar. Bunun sonucu gelişme içinde olan ülkemizde uygulama alanında teknik eleman yetişememekte. Yetişen elemanlar da iş bulamamaktadır. Ayrıca bir çok meslek alanında meslek yüksek okulları vardır. Birinci aşamada bu meslek okullarının hangi amaçla eğitim yaptığı mezunlarının nasıl istihdam edileceği açık değildir. Oysa meslek yüksek okullarının amacı kuramsal ve uygulama alanında teknik eleman gereksinmesini karşılamaktı. Çağımızda her alanda eleman yetiştirmek geçmiş dönemlere göre daha kolaydır. O zaman sorunu çözmek için gerçekçi bir eğitim planlaması yapmak yeterli olacaktır. Bunun için koruma alanında, uygulamaya yönelik eğitimde başarı sağlamak için, bu alanda eğitim yapan tüm kurumların gereksinmeye göre oluşturulması ve aralarında işbirliğinin yapılması zorunluluğu vardır. Büyük ve tarihi değerleri olan kentlerde her meslekte olduğu gibi koruma ve restorasyon dalında da uygulamaya yönelik eğitimin yapılması, çağdaş teknolojilerin yanında geleneksel teknolojilerin öğretilmesi ve bu elemanların istihdam edilmesi çözümün birinci koşuludur. Öneriler Sorunun çözümü eğitim ile amaçlandığına göre; eğitim konusunda neler yapılmalıdır? 1- Konferansi düzenleyen kurum ve kuruluşlar arasmda istenilen amaca yönelik

8 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI işbirliğinin yaptlmast, Konuyu oluşturan Arap Kentler Birliği ile Marmara ve Boğazlan Belediyeler Birliği'nin ortak ve geçmişten kaynaklanan dostluk işbirliği anlaytşt içinde 11 Ocak 1982 tarihinde Suudi Arabistan'm Cidde Kentinde imzalamtş olduklan protokolunuygulama programma dönüştürülmesi amact ile biraraya gelerek "islam Mimari Mirasını koruma" konusunda Eğitim merkezlerinin kurulmasi. 2- Koruma konusu. ile ilgili eğitim planlarmm saptanmast; Kamu ile tüm araçlan ile konunun halka yanstttlmast, (TV, video, radyo, yaztm, resim, multivizyon konferans vb.) yaym/ann artmlmast ve bu çalişmalan yaym/amadan önce uzmanlar taratmdan incelenmesi, Konuyu oluşturan, yönetici ve karar vericilerin her kademedeki sorumlularm kesinlikle eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi, Tüm eğitim kurumlarmda (ilk okuldan başlayarak, yüksek eğitim dahil) koruma bilinci verecek zorunlu derslerin konmast, bunun için eğitici kadrolarm uzmanlarla güçlendirilmesi, Yurtdtşmda ülkemizi temsil edeceklerinde konuyu tamlacak ve oluşturacak uzman kişilerin görevlendirilmesi, Kuramsal ve uygulamaya yönelik eğitim programlanmast, Bunun için konu ile ilgili tüm eğitim kurumlarmda amaca yönelik işbirliğinin yaptlmast, koruma konusu ile ilgili her türlü kararlarm bu kurumlarla ilişki kurarak almmast, Konuyu oluşturan her türlü yasanm engelleyici değil, yaptel nitelikte yeniden gerçek korumaya yönelik olarak oluşturulmast, imar planlarmm yaptlmasmda, onaymda ve uygu/anmasmda kesinlikle koruma alanmda uzman olan kişi ya da kurumlarm görev almast zorunluluğu vardtr. KAYNAKLAR Arseven, Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi Menşeinden Bugüne Kadar Mimari, Heykel, Resim, süsleme ve Tezyini Sanatlar, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, Tarihsiz. Halil Edhem, Camilerimiz, İstanbul, Kanaat Kütüphanesi yayını, Ünsal, Behçet Turkish Islamic Architecture in Seljuk and Ottoman Times , London, Academy Editions, 1973.