CUMHURİYET İN İLK DÖNEMLERİNDE AĞRI DA EĞİTİM. ( ) Bilal TUNÇ 1

Transkript

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Ekim 2018 October 2018 Yıl 11, Sayı XXXVI, ss Year 11, Issue XXXVI, pp DOI No: Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: CUMHURİYET İN İLK DÖNEMLERİNDE AĞRI DA EĞİTİM Öz Bilal TUNÇ 1 Cumhuriyet in kuruluşundan itibaren Türkiye deki eğitimin temel hedefi, ülkenin eğitim ve öğretim alanında ilerlemesini sağlamak olmuştur. 3 Mart 1924 te kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile bu amaca ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda, Cumhuriyet in ilk dönemlerinde Ağrı da Eğitim adlı çalışmanın hazırlanmasındaki amaç, vilâyet genelinde eğitim ve öğretim alanında ne gibi değişimlerin ve ilerlemelerin olduğunu ortaya çıkarmaktır. Dönem itibarıyla ülke genelinde olduğu gibi Ağrı vilâyetinde de okulların sayısı sürekli olarak artmış ve il genelinde hem kadınlar hem de erkekler arasında okullaşma oranı sürekli olarak yükselmiştir yılında 1945 yılına kadar okulların sayısının yükselmesine bağlı olarak öğrencilerin sayısı da arttığı için, Ağrı ili eğitim ve öğretim açısından gelişme gösteren iller arasında yer almıştır. Bu kapsamda, Ağrı da başta ilkokullar olmak üzere eğitim ve öğretim kurumlarındaki gelişmeler kapsamlı bir biçimde irdelenmiştir. Bu çalışma, başta TÜİK verileri olmak üzere araştırma ve inceleme eserlerinde yararlanarak oluşturulmuştur. Anahtar Kelimeler: Ağrı, Cumhuriyet, eğitim, ilkokul, ortaokul. Education in Agri in the First Period of the Republic Abstract The primary target of education in Turkey since the establishment of the Republic has been to enable the development of the country in the area of education and training. The Law on Unity of Education (Tevhid i Tedrisat 1 Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, btunc@agri.edu.tr.

2 Bilal TUNÇ Kanunu) was adopted on March 3, 1924 to achieve this objective. Within this context, the purpose of the study in the early days of the Republic, named Education in Ağrı, was to reveal the changes and progress in the education and training across the province. As seen in the rest of the country, the number of schools and the schooling rate among both women and men continuously increased throughout the Ağrı Province as well. As the number of students increased in parallel to the increase in the number of schools from 1923 to 1945, the province of Ağrı was among the progressing provinces in terms of education and training. The progress in educational institutions and specifically primary schools in Ağrı were examined thoroughly within this context. This study was conducted by reference to research and analysis literature, particularly to the Turkish Statistical Institute data. Key Words: Agri, Republic, education, primary school, secondary school. GİRİŞ 1850 lerde Ağrı da ilk ve orta eğitimi yapılmaktadır. Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi belgelerinden Ağrı da bir rüştiyenin yani ortaokulun olduğu anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere, rüştiyeler II. Mahmut döneminde açılmış ve Osmanlı imparatorluğu açısından önemli eğitim kurumları olmuşlardır ((Açık, 2016) Bu nedenle, rüştiyelerin ilk açıldığı yerlerden birisinin Ağrı da olması ve bunun da burada olduğunu gösteren belgelerin olması önemli bir durum arz etmektedir. Söz konusu belgeye göre, 1852 (H.1268) de Beyazıt (Ağrı) Rüştiyesinde dört sene eğitim almasından dolayı Hasan isimli talebenin buraya memur olarak atanması talep edilmiştir (COA, C.ML , H ). Aynı şekilde Ağrı da ilkokullar dışında Rüştiye bulunduğuna dair 1899 (H.1316) tarihli iki belge daha bulunmaktadır (COA, İ.HR , H ). Bu belgeler göre, Ağrı da iki adet rüştiye mevcuttur ve burada eğitim ve öğretim faaliyetleri sürdürmektedir (COA, İ.HR , H ).Bu belgede, Ağrı ya bağlı Eleşkirt kazası Rüştiye Müdür Vekili olan Hasan Efendi nin görevinden istifa etmesinden dolayı Bayazıt Rüştiyesi Müdürü olan Mehmet Efendi nin de bu görevi vekâleten yürütmesine karar verilmiştir (COA, MF.MKT , H ) yılındaki salnameye göre, Bayazıt merkezdeki rüştiyede 2 öğretmen görev yapmaktadır ve burada 30 öğrenci vardır yılında ise öğrenci sayısının 60 a kadar çıktığı anlaşılmaktadır (Yurt Ansiklopedisi, 1981). Daha sonraları 1906 (H.1316) da Beyazıd Merkez Rüştiyesi Müdürlüğü ne Darülmuallim mezunlarından birisi olan Elhac Hafız Muhiddin Efendi tayin edilmiştir (COA, BEO, , H ). Mezkûr belgeler, Osmanlı son dönemlerinde Ağrı da eğitim ve öğretim faaliyetlerine önem verildiğini ortaya çıkarmaktadır. Burada ilginç olan şey ise, aşağıda gösterildiği üzere 1933 yılına kadar Ağrı da 17 adet ilkokul bulunmasına rağmen hiçbir adet ortaokulun bulunmamasıdır. Cumhuriyet in ilanından sonra Ağrı da bulunan ortaokulların kapatıldığı ve [64]

3 Cumhuriyet in İlk Dönemlerinde Ağrı da Eğitim 1933 te tekrar açılmış olabileceği şeklinde tahmin yürütülebilir. Ağrı da eğitim alanında asıl gelişmeler, Cumhuriyet döneminde olmuş ve il genelinde hem okulların hem de öğrencilerin sayısında sürekli olarak artış gözlemlenmiştir. 1. Cumhuriyet in İlanından 1935 Yılına Kadar Ağrı da Eğitimdeki Gelimeler Cumhuriyet in ilk dönemlerinde 3 Mart 1924 te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eğitim ve Öğretimi Birleştirme Kanunu) ile Türkiye de eğitim ve öğretim birliği sağlanmış, geleneksel eğitim kurumlarının varlığına son verilmiş ve modern okullar açılmıştır. Söz konusu yasayla birlikte ülkedeki bütün eğitim kurumları Milli Eğitim Bakanlığına alınarak, dini ve mesleki olmak üzere bütün maarif kurumları Milli Eğitim Bakanı nın uhdesi altına alınmıştır. Bu kanundan sonra ülke genelinde eğitim açısından ciddi bir reform süreci başlatılmıştır. Söz konusu alanda yapılan en önemli çalışma ise, 3 Kasım 1928 de Türk Alfabesinin kabul edilmesi yer almaktadır (Boran, 2000). Böylece, Türkiye de eğitimin gelişmeye başladığı şeklinde düşünülebilir yılından itibaren Ağrı Milli Eğitim Müdürlüğünü yapan kişi Hüseyin Avni Bey (Ülküner) dir (CCA, Fon Kodu: , Yer No: ). Ağrı İl Maarif Müdürlüğüne atanan kişinin ilk işi, eğitim ve öğretimi daha kaliteli bir duruma getirmek için vilayet bütçesinden eğitime ayrılan tahsisatı arttırmak için çalışmak olmuştur. Bunu yapmak amacıyla da kazanç ve sayım vergilerinin oranları arttırılmıştır (CCA, Fon Kodu: , Yer No: ). Adı geçen değişikliğin varlığı, vilâyette maarif alanında ciddi atılımların olduğunu ortaya çıkarmaktadır yılı verilerinden anlaşıldığı kadarıyla ülke genelinde başlatılan eğitim ve öğretim seferberliğinin Ağrı da da etkisinin görülmeye başladığı anlaşılmaktadır yılında Ağrı ilinde 18 adet ilkokul ile 40 öğretmenin olduğu ve u erkek, 129 u kadın olmak üzere toplamda öğrencinin bulunduğu anlaşılmaktadır (BİUM), 1929). Bu okulların bir kısmı şehir merkezinde, bir kısmı da köylerdedir. Buna göre, 1929 da Ağrı genelindeki köylerde 13 adet ilkokul ve 365 de öğrenci mevcuttur (BİUM. 1934). Söz konusu verilerden 1929 da Ağrı ilinde sadece ilkokulların bulunduğu, bunun dışında ana sınıfı, ortaokul ya da lise gibi eğitim ve öğretim kurumlarının bulunmadığı çok açık bir biçimde anlaşılmaktadır yılında Ağrı da 1929 yılında olduğu gibi 18 okulun olduğu, ancak öğretmen ve öğrenci sayılarında çok ciddi değişimlerin olduğu açık bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Söz konusu değişimlerin başında öğretmen sayılarının gözle görülür derecede artması gelmektedir. Ancak öğretmen sayılarındaki artışa oranla öğrenci sayısının azaldığı ve dan 858 e düştüğü görülmektedir. Öğrenciler [65]

4 Bilal TUNÇ içerisinde 666 erkek ve 192 de kadın öğrenci bulunmaktadır (BİUM, 1931). Burada dikkat çeken durum ise geçen bir yıllık süre içerisinde Ağrı ilinde okuyan kız öğrenci sayısının artmasıdır yılında 129 olan öğrenci sayısı, bir yıl içinde 63 kişi artarak 192 olmuştur. Bu da, Ağrı ilinde eğitim ve öğretim faaliyetlerinin tekâmül ettiğini göstermesi bakımından önemli bir durum arz etmektedir. Ağrı da bilhassa eğitim alan kadın öğrenci sayısının artması, biraz da devrin eğitim politikalarıyla alakalıdır. 29 Ekim 1923 te Cumhuriyet ilan edildikten sonra 1923 ve 1930 yılları arasında devrin Türkiye sinin eğitiminden sorumlu olan Avni Başman ve Emin Erişgil başta olmak üzere önemli eğitimcilerin çabalarıyla ilkokul ve ortaokullarda kendisini ciddi bir biçimde hissettirmiştir (Hesapçıoğlu, 2009). Ağrı ilindeki gelişmeler de bunlar arasında gösterilebilir. Ağrı ilinde eğitimdeki gelişmeler bakımından 1931 yılında yeniden birtakım değişimlerin olduğu görülmektedir. Örneğin bu yılda ilkokul sayısı bir azalarak 17 ye düşmüştür. Bu arada Ağrı da dönem itibarıyla sadece ilkokullar vardır ve diğer eğitim öğretim kurumları mevcut değildir. 42 öğretmenin olduğu 1931 yılı eğitim öğretim döneminde 970 i erkek ve 284 ü kadın olmak üzere toplamda öğrenci eğitim almaktadır (BİUM, 1935). Bu verilerden şu sonuç ortaya çıkmaktadır: 1931 yılında hem erkek hem de kadın öğrencilerin sayısında artış olmuştur. Bu da, halkın eğitim ve öğretime bakışının daha da olumlu bir hale gelmiş olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Ağrı da yıllar içerisinde öğrenci sayılarının belli bir artış göstermesi, esas itibarıyla devrin maarif politikalarıyla ilişkilidir. Türkiye Cumhuriyeti nin kurucusu olan Mustafa Kemal Atatürk başta olmak üzere devrin önde gelen aktörleri, bu yönde çaba sarf etmişler ve eğitimi kaliteli hale getirmeye çalışmışlardır. Bunun sebebi de Mustafa Kemal Paşa nın bireyin eğitimine önem vermesidir çünkü iyi eğitimli kişiler, ülkelerin tekâmülü açısından daha da önemlidir (Çelebi ve Aslan, 2016) yılı itibarıyla devletin eğitim ve öğretim işleri için tahsis ettiği miktara göre Ağrı da öğrenci başına yıllık 52 Lira düşmektedir. Buna bütün öğrencilere ayrılan miktar ile öğretmen maaşları eklendiğinde miktarın çok az olduğu görülmektedir. Aynı durum diğer iller için de geçerlidir. Söz konusu tahsisatın eğitim ve öğretim giderleri açısından yüksek bir miktar olduğu söylenemez. Bu dönemlerde eğitime çok fazla bütçe ayrılmamasının temel sebeplerinden birisi, genel bütçenin çok önemli bir miktarının savunma sanayisine ayrılmasıdır (Demirtaş, 2008). Dönem itibarıyla, bu durum kısmen kabul edilebilir, çünkü büyük bir ulusal mücadele vermiş olan bir devletin savunmaya daha fazla bütçe ayırması normaldir. Ancak sonraki dönemlerde devletin, eğitime daha fazla bütçe ayırdığı da anlaşılmaktadır yılında Ağrı daki ilkokul sayısı artmış ve 17 den 18 e çıkmıştır. Bu okulların 6 sı şehir merkezinde, 12 si de köylerdedir. Aynı şekilde il merkeziyle [66]

5 Cumhuriyet in İlk Dönemlerinde Ağrı da Eğitim köylerdeki öğretmen sayılarında da artış olmuştur. Buna göre, şehir merkezinde 27 si erkek ve 3 u kadın olmak üzere 30; köylerde ise 13 ü erkek ve 1 kadın olmak üzere 14 öğretmen mevcuttur. Ağrı genelinde ise 44 öğretmenin olduğu görülmektedir. Bu arada 1932 yılı itibarıyla hem köylerdeki hem de şehir merkezlerindeki öğrenci sayılarında ciddi artışlar olmuştur. Buna göre, şehir merkezinde 784 ü erkek ve 189 u kadın öğrenci olmak üzere toplamda 973 öğrenci; köylerde ise 433 ü erkek ve 141 i kadın öğrenci toplamda 574 öğrenci eğitim almaktadır. Yekünde 1574 talebenin olduğu Ağrı da 1932 yılı itibarıyla 61 i erkek ve 10 du kadın olmak üzere 71 kişi ilkokuldan mezun olmuştur (BİUM), 1934). İstatistiklerin verdiği bilgilere göre, Ağrı da dönem itibarıyla sadece ilkokul vardır ve burada ortaokul ya da lise eğitimi veren herhangi bir okul bulunmamaktadır. Cumhuriyet in ilanından sonra Türkiye de Ağrı da olduğu gibi kadın öğrencilerin sayısının artması, yöneticilerin kadınların eğitimine verdiği önemi ortaya çıkarmaktadır. Bilhassa Mustafa Kemal Paşa nın kadınlara hak verilmesini savunması ve bunu da Türkiye nin batılılaşma ve çağdaşlaşmasının bir unsuru olarak algılaması son derece önemlidir (Erdem, 2015). Bu arada 1932 yılında Ağrı valisi olan ve 1934 yılına kadar bu görevini sürdüren Vali Rifat Bey ile devrin maarif müdürünün de önemli katkıları vardır (Resmi Gazete, 27 Mayıs 1934, Sayı:2711, s.3838). Bu nedenle Ağrı da kadın öğrenci sayısının 1923 yılından itibaren sürekli artış göstermesi ve kadınların daha eğitimli hale gelmesi, Mustafa Kemal Paşa nın kadınlarla ilgili politikalarından kaynaklanmaktadır. Aşağıda da açıkça görülebileceği üzere 1932 den 1950 ye kadar Ağrı genelinde kadın öğrenci sayıları sürekli olarak artış eğiliminde olmuştur yılında Ağrı daki ilkokul sayısı 1 adet artarak 18 e çıkmıştır. 41 öğretmenin görev yaptığı vilayette öğrenci sayısı ise tür. Bir yıl içinde Ağrı da 200 öğrencinin daha da eğitim ve öğretime katılması son derece önemlidir, çünkü bu yolla şehirdeki okuma yazma oranı da ciddi bir biçimde artış göstermiştir (BİUM, 1935). Esasında bu durum, yani okuma yazma oranını arttırma Cumhuriyet döneminde üzerinde çokça durulan bir konu olmuştur (Çelebi ve Aslan, 2013) yılında Ağrı daki ilkokul sayılarında bir değişme olmamış ve okul sayısı 1933 yılındaki sayılarla aynı seviyede kalmıştır yılına kadar sadece bir adet ortaokul bulunan Ağrı da bu dönemde Naci Gökçe adında bir ortaokul açılmıştır (Tunç ve Yıldırım, 2018). Bu okulun açılmasından hemen sonra Ağrı vilayet bütçesine sanat okulları için de bir ödenek konulmaya başlanmıştır (CCA, Fon Kodu: , Yer No: ). Böylece, bu tarihten itibaren vilâyetteki okullar arasında bir adet ortaokulda yer almaya başlamıştır yılında Ağrı da ilkokul sayısının 17 olduğu ve bu okullarda toplamda 37 öğretmenin görev yaptığı görülmektedir. Öğretmen sayısının fazla [67]

6 Bilal TUNÇ olduğu vilâyetteki ilkokullarda toplamda 1288 öğrenci eğitim almaktadır. Bir adet de ortaokulun bulunduğu Ağrı da dönem itibarıyla buraya bütçeden ayrılan miktar liradır. Bu paranın ü öğretmen ve çalışan kişilerin aylıklarına ayrılmış iken; diğer kalan para ise okulların giderleri için kullanılmıştır (BİGD, 1937). Bu arada dönem itibarıyla Türkiye genelinde çok sayıda ulus okulları mevcut iken; bu okulların Ağrı da faaliyette bulunmadığı görülmektedir. Cumhuriyet in ilanından hemen sonra Arap harflerinin kaldırılıp yerine gelen Latin alfabesinin insanlara öğretilmesi ve okuma yazma bilmeyen insanların okuryazar olmalarını sağlamak için tesis edilen Millet Mektepleri, ulus okulları olarak da adlandırılmıştır (Akpınar ve Kanalga, 2014). Ülkede büyük faydaları olan ve okuma yazma oranın ciddi bir biçimde artış sağlamasında etkili olduğu değerlendirilen ulus mekteplerinin Ağrı da neden açılmadığı anlaşılamamaktadır, ancak söz konusu eğitim kurumlarının vilâyette kurulmamış olması büyük bir eksiklik olarak değerlendirilmektedir ten 1945 Yılına Kadar Ağrı da Eğitimdeki Gelimeler Cumhuriyet in ilanından 1935 yılına kadar geçen 12 yıllık süre içerisinde Ağrı da 18 adet ilkokulun olduğu ve 1 adet de Karaköse adında bir ortaokulun olduğu yukarıda ifade edilmiştir. Karaköse Ortaokulu daha sonraki yıllarda Naci Gökçe adını alarak Ağrı nın ilk lisesi olmuştur. Her ne kadar bu süre dâhilinde vilâyette okuyan öğrenciyle öğretmen sayısı artış göstermiş olsa da; bu çok da istenilen bir seviyede olamamıştır. Ağrı da okul ve öğrenci ve öğretmen sayısının asıl arttığı dönemler 1937 ile 1943 yılları arasındaki yıllar olmuştur (Yurt Ansiklopedisi, 1981) yılı itibarıyla Ağrı da 17 adet ilkokul ve bir adet de ortaokul bulunmaktadır yılında 1288 olan öğrenci sayısı 1936 yılında 1343 e çıkmıştır. Bu artışta bilhassa ortaokulun açılmasının önemli bir etkide bulunduğu anlaşılmaktadır (BİGD, 1938) yılında Ağrı da milli eğitim müdürlüğüne ek olarak yeni bir atama daha yapılmış ve Ağrı Kültür Direktörlüğüne Hüseyin Avni atanmıştır (CCA, Fon Kodu: , Yer No: ; Resmi Gazete, 24 Eylül 1936, Sayı: 3417, s.7165). Söz konusu yeni atamanın Milli Eğitim Müdürlüğüne katkıda bulunduğu ve il genelinde eğitim ve öğretimin daha güçlenmesine ortam hazırladığı şeklinde değerlendirilmektedir yılında aktif olan Karaköse Ortaokulunda 80 i erkek ve 12 si kadın olmak üzere toplamda 92 öğrenci eğitim almaktadır. Cumhuriyet döneminin en önemli uygulamalarından birisi olan karma eğitim Ağrı da da uygulanmakta olup; adı geçen ortaokulda kadın ve erkek talebeler birlikte eğitim almışlardır (BİGD, 1938). Karma eğitim, Cumhuriyet dönemi Türkiye sinde Mustafa Kemal Atatürk ün başarısı olarak görülmektedir. Atatürk ün TBMM nin açılış konuşmasında eğitim karma olmalıdır sözü, onun bu konuda ne kadar hassa davrandığını ve Türkiye de laik eğitim sistemini yürürlüğe koyma konusunda en baştan itibaren ne kadar istekli olduğunu ortaya çıkarmaktadır (Erdem, 2011). [68]

7 Cumhuriyet in İlk Dönemlerinde Ağrı da Eğitim 1936 yılında öğrenci sayısının arttığı vilâyete ayrılan eğitim bütçesin de de bir artış olmuş Liradan Liraya yükselmiştir. Bu arada dönem itibarıyla Ağrı da bulunan Merkez, Patnos, Tutak, Eleşkirt, Diyadin ve Doğubayazıt olmak üzere 6 adet ilçenin Eleşkirt ve Patnos ta hiçbir eğitim ve öğretim kurumunun bulunmadığı görülmektedir. Eldeki belgelerden anlaşıldığı kadarıyla 1936 yılından sonra adı geçen ilçelerde de okulların kurulmaya başladığı anlaşılmaktadır (BİGD, 1938). Dönem itibarıyla Türkiye de bazı yerlerde okul olmadığından çoğu öğrenci eğitimden yoksun kalmıştır (Önsoy, 1991). Bu da, Cumhuriyet in ilk dönemlerinde her alana eğitimin tam olarak götürülemediğini açıkça ortaya koymaktadır. Bu sorunu kısmen olsa da günümüzde de devam etmektedir yılında Ağrı da 22 adet ilkokul ve 1 adet ortaokul olmak üzere 23 adet eğitim ve öğretim kurumu bulunmaktadır. Yani Ağrı da bir yıl içinde 5 adet daha okul yapılmıştır. Öğretmenlerin sayısı 37 den 43 e ve öğrenci sayısı da 1343 ten 1688 e yükselmiştir. Bu dönemde eğitim ve öğretime başlayan 5 adet okulun açıldığı yer, Ağrı nın büyük ilçelerinden birisi olan Eleşkirt tir. Böylece, 1937 yılı itibarıyla okul açılmayan tek yer olarak Patnos ilçesi kalmıştır. Bunun dışında diğer ilçelerdeki okul sayıları ise şu şekildedir: Merkez ilçe 6, Doğubayazıt, 4, Diyadin 2, Eleşkirt 5, Patnos 1 ve Tutak 4. Bu okulların köylere ve şehir merkezlerine göre dağılımları ise daha da farklıdır. 22 ilkokulun 14 ü köylerde, 8 ise şehir merkezindedir. Karaköse Ortaokulu ise, Ağrı ili merkezinde eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etmiştir (BİGD, 1939) 1937 yılında Ağrı Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesinde 40 ı erkek ve 3 ü kadın olmak üzere 43 öğretmen görev yapmaktadır. Bu öğretmenlerin 22 si şehir merkezinde ve 21 i de köylerde yer almaktadır. Netice itibarıyla, 43 öğretmenin ve öğrencinin bulunduğu Ağrı da eğitim ve öğretime ayrılan miktar ise dir. Böylece, her yıl Ağrı da eğitim ve öğretime ayrılan tahsisat miktarı artmıştır (BİGD, 1939). Esas itibarıyla da Türkiye nin Cumhuriyet dönemindeki bütçesine bakıldığında imkânlar dâhilinde eğitim ve öğretime ayrılan bütçenin sürekli olarak artırıldığı anlaşılmaktadır (Ayvaz ve Şahin, 2014). Bu durum, Ağrı Milli Eğitim Müdürlüğü bütçesi için de geçerlidir ve 1923 ten 1950 ye kadar Ağrı da okulların bütçeleri sürekli olarak arttırılmıştır. Her ne kadar ayrılan bütçe çok fazla olmasa da, yeni kurulan bir devlet için ortalama bir oran olarak değerlendirilebilir yılında Ağrı ilindeki ilkokul sayısı 23 ve ortaokul sayısı da 1 dir. Yani bir yıl içinde vilâyette artan okul sayısı birdir. Ancak bu yılda Ağrı daki resmi okulların yanında 16 adet de eğitmenli okul bulunmaktadır (BİUM, 1940). Esasında eğitmenli okul öğretmenleri, ülke genelinde eğitim ve öğretim seferberliğinin bir tarafı olarak açılan Köy Eğtimen Kurslarından yetişen kişilerden yetişmektedir. Bu kurslar, okuma-yazma oranın yükseltilmesi ve eğitim çalışmalarında köy ile kent dengesini sağlamak amacıyla kurulmuş ve köylerin [69]

8 Bilal TUNÇ kalkınmasında etkili olan öncü kuruluşlar olmuşlardır (Sarı ve Uz, 2017). Bu bağlamda, Ağrı da okuma yazma oranın artmasında resmi ilkokulların yanında eğitmenli okulların da önemli bir katkı sağlamış olabileceği şeklinde düşünülmektedir. 17 Mart 1939 da Ağrı Milli Eğitim Müdürü olan Hüseyin Avni Ülküner in Erzurum Maarif Müdürlüğüne atanmasıyla onun yerine vilâyetin yeni müdürü Eskişehir İlkööğretim Müfettişi olan Nabi Taşar tayin edilmiştir (CCA, Fon Kodu: , Yer No: ; Resmi Gazete, 23 Mart 1939, Sayı:4164, s.11468). Böylece bu tarihten itibaren Ağrı da eğitim ve öğretim faaliyetlerinden sorumlu ve yürüten kişi olarak yeni bir kişi ortaya çıkmıştır yılında Ağrı da 23 ü resmi ilkokul, 1 i ortaokul ve 37 si de eğtimenli olmak üzere toplamda 61 adet eğitim ve öğretim kurumu bulunmaktadır. İlkokullarda ve eğitimenli okullarda 83 öğretmen ve öğrenci mevcut iken; ortaokulda da 8 öğretmen 194 öğrenci vardır (BİUM, 1942). Burada dikkati çeken şey ise, bir yıl içerisinde vilâyet ortaokulunda eğitim alan öğrenci sayısının sayıca artış göstermesidir. İlk kurulduğu yıl olan 1934 te sadece 80 öğrencisi olan Karaköse Ortaokulunda beş yıl içerisinde 114 talebe daha eğitim almıştır. Bu da Ağrı da eğitim ve öğretimin gelişim içerisinde olduğunu ortaya koyması bakımından anlamlı olarak değerlendirilebilir. Ağrı Karaköse Ortaokulu nda öğrenci sayısının artması, esasında dönemin eğitim politikalarının bir sonucu olarak düşünülebilir, Zira Atatürk dönemi Türkiye sinde ilkokullar kadar ortaokullara da önem verilmiş ve bu okullarda daha çok öğrencinin eğitim alması için insanları buralara teşvik edici programlar uygulanmıştır. Bilhassa Atatürk döneminde ortaokul eğitimiyle alakalı olarak kurullar oluşturulmuş ve söz konusu okulları geliştirmeye yönelik ciddi adımlar atılmıştır (Dönmez, 2005) 1939 yılında Ağrı daki eğitim ve öğretim ile ilgili diğer bilgiler de şu şekildedir: İlkokullarda 48 öğretmen vardır ve bu öğretmenlerin 28 i şehirde ve 20 si de köylerdedir. Bu arada Ağrı ilinde yer alan 37 adet eğitimenli sınıflarda 37 eğitmen bulunmaktadır yılında vilâyetteki ilkokullara ayrılan bütçe ise liradır. Bunun dışında Karaköse Ortaokulu için de lira tahsis edilmiştir (BİUM, 1942). Böylece 1939 yılı itibarıyla vilâyetteki eğitim ve öğretim kurumlarına ayılan para toplamda liradır, bu da bir önceki yıla göre Lira gibi önemli bir artışın varlığına işaret etmektedir yılında Ağrı da ilkokulların ve ortaokulların sayısında herhangi bir değişiklik yoktur, ancak eğitmenli sınıfların sayısında 2 adet artışın olduğu görülmektedir. Buna göre; 48 adet ilkokul, 1 adet ortaokul ve 39 adet eğitmenli sınıf olmak üzere toplam sayısı ise 63 tür. Vilâyet genelinde 1940 yılı itibarıyla 1970 i erkek ve 1075 i kadın olmak üzere toplamda kişinin ilkokul çağında öğrenci bulunmaktadır. Ortaokulda da 82 öğrenci mevcuttur. Bu dönemde ilkokullara Lira ve ortaokula ise Lira ayrılmıştır (BİUM, 1943). Söz [70]

9 Cumhuriyet in İlk Dönemlerinde Ağrı da Eğitim konusu veriler, Ağrı ili eğitim ve öğretim kurumlarında bir yıl içerisinde çok fazla değişikliğin olmadığını, ancak eğitimenli okul sayılarında az da olsa bir artışın olduğunu göstermektedir yılı eğitim ve öğretim verilerine bakıldığında Ağrı da okulların toplam sayısında bir artış söz konusudur yılında ilkokulların sayısı 48 dir ve bu okulların 20 si şehir merkezinde ve 28 i de köylerde bulunmaktadır. Bu eğitim kurumlarında 39 u erkek ve 8 i kadın olmak üzere toplamda 47 öğretmen vardır. Eğtimenli okulların ise sayısı 38 dir ve bu eğitim kurumlarında toplamda 64 eğitmen görev almaktadır yılı itibarıyla Ağrı genelindeki toplam 120 adet sınıf içerisinde toplamda öğrenci eğitim almaktadır (BİUM, 1945) yılında Ağrı Milli Eğitim Müdürü değişmiş ve Nabi Taşar ın Trabzon Maarif Müdürlüğüne tayin edilmesiyle beraber yerine 8 Ekim 1942 de Kayseri Gedikli Tedrisat Müdürü olan Melih Kınay atanmıştır (CCA, Fon Kodu: , Yer No: ; Resmi Gazete, 19 Ekim 1942, Sayı: 5237, s.3867). Yeni maarif müdürünün döneminde ortaokul öğrencilerinin sayılarında ciddi bir artış olduğu görülmektedir. Buna göre, 7 öğretmenin görev yaptığı Karaköse Ortaokulunda 1942 yılında toplamda 187 öğrenci bulunmaktadır (BİUM, 1945). Bu durum, geçen iki yıllık süre içerisinde Ağrı da 102 ortaokul öğrencisinin arttığı görülmektedir. Ayrıca ortaokul talebe sayısının artması, vilâyette eğitim ve öğretime verilen önemi de ortaya çıkarmaktadır Milli Eğitim İlköğretim İstatistiklerine göre, Ağrı ilinde ilkokulların sayılarında bir azalma olduğu ve ilkokul sayısının 27 ye düştüğü anlaşılmaktadır. İlkokul sayılarında bir düşüş olmasına rağmen öğretmen sayıları artmış ve 29 u şehirlerde 25 i köylerde olmak üzere 54 öğretmen vardır. Bu arada dönem itibarıyla 1 adet de eğitmenli sınıf bulunmaktadır (BİGM, 1947) te 1 adet ortaokul bulunan Karaköse Ortaokulu nda öğrenci sayısının ciddi bir biçimde arttığı ve 214 e çıktığı anlaşılmaktadır. Bu öğrencilerin 192 si erkek ve 22 si kadındır (BİGM, 1947). Bu arada yıllar içerisinde Ağrı da ortaokullu olan öğrenci sayısı sürekli olarak artış eğilimi içerisinde olmuştur. Açıldığı ilk günlerde sadece 80 öğrencisi olan Karaköse Ortaokulu na geçen on yıllık sürede 134 öğrenci daha kayıt olmuş ve Ağrı genelinde ortaokul mezunu öğrencisi de sürekli olarak artmıştır. SONUÇ Cumhuriyet döneminden önce önemli bir sancak olan Bayazıt ta eğitim ve öğretim alanında kısmen de olsa bazı çalışmaların olduğu anlaşılmaktadır, ancak Ağrı da eğitim alanında asıl ilerlemenin Cumhuriyet döneminde olduğu belgelerden ve istatistiki verilerden çok net bir biçimde anlaşılabilmektedir. Bu bağlamda, Cumhuriyet ilan edildiğinde son derece az okul ve öğrencinin yer aldığı Ağrı da Cumhuriyet in ilanıyla birlikte hem okul hem öğretmen hem de öğrenci [71]

10 Bilal TUNÇ sayılarında önemli artışlar kaydedilmiştir. Örneğin 1923 yılından 1945 yılına kadar geçen 22 yıllık süre içerinde başta Ağrı Merkez kazası olmak üzere vilâyet dâhilinde yer alan bütün ilçelerde eğitim alanında ilerlemeler vardır, esasında bu ilerlemeler de Cumhuriyet dönemi Türkiye sinin eğitime verdiği önemi ortaya çıkarmaktadır. Ağrı da okullaşma oranın artması beraberinde il genelinde okuma ve yazma oranının büyümesine imkân tanımıştır. Cumhuriyet döneminde Ağrı ilinde eğitim alanındaki en önemli durum şüphesiz ki kadınlar arasında okuma ve yazma oranının artmasıdır. Cumhuriyet in ilk yıllarında sadece ilkokullarda eğitim alabilen kadınlar, daha sonraki süreçlerde ortaokula kayıt olarak eğitim alabilmişlerdir. Bu durum, yani Ağrı da okullaşma oranı, okuma yazma bilenlerin sayılarında görece artışın olması ve en nihayetinde kadınların eğitim ve öğretim içerisinde aktif olarak yer alabilmesi, günümüze kadar artarak gelmiştir. KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri COA, C.ML , H COA, İ.HR , H COA, MF.MKT , H COA, MF.MKT , H COA, BEO, , H CCA, Fon Kodu: , Yer No: CCA, Fon Kodu: , Yer No: CCA, Fon Kodu: , Yer No: CCA, Fon Kodu: , Yer No: CCA, Fon Kodu: , Yer No: CCA, Fon Kodu: , Yer No: Araştırma ve İnceleme Eserleri AÇIK, Kerim, Tanzimat tan Cumhuriyet e Kadar Olan Dönemde Rüşdiye, İdadi ve Sultani Mekteplerindeki Arapça Derslerinin Yabancı Dil Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi, EKEV Akademi Dergisi, 20/65 (2016), ss AKPINAR, Deniz- KANALGA, Recep, Kayseri Millet Mektepleri, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (2014), s [72]

11 Cumhuriyet in İlk Dönemlerinde Ağrı da Eğitim AYVAZ, Saide- ŞAHİN, Mustafa, Cumhuriyet Dönemi Eğitim Bütçeleri, International Journal of Human Sciences, 11/1 (2014), ss Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Millet Mektepleri Faaliyeti İstatistiği, Devlet Matbaası, İstanbul Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), 1931 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), 1929 İstatistik Yıllığı (İkinci Cilt), İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları, Ankara Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), 1930 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları, Ankara Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Maarif İstatistikleri, Devlet Matbaası, İstanbul Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Muallimler İstatistiği, Devlet Matbaası, İstanbul Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü (BİGD), Kültür(Milli Eğitim) İstatistiği , Mehmet İhsan Matbaası, Ankara Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü, Kültür(Milli Eğitim) İstatistiği , Sakarya Matbaası, İstanbul Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü, Maarif İstatistiği, Suhulet Basımevi, İstanbul Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Maarif İstatistiği, Ulusal Matbaa, Ankara Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Maarif İstatistiği, Ulusal Matbaa, Ankara Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Maarif İstatistiği, Ulusal Matbaa, Ankara Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM), Maarif İstatistiği, Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, Milli Eğitim İstatistikleri ( ), Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, Milli Eğitim İlköğretim İstatistikleri, Pulhan Matbaası, Ankara Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, Milli Eğitim Ortaöğretim İstatistikleri, Pulhan Matbaası, Ankara [73]

12 Bilal TUNÇ BORAN, Abdurrahman, Cumhuriyet Döneminde Eğitimde Meydana Gelen Gelişmeler, Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2000), ss ÇELEBİ, Nurhayat- ASLAN, H. Tezer, Cumhuriyet in İlk Yıllarında Eğitimde Denetim Anlayışı, Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/27 (2016), ss DEMİRTAŞ, Bahattin, Atatürk Döneminde Eğitim Alanında Yaşanan Gelişmeler, Akademik Bakış Dergisi,1 /2 (2008), s ERDEM, Ali Rıza, Atatürk ün Kadına ve Kadın Eğitimine Verdiği Önem, BELGİ Dergisi, 9 (Kış 2015), ss ERDEM, Ali Rıza, Atatürk ün Eğitim Liderliğinin Başarısı: Türk Eğitim Devrimi, BELGİ Dergisi, 2/2 (2011), ss DÖNMEZ, Cengiz, Atatürk ve Cumhuriyet Döneminde Ortaöğretim, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (2005), s HESAPÇIOĞLU, Muhsin, Türkiye de Cumhuriyet Döneminde Eğitim Politikası ve Felsefesi, M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 29 (2009), ss ÖNSOY, Rifat, Cumhuriyet ten Bugüne İlk ve Ortaöğretimimiz ve Bazı Meseleler, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6 (1991), s.6. Resmi Gazete, 27 Mayıs 1934, Sayı:2711, s Resmi Gazete, 24 Eylül 1936, Sayı: 3417, s Resmi Gazete, 23 Mart 1939, Sayı:4164, s Resmi Gazete, 19 Ekim 1942, Sayı: 5237, s SARI, Muhammet- UZ, Esma, Cumhuriyet Döneminde Köy Eğitmen Kurslar, Turkish History Education Journal Dergisi, 6/1 (2017), ss TUNÇ, Bilal- YILDIRIM, Sefa, Ağrı da Eğitim ( ), Tarih Okulu Dergisi, 11 (2018), s Yurt Ansiklopedisi, İl İl Türkiye, Dünü, Bugünü, Yarını, Ağrı Maddesi, İstanbul 1981, s.378. [74]