TÜRK DÜNYASINDA TIRNAKLA İCRA EDİLEN YAYLI BİR ÇALGI: KILKOPUZ

Transkript

1 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XIV/1 (Yaz 2014), s TÜRK DÜNYASINDA TIRNAKLA İCRA EDİLEN YAYLI BİR ÇALGI: KILKOPUZ A Stringed Instrument Played Using Fingernail of Turkish World: Kılkopuz * Atakan DELİGÖZ ** ÖZ Telli çalgıların bir alt kolunu teşkil eden yaylı çalgılar, kendi içerisinde icra tekniği bakımından farklı iki alt gruptan oluşmaktadır. Bu gruplardan biri parmak ucu, diğeri ise tırnak yüzeyi kullanılarak icra edilmektedir. Tırnak tekniği ile icra edilen çalgı grubuna tırnak yaylıları ismi verilmektedir. Türk kültürü içerisinde bu çalgı grubundan birçok örnek bulunmaktadır. Bu makalede, Türk Dünyası tırnak yaylılarından olan ve yaygın olarak Kazakistan da icra edilen kılkopuz çalgısı hakkında tarihsel, sosyal, yapısal ve icrasal bilgiler yer almaktadır. Anahtar kelimeler; Çalgı, tırnak yaylıları, kılkopuz, Türk Dünyası çalgıları. ABSTRACT Forming sub-groups of stringed instrument bowed instruments, execution technique in itself consists of two subgroups differ. One of these groups fingertip, while the other is played using the fingernail surface. The nail bowed instruments are called with played the fingernail. In Turkish culture, there are many examples of this musical instrument group. This article is located information historical, social, structural and playing shape of kılkopuz that the Turkish world of nail bowed instruments and in Kazakhstan widely played. Key Words; Musical instrument, bowed instruments played using fingernail, kılkopuz, musical instruments of Turkish world. * Bu makale, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü tarafından yapılan ve Prof. Dr. Yüksel Sayan ın yürütücüsü olduğu 11-TDAE-001 numaralı bilimsel araştırma projesi kapsamında hazırlanmıştır. ** Araş. Gör. Ege Üniversitesi D.T.M. Konservatuarı Çalgı Yapım Bölümü, İzmir, atakan_deligoz@hotmail.com

2 142 ATAKAN DELİGÖZ Telli çalgı grubu içerisinde yer alan yaylı çalgılar, tarihsel gelişim süreci içerisinde çok farklı formlar ve adlar alarak dünyaya yayılmışlardır. Müzik aletleri içerisinde önemli bir yeri teşkil eden bu çalgı grubunun en temel özelliği; icrasının yay ile (arşe) yapılıyor olmasıdır. Yaylı çalgılar kendi içerisinde icra tekniği bakımından iki farklı grup bulunmaktadır. Birinci grubun icrasında, teller parmağın uç kısmıyla ses tahtasına (tuşe) doğru itilerek, sıkıştırılmakta ve sesler elde edilmektedir. İkinci grupta ise diğerinden farklı olarak çalgının tellerine yandan veya alttan tırnakla dokunularak icra gerçekleştirilmektedir. İkinci grup çalgıların sap üzerindeki tel yüksekliği (tuşe ve tel arasındaki mesafe) 1 cm civarından başlayıp, 4-5 cm.ye ulaşabilmektedir. Bu mesafe icracıya tellere yandan ve alttan tırnakla dokunabilme imkânı sağlamaktadır. Tırnak tekniği olarak isimlendirebileceğimiz bu icra tarzından insan sesine yakın, mistik ve farklı bir tını elde edilebilmektedir. Bu teknikte icra edilen çalgılar tırnak yaylıları olarak ifade edilmekte ve böylece bütün yaylı çalgılar içerisindeki özel ve farklı konumları belirtilebilmektedir 1. Köklü bir müzik kültürüne sahip olan Türk dünyası içerisinde çok sayıda yaylı çalgı bulunmaktadır. Geniş bir coğrafyaya yayılan bu çalgılar içerisinde, tırnak yaylıları önemli bir yer tutmaktadır. Türk dünyası tırnak yaylıları ve bunların yayılma alanlarına bakıldığında; ikili (Altay), ııkh-ııh (Hakasya), igil (Tuva), bızaançı (Tuva), kılkopuz-kobız (Kazakistan ve Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti), kauş (Gagauz Özerk Bölgesi), klasik kemençe- İstanbul kemençesi (Türkiye), tırnak kemane (Türkiye) ve heğit-eğit (Türkiye) gibi çalgıların olduğu görülmektedir. Tırnak yaylıları grubunda yer alan kılkopuz 2 iki telli bir çalgıdır. Bu çalgı yaygın olarak Kazakistan da icra edilmektedir (Resim 1-4). Ayrıca Kazaklara etnik köken ve kültür olarak çok yakın olan Karakalpaklar tarafından da kullanılmaktadır. Kazaklar bu çalgı için kobız, kobuz 3, kupuz, kubız 4, kumız 5 ve kılkobız 6 terimleri kullanırken, Karakalpaklar 1 Yaygın olarak kullanılmayan Tırnak yaylıları tabiri, yaylı çalgılar içerisinde icrasında tırnak kullanılan bu çalgı grubunu kısa, öz ve doğru olarak ifade eden bir terimdir. Bu terim Veyis Yeğin tarafından kullanılmıştır. Veyis Yeğin, Yaylı Çalgılar İçerisinde Tırnak Kemanenin Serüveni, Motif- Halk Müziğinde Çalgılar Uluslar arası Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli Aralık 2007, s Kopuz kelimesi Türk toplulukları arasında farklı çalgı türlerini ifade eden genel bir terimdir. Türkler eskiden beri dilli (ağız kopuzu gibi) ve telli (yaylı ve mızraplı çalgılar) grupta yer alan birçok müzik aletini ifade etmek için bu kelimeyi kullanmışlardır. Mahmut. R. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Ankara 1975, s ; Bolat Sarıbayev, Kazahskie Muzikalnıe İnstrumentı, Alma-Ata, 1978, s ; İrfan Gürdal, Kopuz ve Türk Dünyası Halk Çalgıları, Türkler Ansiklopedisi, Ankara 2002, C.19, s.105. Yaylı çalgıların ortaya çıkmasıyla beraber, çalgıları birbirinden ayırt etmek zorlaşmış ve kopuz ismine belirleyici ekler konularak bu sorun giderilmeye çalışılmıştır. Demir kopuz, dil kopuz, serme kopuz ve kılkopuz gibi. Kılkopuz un önündeki kıl eki de, çalgının yayını ve yayla icra edildiğini belirtmek amacıyla konulmuştur. Bolat Sarıbayev, age, s W. Radloff, Sibiryadan, C. 2, Çev. Ahmet Temir, İstanbul, 1994, s Ahmet Caferoğlu, Cihan Edebiyatında Türk Kopuzu, Ülkü Mecmuası, Ankara 1936, S: 45, s. 203.

3 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz kobuz 7 veya kobız 8 demektedir. Anadolu da kopuz terimi yaygın olarak kullanıldığından ve kabul gördüğünden dolayı, bu çalgı Kazakçadaki kılkobızın karşılığı olan kılkopuz terimiyle ifade edilmektedir 9. Kılkopuz geçmişte yaygın olarak Kazakların baksı-bakşı dedikleri saz çalıp dua eden, ayin, büyücülük ve falcılık yapan şamanları ile Karakalpakların Jırav dedikleri saz çalıp destan okuyan ozanları tarafından icra edilmiştir 10. Karakalpak jıravları bu çalgı ile kahramanlık destanları söylerken 11, Kazak şamanları kılkopuzdan çıkan mistik sesi ata ruhlarıyla bağlantı kurmak, iyi ruhları çağırıp kötü ruhları kovmak, insanları nazardan korumak, hastaları tedavi etmek, cin çıkartmak, büyü yapmak ve yağmur yağdırmak gibi değişik törenlerde kullanmışlardır 12. Kazak halkı arasında kılkopuz sesinin insanı sıkıntı, üzüntü, dert ve kederden kurtaran, ayrıca ölümden de koruyan bir güce sahip olduğu inancı bulunmaktadır. Bu inanç dolayısıyla kılkopuza büyük saygı duyulmaktadır. 13 Kılkopuz hakkındaki ilk bilgiler, iki değişik kaynaktan edinilmektedir. Bunlardan birisi sözlü kültür içerisinde yer alan efsaneler, diğeri ise XVIII. asırda Rusların araştırmacılara yaptırdıkları folklor çalışmalarıdır. Efsanelerde çalgının ne zaman, nasıl ve kim tarafından yapıldığı mevzuu yer alırken, yazılı folklor çalışmalarında ise çalgının o dönemki fiziki yapısı, icra şekli, kimler tarafından çalındığı ve çalınan ezgileri hakkında bilgiler bulunmaktadır. Kazak, Karakalpak ve Kırgız halkları tarafından yüzyıllardır anlatıla gelen ve XVIII ile XIX. yüzyıllarda yazıya aktarılmış olan efsanelere göre, çalgı ilk olarak VIII- IX. yüzyıllarda yaşa- 5 Mehmet Aça, Kültür - Medeniyet Kahramanları ve Türk Müzik Aletlerinin Ortaya Çıkışı Hakkında Teşekkül Eden Bazı Efsaneler, Milli Folklor Uluslar Arası Halkbilimi Dergisi, Ankara 2000, S. Bahar 45, s Bolat Sarıbayev, age, s V. Vertkov, Atlas Musikalnıh İstrumentov Narodov SSR, Moskova 1963, s Pınar Dönmez Fedakâr, Karakalpak Efsaneleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir 2008, s Kılkopuz ismi geçmişte Anadolu da Karadeniz kemençesinin bir çeşidi için de kullanılmaktaydı (Mahmut R. Gazimihal, Asya ve Anadolu Kaynaklarında Iklığ, Ankara 1958, s. 63). Ancak bugün Karadeniz kemençesi sadece kendi ismi ile bilinmekte ve başka isimle anılmamaktadır. Bundan dolayı günümüzde kılkopuz denildiğinde, Kazakların kullandığı yaylı çalgı akla gelmektedir. 10 Baksı ve jırav için bkz. Karl Reichl, Türk Boylarının Destanları, Çev. Metin Ekici, Ankara 2002, s ; Metin Ergun, Kopuz Sarını Kazak Âşık Tarzı Şiir Geleneği Akın ve Cıravlar, Ankara 2002, s Karl Reichl, age, s Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C.9, Ankara 1987, s. 5-7; B.E. Ospanov - N.M.Adamkulov, Kazak Halkının Muzıkalıh Asbabtarı, Almatı 2010, s ; Metin Ergun, age, s ; Bibigül Ospanaliyeva, Dombra ve Kopuzun Efsanesi, Musiki Dergisi 13 Musabek Jarkınbekov, Hayat Jırını (Şiirini) Terennüm Eden Ulu Atamaz, Kazakistan da Dede Korkut, Yay. Hazırlayan Abdimalik Nisanbayev, Ankara 2000, s. 98.

4 144 ATAKAN DELİGÖZ dığına inanılan Korkut Ata (Dede Korkut) 14 tarafından yapılmıştır 15. Bu anlatmalar halen Kazak ve Karakalpak kültürü içerisinde yaygın olarak yer almakta ve bunlar içerisinde kılkopuzun nasıl yapıldığını anlatan birçok efsane bulunmaktadır. Bu efsaneler içerisinde anlatılan kılkopuz çalgısı genellikle kobız kobuz, kumız ve kopuz isimleriyle ifade edilmektedir. Dede Korkut un kılkopuzu nasıl ve hangi malzemeleri kullanarak yaptığını anlatan birçok Kazak efsanesinden biri şöyledir: Korkut küçüklüğünden kavrama yetisi yüksek ve hafızası kuvvetli bir çocuk olarak büyür. O dönemde kullanılan müzik aletlerin hepsini çalar. Fakat bununla yetinmeyen Korkut, kendi elleriyle insanların, hayvanların ve kâinattaki varlıkların sesini çıkarabilen bir müzik aleti yapmak ister. Aleti nasıl yapacağını çok düşünür, kesip getirdiği bir çam ağacının gövdesine tasarladığı şekli vermeye başlar. Fakat bundan sonra ne yapacağını bilemeyip çok zorlanır. Günler hep böyle çam ağacına şekil vermekle ve nasıl bir alet yapacağını düşünmekle geçer. Bir gün artık iyice yorulan Korkut otururken bir anlık uykuya dalar. Rüyasında bir melek ona: Ey, Korkut! Yapmakta olduğun kopuz altı yaşındaki erkek devenin kemiği kadar olmuş. Fakat onun deve derisinden gövdesi, erkek keçinin boynuzundan oyularak yapılmış tiyeği (teli yüksek tutmak için altına konulan eşiği), beş yaşındaki aygırın kuyruk kıllarından örülmüş işegi (telleri) eksiktir. Bunları sağlarsan, aletin kuş gibi ötmeye dünden hazırdır. Diyerek kopuzu nasıl tamamlayacağı hakkında bilgi verir. Korkut uyanır uyanmaz meleğin anlattıklarının hepsini uygulayarak, kopuzu yapar. Çam ağacının gövdesinden, Kesip de yaptığım kopuzum. Üyenkinin gövdesinden, Oyarak yaptığım kopuzum. Jelmaya nın (Deve) derisinden, şanak yaptığım kopuzum. Asi tekenin boynuzundan, tiyek (eşik) yaptığım kopuzum. Beş yaşındaki aygırın kuyruğundan, işek (tel) yaptığım kopuzum. Kulaklarını ayarlayayım, olmazsa bu dediklerim. Tekrar yere vurup seni parçalayacağım. Diyerek kopuzu eline alır, kendi elleriyle yaptığı bu müzik aletinin tellerinden güzel nağmeler dökülmeye başlar. Böylece uçan kuş, koşan hayvan, esen rüzgâr durup kopuzun sesine kulak verirler 16. Kılkopuz hakkında bilgi veren Karakalpak efsanelerinden biri ise şöyledir: Korkut Ata halkın düşüncelerini ve dertlerini dile getirecek çalgı yapmak ister. Bunun nasıl olacağını uzun yıllar düşünür ve birçok denemeler yapar. Fakat istediği gibi bir çalgı yapamaz. Bir gün aklına kopuz yapmak fikri gelir ve bunun içi birçok ağacı yontarak 14 Korkut Ata Orta Asya da Korkut Baksı olarak ta bilinmekte ve kopuzlu âşıkların piri ve en büyüğü olarak kabul edilmektedir. Korkut Ata, Anadolu ve Azerbaycan da Dede Korkut ismiyle anılmaktadır. Bkz. Abdulkadir İnan, Makaleler, Ankara 1968, s Musabek Jarkınbekov, age, s Musabek Jarkınbekov, age, s ; Mehmet Aça, agm, s ; Kazak Muzıkası, Kazakistan Cumhuriyeti Milli Eğitim ve İlim bakanlığı, Medeniyet İletişim ve Spor Bakanlığı, Muhtar Avezov Edebiyat ve Sanat Enstitüsü, Almatı 2005 C.1, s. 472.; Bibigül Ospanaliyeva, Kazakistanın Jambıl Bölgesi Efsaneleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir 2011, s

5 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz yorgun düşer. Bu sırada şeytanlar yorgun düşen Korkut Ata nın halini görür ve kopuzu kendilerine göstermesini isterler, ama Korkut Ata kopuzu göstermez. Bu olaydan sonra Korkut Ata şeytanların neden kopuzu görmek istediklerini merek eder ve sebebini anlamak içi onları takip eder. Korkut Ata orman kıyısına gelip duran şeytanların kendi aralarındaki konuşmalarını gizlice dinleye başlar. Şeytanlardan biri: Korkut Ata çok ilginç bir çalgı yapmaya başlamıştı, fakat bu işten bir sonuç çıkaramadı. Eğer o kopuzu domuzun sürtündüğü yabani iğde ağacından yontsa, tahta bir kâse yapsa, kâseyi devenin baş derisiyle kaplasa, sonra kişneyen atın kuyruğundan aldığı telleri taksa, ondan sonra da çölde ya da dağda yetişen kötü kokulu ince uzun bitkinin özünden sürse, bir de kurutulmuş kabaktan bir köprü yapsa dünyada bulunmayan bir çalgı yapmış olurdu. Der. Bu sözleri duyan Korkut Ata, şeytanların söylediklerini uygular ve kopuzu yapar. Bu yeni çalgıdan çeşitli nağmeler çıkaran Korkut Ata kopuzun piri olur 17. Bu efsanelerden yanı sıra kılkopuz hakkında detaylı ve önemli bilgiler veren yazılı kaynaklar bulunmaktadır. Bu konuda Rusların yaptırdığı folklor çalışmaları önem arz etmektedir. Ruslar 1768 yılında Sen Petersburg Akademisi nde Sibirya halklarının yaşamını araştırmak için ekipler kurmuş ve Tatar, Başkurt, Kazak, Kalmak, Mari, Umdur, Yakut, Morduva, Hantı, Mansi, Evenki ve Karakas gibi halkların geleneklerini araştırmışlardır. Kurulan ekipleri Pierre Simon Pallas ve G. Melin isimli araştırmacılar yönetmişlerdir. Pallas 1769 yılında Ural Dağları nda Kazak halkının yaşadığı yere gelerek baksıları ve kılkopuzu ilk kez burada görmüştür. Semey Bölgesi nde ikinci kez yine bu çalgıya rastlamıştır. Pallas kılkopuzun yaylı bir müzik aleti olduğunu, at kılından tellerinin bulunduğunu ve sesinin kuğu çığlığına, görüntüsünün ise kuğuya 18 benzediğini ifade etmiştir 19. Diğer araştırmacı Melin ise, Astırahan Bölgesi nde kılkopuzu görmüş ve yanındaki ressam İvan Borisev e resmini yaptırmıştır. Melin bu çalgının içi boş bir çanağa benzediğini, bu çanağın üzerinin ince bir deri ile kaplandığını, bunun üzerinde ise ağaçtan eğri sapı olduğunu, burguluğunun kalbe benzediğini ve üzerinde gümüş paralar ile metallerin olduğunu söylemiştir. Yine çanağın alt tarafının dize dayanacak şekilde uzun ağaçtan yapıldığını, at kılından iki tane telinin bulunduğunu ve yayla ses çıkarınca si bemol tonunu verdiğini ifade etmiştir. Ayrıca baksının kılkopuzu çalarken ara sıra salladığını ve böylece burguluktaki metallerin ses çıkardığını belirtmiştir. Daha sonra ekip bir araya gelince Pallas, Melin in yaptırdığı o resmi görmüş ve kendi araştırmasında tespit ettiği çalgı ile aynı olduğunu fark etmiştir Metin Ergun, age, s. 115; Pınar Dönmez Fedakâr, age, s Karakalpaklardaki bu efsaneye çok yakın bir efsanede Kazaklarda mevcuttur. Bunun için bakınız: Mehmet Aça, age, s Pek çok araştırmacı kılkopuzun sesi ve görüntüsünü kuğuya benzetmiştir. Kazak müziğinin gelişimi ile ilgili önemli veriler veren arkeolog Alkey Margulan, büyülü bir müzik aleti olan kılkopuzun Kazakların eski totemlerinden biri olan kuğu (akku) kültüyle bağlantılı olduğunu ifade etmiştir. Bolat Sarıbayev, age, s Bolat Sarıbayev, age, s.113; Ayrıca bkz. B.E. Ospanov-N.M. Adamkulov age,s Bolat Sarıbayev, age, s.113; B.E. Ospanov - N.M.Adamkulov, age, s

6 146 ATAKAN DELİGÖZ Kılkopuz çalgısı geçmişte genellikle baksılar tarafından ayinlerde kullanılmıştır. Bu çalgı ile baksılar kendilerine özgü melodiler icra etmişler ve bu melodileri sadece kendisinden sonra gelecek baksıya vermişlerdir. Bu gelenek yüzyıllar boyu sürmüştür. Baksılar kendi ezgilerinin başkaları tarafından kullanılmasını istemediklerinden dolayı, ezgilerin yazılmasına da karşı çıkmışlardır. Ancak araştırmacı P. Tihov 1900 lerde birkaç kayıt yapmayı başarabilmiştir. Yapılan kayıtlar ezgilerin ahenk içinde akortlanmış iki telde çalındığını göstermiştir. P. Tihov, bu melodilerin doğaçlama olmadığını ve aynı ezginin varyantlarıyla tekrar edildiğini görmüştür. Araştırmacı, bu melodilerin erken döneme ait olduğunu belirterek, kılkopuzun Şamanizm de önemli bir yeri olduğunu ve bundan dolayı kökeninin çok eskilere dayandığını vurgulamıştır 21. Yüzyıllar boyunca kılkopuzu ayinlerde kullanan ve onun yardımıyla yer altı ve yerüstüne metafizik yolculuklar yapan şaman baksılar, bu çalgıyı kutsal saymışlardır. Bundan dolayı onun düğün ve eğlencelerde kullanılmasına karşı çıkmışlardır. XVIII. Asırda Rusya da Şamanizm in yasaklanması ve bu inanca sahip insanların baskı altına alınması sonucu, şaman baksıların sayasında azalma olmuştur. Bu durum kılkopuzun daha az icra edilmesine ve icra sahasının değişerek destan okuyan kişiler tarafından da kullanılmasına yol açmıştır 22. Kazak bilim adamlarından Şokan Velihanov, XIX. asrın ortalarına doğru bu çalgının icrasının neredeyse tamamen ortadan kalktığını belirtmiştir. 23 Etnograf S. Rıbakov da 1880 li yıllarda aynı şeyi vurgulamıştır. B. Sarıbayev ise benzer bir görüşle çalgının azalmasını Rusya daki aydın kesimin Şamanizm le mücadele etmesine ve Ekim Devrimi nden (1917) sonra baksıların tamamen ortadan kaybolmasına bağlamıştır 24. Sovyet döneminde, ülke içerisinde birçok yere orkestraların kurulması (1934), kılkopuzun yeniden yaygın olarak icra edilmesinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Kazakistan da kurulan orkestranın müdürü olan Ahmet Cubanov, uzun aramaları sonucu iki tane kılkopuz icracısı bularak, bunları kendi kurduğu halk çalgıları topluluğuna almış ve böylece çalgı yeniden bilinir ve tanınır hale gelmiştir 25. Ayrıca daha sonra kurulan konservatuarlarda da eğitimi verilmeye başlanan kılkopuz, giderek yaygınlaşmıştır. Çalgı bir yandan geleneksel yapısını muhafaza ederken, diğer yandan orkestradaki kullanım sahasını geniş- 21 Bolat Sarıbayev, age, s.113; B.E. Oslpanov-N.M.Adamkulov, age, s.98. Kılkopuzun geçmişinin Şamanizm e dayandığını Bahaeddin Ögel de vurgulamış ve konu hakkında şunları ifade etmiştir: Baksılar tarafından tedavi, fal, sihir ve dualarda kullanılan kılkopuzların kutlu ağaçlardan yapılması, yayının ve tellerinin yürük atın kuyruğundan olması gibi etmenler, onun eski Türk dini olan Şamanizm le ilgili olduğunu göstermektedir. Bahaeddin Ögel, age, s B.E. Ospanov - N.M.Adamkulov, age, s Kılkopuzun Şamanizm ile ilişkili olduğu ve baksılar tarafından Şamanist ayinlerde kullanıldığı bilinmektedir. Oysaki Kazaklar ile çok yakın bir kültürel bağa sahip olan Karakalpaklarda bu çalgı daha ziyade jıravlar tarafından destan anlatmak için kullanılmıştır. Karakalpaklardaki bu değişim muhtemelen 18. asırda yaşanan bu gelişmelerden sonra olmuş olabilir. 23 B.E. Ospanov - N.M.Adamkulov, age, s Bolat Sarıbayev, age, s B.E. Oslpanov - N.M.Adamkulov, age, s ; Özgür Çelik; Türk Dünyası'nda Üç Yaylı Çalgı: Kılkobız, Kamança, ve Kabak Kemane, İzmir 2010, s. 33.

7 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz letmek amacıyla, yirminci asrın ortalarına doğru fiziki olarak geliştirilmeye başlanmıştır. Telinde ve gövdesinde yapılan birçok değişiklikler sonucu, prima kopuz diye nitelendirilen ve batı yaylılarından kemanın karşılığı olan çalgı meydana getirilmiştir. Aynı asrın ikinci yarısında ise alto kopuz, bas kopuz ve kontrbas kopuz gibi değişik yaylı kopuz çeşitleri de yapılmıştır. Böylece kılkopuzdan geliştirilen ve ses sahaları genişletilen yeni çalgılar, orkestralarda yaygın olarak kullanılmışlardır. Bunun yanı sıra geleneksel kılkopuzlar da orkestra içerisinde bazı eserlerde icra edilerek, yaşatılmaya çalışılmıştır. Günümüzde ise bu çalgıyı yaygınlaştırmak amacıyla, Kazakistan konservatuarlarında eğitimi verilmeye devam etmektedir. Sonuç olarak bakıldığında, geçmiş dönemlerde şaman baksıların çalgısı olan ve farklı amaçlarla değişik ayin ve törenlerde kullanılan kılkopuz, XX. yüzyılda geçirmiş olduğu değişimler sonucu orkestra içerisinde kullanılan ve geleneksel Kazak küylerinin 26 (ezgi, sözsüz çalgısal müzik) icra edildiği bir müzik aleti haline gelmiştir. Kılkopuz fiziki yapı itibariyle geleneksel olarak önden büyük bir kepçeye, yandan ise kavisli bir yaya benzemektedir. Çalgı 60 ile76 cm arasında bir uzunluğa ve 13 ile 21 cm arasında bir genişliğe sahiptir. Ebatları yapan ustaya veya mevcut malzemeye göre değişebilmektedir 27. Bundan dolayı her kılkopuzun tel boyu da farklı olabilmektedir. Bunun sebebi çalgının geçmişten günümüze kadar çoğunlukla solo icra ediliyor olmasıdır. Kılkopuzun gövdesi üç ana bölümden meydana gelmektedir. Bunlar; ses kutusu (gövde), sap (kol veya boyun) ve burguluktur (baş veya kafa) 28 (Çizim1). Bu üç bölüm geleneksel olarak tek parça (yekpare) ağaçtan işlenerek yapılmaktadır. Çalgının yapımında çoğunlukla karaağaç, kayın 29 ve çam ağacı 30 tercih edilmektedir. Bunların yanı sıra ıhlamur, meşe, ceviz, erik, elma ve dut gibi ağaçlarda kullanılabilmektedir Küy, Kazak Türklerinin çok eski zamanlardan günümüze kadar getirdikleri sözsüz müzik türüdür. Küylerde söz yoktur, sadece musiki vardır. Metin Ergun, age, s.119, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara 1991, s Kılkopuz ile ilgili kaynaklarda çalgının boyu genellikle cm, eni ise cm olarak verilmesine karşın, 2011 tarihinde Kazakistan ın Almatı şehrinde yaptığımız saha çalışmasında farklı ebatlarda kılkopuzlara rastlanmış ve yukarıdaki ölçüler bu bilgiler doğrultusunda verilmiştir. 28 Türk kültüründe çalgılara bir canlı, özellikle bir insanmış gibi bakılması ve davranılması eski bir gelenektir. Çalgıların her bölümünün insan uzuvları ile ifade edilmesi, bunu açıkça göstermektedir. Çağlar boyunca çalgıların ses kutusunun altındaki ağaç veya metal çubuğa ayak, ses kutusuna gövde, ses tablasına (kapak) göğüs veya döş, sapına kol veya boyun, burguluğuna baş veya kafa, burgularına ise kulak denilmiştir. Bu tabirler hem Orta Asya Türk topluluklarında, hem de Anadolu da yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mahmut R. Gazimihal age, Ankara 1958, s ; Bahaeddin Ögel, age, s ; Özgür Çelik; age, s Bu bilgiler 2011 yılında Kazakistan ın Almatı şehrinde yapılan alan araştırmasında, Abay Üniversitesinde çalgı yapım hocası olan Jolauşı Turdogulov (1950 doğumlu) ve Kurmangazi Orkestrası çalgı yapım ve bakım ustası Abdurrahman Nurlan Abdullahoğlu ndan alınmıştır.

8 148 ATAKAN DELİGÖZ Çalgının ses kutusu, altlı üstlü iki çanaktan oluşmaktadır. Alt çanak genellikle dar ve uzun, üst çanak ise daha geniş bir yapıya sahiptir (Çizim1). Üst çanak çoğunlukla dairevi formlarda yapılmaktadır. Ses kutusunun alt ve üst çanaklarının içi oyularak boşaltılmaktadır. Üstteki çanağın üzeri açık bırakılırken, alttaki çanağın üzeri çoğunlukla deve derisi ile örtülmektedir (Resim1,2,3,4). Bu amaçla at, buzağı ve keçi derisi de kullanılmaktadır 32. Kılkopuzun ses kutusunun üzerinde öne doğru eğimli olan sapı bulunmaktadır (Resim2- Çizim1). Sapın üzerinde ise burguluk bölümü yer almaktadır. Bu bölüm üzerinde karşılıklı olarak biri sağa, diğeri sola bakan iki burgusu 33 vardır. Çalgının deri göğsü üzerinde yer alan ve telleri taşıyan eşiği 34 vardır. Eşik alt çanak üzerinde yer almakla beraber, orta eksenden uzak ve ses kutusunun kenarına doğru yaklaştırılmıştır (Resim 1,2). Bunun sebebi; tellerin eşik vasıtasıyla göğüsteki deriye yaptığı basıncı azaltmak ve derinin çökmesini engellemektir. Bazı eşiklerin bir ayağının diğerinden uzun yapılması da yine bu amaçladır. Kılkopuzun telleri ve yayında atkuyruğundan elde edilen kıllar kullanılmaktadır. İnce tel (tiz ses veren) 50 ile 60 adet, kalın tel ise (pest ses veren) 60 ile 70 adet burulmamış kılın 30 Bahaeddin Ögel çam ağacının kılkopuzun yapımında yaygın olarak kullanılmasını, bu ağacın kutlu ve Kuzey Türk Kültür çevresini kaplayan yaygın bitki örtüsü olmasına bağlamaktadır. Bahaeddin Ögel, age, s Bibigül Ospanaliyeva, agm. 32 Kılkopuzun ses kutusunun alt bölümünün üzeri yaygın olarak deve derisiyle kaplanmıştır. Bunun yanı sıra farklı derilerinde kullanıldığı örnekler mevcuttur. Kazakistan da 2011 tarihinde yaptığımız alan araştırmalarında, konu hakkında görüştüğümüz Abay Üniversitesi çalgı yapım hocası Jolauşı Turdogulov (1950 doğumlu) ve Kurmangazi Orkestrası çalgı yapım ustası Abdurrahman Nurlan Abdullahoğlu (1962 doğumlu), kılkopuz yapımında deve derisi kullanıldığı bilgisini vermişlerdir. Kurkmangazi Konservatuvarı kılkopuz hocası Kosbasarov Bazarhan (1948 doğumlu) ise deve derisinin yanı sıra keçi derisinin de kullanıldığını belirtmiştir. Ayrıca kaynaklarda buzağı derisi ve at derisinin de kullanıldığı yazılmaktadır. Konu hakkında geniş bilgi için bkz.: Abdulkadir İnan, age, s. 137; Bahaeddin Ögel, age, s ; Bolat Sarıbayev, age, s. 113; V. Vertkov, age, s Z. S. Jakişeva, Kazaktın Desturli Muzıkalık Asbabtarı, Almatı 2009, s ; Kazak Muzıkası, age, s. 472; Ö. Çelik, age, s ; Ensiklopedi Slovari Sıpravoçniki, Moskova 1974, s. 847; B.E. Ospanov,- N.M.Adamkulov, age, s Kazakların inanışına göre Kılkopuzun iki burgusundan birisi güneşi, diğeri ayı temsil etmektedir. Bibigül Ospanaliyeva, agm. 34 Eşik, eşek veya köprü olarak isimlendirilen bu parça, telli çalgılarda tellerin belli bir yüksekliğe kaldırılması ve rahatlıkla salınması (hareket etmesi) için kullanılmaktadır. Bu salınım sırasında elde edilen titreşimler eşik aracılığıyla ses kutusuna iletilmektedir. Ses kutusu ise, içine gelen titreşimleri güçlendirerek, sesin şiddetinin artmasını sağlamaktadır. Eşiğe batıda köprü, Kazakistan da ise tiek denilmekte ve eskiden boynuzdan, günümüzde ise değişik ağaçlardan yapılmaktadır. Konu hakkında bkz. Rıza Yalgın, Cenupta Türkmen Çalgıları, Adana 1940, s. 36; Atilla Okan, Türk Halk Çalgıları Terminolojisi, Ege Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2001, s. 6. Kazakların inanışına göre telleri taşıyan eşiğin alt kısmı yeri, üstü de göğü temsil etmektedir. Bibigül Ospanaliyeva, agm.

9 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz birleşiminden oluşturulmaktadır. Çalgının yaklaşık 70 cm civarında olan kavisli yayına ise 200 adet kıl takılmaktadır. Bu kıllar beş yaşında ve en güçlü kişneyen genç aygırın kuyruğundan, güz aylarında kesilmektedir. 35. Bazı kılkopuzların ses kutusunun içerisinde ve burguluğunun ön yüzünde metal parçaları, ziller ve aynalar bulunmaktadır. Baksılar icra esnasında kılkopuzu ileri geri sallayarak bu nesnelerden ses çıkartmakta ve bunu sihir, büyü ve insanları etkilemek amacıyla yapmaktadır 36. Ayrıca bu amaçla, baykuş tüyü ve bozkurt dişi gibi nesnelerinde kullanıldığı örnekler mevcuttur (Resim 2,4). Kılkopuz geleneksel bir çalgı olmakla beraber, fiziki olarak kalıplaşmış tek bir form sergilemez. Bu çalgının ses kutusu, burguluğu ve burgularında değişik formlar görmek mümkündür (Çizim 2). Bu form değişikliklerinin hangi dönemlerde ve hangi sırayla oldukları kesin olarak bilinmemektedir. Ancak arkeolog ve etnograf olan Alkey Margulan, bu çalgının en eski hallerinin bugün bildiğimiz formundan farklı olduğunu belirtmektedir. Ona göre kılkopuzun ses kutusu ilk dönemlerde iki çanaklı değil, bir çanaklı idi. Bu çanak dairevi bir yapıya sahipti. Üzerinde derisi yoktu. Kılkopuz ve şerterin ilkel türleri yapı olarak hemen hemen birbirinin aynı idi. Bunlar sesinden ayırt edilebilirdi ve şerter icracısı onu göğsünde tutup çimdikle çalar, kılkopuz icracısı ise onu dizinde tutar ve yayla çalardı 37. Kılkopuzun icrası günümüzde genellikle tırnak yüzeyi ile (tırnak tekniği) yapılmaktadır. Ancak çalgının icrasında geçmişte farklı tekniklerde kullanılmıştır. İcrada tırnak yüzeyinin yanı sıra, parmak ucu ve parmak iç yüzeylerinin de kullanıldığı bilinmektedir 38. Farklı 35 Türklerin eski dinleri Şamanizm idi. Bu dini anlayışa göre doğaya ve doğadaki varlıklara büyük değer veriyorlardı. Çoğu zaman doğadaki nesnelere ve varlıklara doğaüstü güçler atfediyor ve onları kutlu sayıyorlardı. Türklerin bu düşünce ve inanışları geleneksel bir hal almış ve yüzyıllar boyu süregelmiştir. Bu inanç çalgılar üzerinde de etkili olmuş, şaman baksılar kutsal gördükleri kılkopuzu büyücülük ve tedavi gibi değişik törenlerde kullanmışlardır. Bu çalgının gücünü artırmak içinde, onu yaptıkları malzemeleri de kutsal nesnelerden seçmişlerdir. Onun ağacını kutlu ağaçlardan olan kayın ve çam ağacının kökünden, derisini Nartüyü diye isimlendirilen en genç devenin derisinden, kıllarını kutlu at diye gördükleri genç ve aygır atın kuyruğundan ve kulaklarını yani burgularını ise tobılgı veya ırgay olarak adlandırılan dikenli çalıdan yapmışlardır. Benzer gelenekler Anadolu ya gelen Türklerde de görülmektedir. Ali Rıza Yalgın Cenupta Türkmen Çalgıları isimli çalışmasında benzer geleneklerin Güneydoğu Anadolu da da devam ettiğini tespit etmiştir. Konu hakkında daha geniş bilgi için bkz. Bahaeddin Ögel; age, s ; Rıza Yalgın, age, s. 36; Özgür Çelik; age, s Kılkopuzun burguluğunda ve ses kutusunda yer alan metal zil, ayna ve bunun gibi nesneler baksı ve kamların kopuzlarında bulunmaktadır. Halk ozanlarının kopuzlarında bu nesnelerin yerine çeşitli süslemeler yapılmaktadır. Böylece baksı ve halk ozanlarının kopuzlarını birbirinden ayırmak mümkün olmaktadır. Bolat Sarıbayev, age, s Bolat Sarıbayev, age, s Kılkopuz günümüzde tırnak tekniği ile icra edilmektedir. Bu tekniğin ne zamandan beri kullanıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Geçmişte çalgı tırnak tekniğinin yanı sıra, tellerin üzerine parmağın yastık bölümü (yumuşak etli bölümü) ve uç kısmıyla hafif bastırılarak ta icra edilmiştir. Bu konuda Bolat Sarıbayev, kılkopuzun en iyi icracılarından olan J.

10 150 ATAKAN DELİGÖZ tekniklerin bir arada kullanılması, çalgıdan değişik tonların elde edilmesi ve böylece sesin zenginleştirilmesi bakımından önemlidir. Bu çalgı ile doğadaki birçok sesi taklit eden baksılar, ondan kuş, kurt, at gibi hayvanların seslerini de çıkarmışlardır. Bu sesleri çıkarırken üç farklı icra tekniğinden yararlanmışlardır. Zamanla kılkopuzda diğer teknikler terk edilmiş ve genellikle tırnak tekniği kullanılmıştır 39. Çalgının icra tekniğinde farklılık olduğu gibi, çalınış biçiminde de farklılıklar olmuştur. Eskiden yere oturularak icra edilen kılkopuz (Resim 4), 20. yüzyılda orkestrada kullanılmasıyla birlikte sandalyeye oturularak çalınmaya başlanmıştır. İcracı çalgıyı dizinin üzerine veya iki bacağının arasına koyarak icrasını gerçekleştirmeye başlamıştır (Resim 2,3). Kılkopuzun akordu dörtlü veya beşli aralıkta yapılmaktadır. Kalın tel re notasına akortlanırken, ince tel sol veya la notasına akortlanmaktadır. İnce tel ile ezgiler çalınmakta, kalın tel ile bu ezgiye dem (esere karar sesi ile eşlik etmek) tutulmaktadır. SONUÇ VE ÖNERİLER Telli çalgıların bir alt grubunu oluşturan yaylılar, dünya üzerinde değişik coğrafyalara yayılmış ve yaygın kullanılan müzik aletlerindendir. Bu çalgı grubunun temel özelliği icrasının yay ile yapılıyor olmasıdır. Yaylı çalgı denildiğinde genellikle bu özellik akla gelmektedir. Oysaki yaylı çalgılar kendi içerisinde icrasal ve yapısal farklılıklar göstermektedir. Bu grupta yer alan çalgıların iki değişik icra biçimi bulunmaktadır. İcra biçimlerinden biri; çalgı telinin üzerine parmak ucu ile basarak onu tuşe yüzeyine sıkıştırmak suretiyle gerçekleştirilir ve sesler böylece elde edilir. Diğer icra biçiminde ise çalgı teline yandan veya alttan tırnak yüzeyleri ile dokunulur ve sesler elde edilir. Bu iki icra biçimi yaylı çalgının tonunu, tınısını, fiziki yapısını ve grubunu belirlemektedir. Bu çalışma ile yaylı çalgıların iki farklı teknikle icra edildikleri ve bundan dolayı iki ayrı gruptan oluştukları gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca bu gruplardan birini teşkil eden tırnak yaylılarının bu özelliği ile gün yüzüne çıkması ve tanıtımı sağlanmıştır. Bu kapsamda Türk kültürü içerisinde farklı coğrafyalarda yer alan tırnak yaylılarının varlığı da vurgulanmıştır. Bunlar içerisinde yer alan kılkopuz çalgısı değişik yönleriyle kapsamlı olarak ele alınmıştır. Bu çalgının formsal, yapısal ve icrasal değişiklikleri saptanmaya çalışılmıştır. Böylece Türk Dünyası tırnak yaylıları hakkında genel bir fikrin oluşması sağlanarak, aralarındaki yapısal ve kültürel ilişkilerin daha iyi anla- Kalambaev in bu üç tekniği de beraber kullandığını ifade etmektedir. Konu hakkında bkz. Bolat Sarıbayev, age, s Orta Asya da Altay, Hakasya ve Tuva gibi yerlerde tırnak yaylıları üç farklı teknikte (tırnak, parmak ucu, parmak içi) icra edilmektedir. Geçmişte kılkopuz da böyle çalınıyor iken, günümüzde genellikle tırnak yüzeyi ile icrası yapılmaktadır. Bunun sebebi; geçmişte doğadaki sesleri taklit etmek için bu üç icra tekniğini kullanarak ayin yapan baksıların giderek azalması, böylece çalgının kullanım alanın değişmesi ve orkestra içerisinde icra edilirken, farklı seslere ihtiyaç duyulmaması olabilir.

11 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz şılması sağlanmıştır. Ayrıca bunun ileride yapılacak benzer çalışmalarda, araştırmacılara yol gösterecek bir kaynak olacağı düşünülmüştür. KAYNAKÇA AÇA Mehmet, Kültür - Medeniyet Kahramanları ve Türk Müzik Aletlerinin Ortaya Çıkışı Hakkında Teşekkül Eden Bazı Efsaneler, Milli Folklor Uluslar Arası Halkbilimi Dergisi, Bahar 45, CAFEROĞLU Ahmet, Cihan Edebiyatında Türk Kopuzu, Ülkü Mecmuası, S: 45, ÇELİK Özgür, Türk Dünyası'nda Üç Yaylı Çalgı: Kılkobız, Kamança, ve Kabak Kemane, İzmir DÖNMEZ FEDAKÂR Pınar, Karakalpak Efsaneleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir ERGUN Metin, Kopuz Sarını Kazak Âşık Tarzı Şiir Geleneği Akın ve Cıravlar, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara Ensiklopedi Slovari Sıpravoçniki, Moskova GAZİMİHAL M. Ragıp, Asya ve Anadolu Kaynaklarında Iklığı, Ses ve Tel Yayınları Organografya Araştırmaları, Doğuş Ltd. Şirketi Matbaası, Ankara GAZİMİHAL M. Ragıp, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları:15, Ankara GÜRDAL İrfan, Kopuz ve Türk Dünyası Halk Çalgıları, Türkler Ansiklopedisi, C.19, Ankara İNAN Abdulkadir, Makaleler, Ankara JAKİŞEVA Z. S., Kazaktın Desturli Muzıkalık Asbabtarı, Almatı JARKINBEKOV Musabek, Hayat Jırını (Şiirini) Terennüm Eden Ulu Atamaz, Kazakistan da Dede Korkut, Yayına Hazırlayan Abdimalik Nisanbayev, Ankara Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı/1371, Kaynak Eserler/54, Ankara Kazak Muzıkası, C.1, Kazakistan Cumhuriyeti Milli Eğitim ve İlim bakanlığı, Medeniyet İletişim ve Spor Bakanlığı, Muhtar Avezov Edebiyat ve Sanat Enstitüsü, Almatı OKAN Atilla, Türk Halk Çalgıları Terminolojisi, Ege Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir OSPANOV B.E. ADAMKULOV N.M., Kazak Halkının Muzıkalıh Asbabtarı, Almatı OSPANALİYEVA Bibigül, Kazakistanın Jambıl Bölgesi Efsaneleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir OSPANALİYEVA Bibigül, Dombra ve Kopuzun Efsanesi, Musiki Dergisi (internet dergisi), ÖGEL Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C.9, Kültür Bakanlığı Yayınları/638, Ankara REİCHL Karl, Türk Boylarının Destanları, Çeviren- Metin Ekici, Ankara RADLOFW. F, Sibiryadan, C. 2, Çev. Ahmet Temir, İstanbul SARIBAYEV Bolat, Kazahskie Muzikalnıe İnstrumentı, Alma-Ata VERTKOV V., Atlas Musikalnıh İstrumentov Narodov SSR, Moskova YALGIN Rıza, Cenupta Türkmen Çalgıları, Adana 1940 YEĞİN Veyis, Yaylı Çalgılar İçerisinde Tırnak Kemanenin Serüveni, Motif- Halk Müziğinde Çalgılar Uluslar arası Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli Aralık 2007,

12 152 ATAKAN DELİGÖZ SÖZLÜ KAYNAKLAR TURDOGULOV Jolauşı, 1950 Almatı (Kazakistan) doğumlu, Abay Üniversitesinde çalgı yapım hocası. ABDULLAHOĞLU Abdurrahman Nurlan, 1962 Almatı (Kazakistan) doğumlu, Kurmangazi Orkestrası çalgı yapım ve bakım ustası. KOSBASAROV Bazarhan, 1948 Almatı (Kazakistan) doğumlu, Kurkmangazi Konservatuvarı nda kılkopuz hocası. Resim 1. Farklı formlarda iki kılkopuzun ön ve arka görünüşleri ile yayı (Almatı-Kazakistan) Resim 2. Kazakistan da kılkopuzun tırnakla icrası (Sarıbayev den)

13 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz Resim 3. Kurmangazi Konservatuarı kılkopuz icracısı Janel Majibaeva (Almatı-Kazakistan) Resim 4. Kılkopuzun Geçmişteki İcra Biçimi (Jakişeva dan)

14 154 ATAKAN DELİGÖZ Çizim 1. Kılkopuzun bölümleri Çizim 2. Değişik Formlarda Kılkopuzlar