Ege University Working Papers in Economics

Transkript

1 Ege University Working Papers in Economics DENİZLİ VE ÇEVRESİNİN (Coğrafi-Sektörel) KARŞILAŞTIRMALI ETKİNLİK ANALİZİ M. Ensar Yeşilyurt Working Paper No: 07 / 09 December 2007 Department of Economics Ege University

2 DENİZLİ VE ÇEVRESİNİN (Coğrafi-Sektörel) KARŞILAŞTIRMALI ETKİNLİK ANALİZİ Dr. M. Ensar YEŞİLYURT Pamukkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü Öğretim Üyesi Bu çalısma Denizli KOBİ'ler Avrupa Bilgi Merkezi tarafından desteklenmistir. I

3 Özet Bu çalışmada Denizli ilindeki sürükleyici sektörler olan imalat sanayi, madencilik ve turizm sektörlerinin etkinlik yapısı incelenmiştir. Fakat bu çalışmayı pek çok benzerinden ayıran özellik çalışmanın firma bazlı yapılmış olmasıdır. Ayrıca bu çalışma kapsadığı firma sayısı açısından şimdiye kadar yapılmış en geniş çalışmalardan birisidir. Bu kapsamda ilk olarak imalat sanayi incelenmiştir. Bu sektörde yılları için imalat sanayinde ortalama 2230 firmanın etkinlik analizi yapılmıştır. İncelenen ikinci sektör madencilik sektöründe önemli bir yeri olan mermerciliktir yılı için mermercilikte bütün illerde bulunan 140 firma için bu analiz yapılmıştır. Üçüncü olarak turizm sektörü incelenmiştir. Bu kapsamda Antalya, Aydın, Denizli ve Muğla illeri için yılları analiz edilmiştir. Buna göre 1999 yılında 704, 2000 yılında 746 ve 2001 yılında 577 otel analiz kapsamına alınmıştır. Böylece Denizli de ekonomisinin can damarı oluşturan bu sektöründe bulunan firmalar, coğrafi ve sektörel olarak rakiplerinin bulunduğu illerle karşılaştırılmış ve Denizli nin yeri belirlenmiştir. Çalışmadaki veri seti Turkey Statistics Institue den elde edilmiştir. Etkinlik analizleri için veri zarflama analizi kullanılmıştır. Ayrıca imalat sanayinde firmaların etkilik düzeyleri arasında yıllar içerisinde bir yakınsama olup olmadığı belirlenmiştir. İmalat Sanayi ve madencilik sektörlerinde, girdilerden birincisi çalışılan işçi saat toplamı olarak tanımlanan emek ikincisi ise çevirici güç kapasitesi ile tanımlanan sermayedir. İmalat sanayinde ayrıca hammadde de girdi olarak analize dahil edilmiştir. Çıktı olarak üretim değeri kullanılmıştır. Turizm sektöründe ise yıldızlı işletmeler kapsanmıştır. Bu işletmelerde ise girdiler olarak çalışılan saat toplamı ve yatak sayısı, çıktı olarak da satış toplamı kullanılmıştır. Anahtar kelimeler: Etkinlik, VZA, İmalat Sanayi, Madencilik, Turizm II

4 Abstract In this study, we analyzed the efficiency structure of such leading sectors in Denizli as manufacturing, mining, and tourism. That this study was done on firm-based method makes it differ from similar studies. Also this study has been the most comprehensive study in terms of the number of the firms analyzed. First, the efficiency structure of firms in manufacturing sector was analyzed for the period of Second, in mining sector, total 140 marbling firms in all provinces were analyzed for Third, tourism sector was analyzed. The analysis was done in Antalya, Aydın, Denizli, and Mugla for the period of The analysis covered 704 hotels in 1999, 746 hotels in 2000, and 577 hotels in Through this analysis, firms in Denizli were compared with their counterparts in the region and the position of Denizli in those sectors was determined. The data were obtained from Turkish Statistics Institute. Data Enveloping Analysis (DEA) was used for the efficiency analyses. In the study, it was also determined if there was a convergence among efficiency levels of the firms over the years. In manufacturing and mining sectors, one of the inputs was labor which was defined as sum of labor hours worked and the other was capital which was defined as driving power capacity. In manufacturing sector, raw material was also included into analysis as input. In these two sectors, production value was used as output. In tourism sector, star-hotels were analyzed. In this sector, we used total labor hours worked and the number of beds as input, and total sales as output. Anahtar kelimeler: Efficiency, DEA, Manufacturing Industry, Mining, Tourism III

5 İÇİNDEKİLER Tablolar Listesi. V Şekiller Listesi.. VII Kısaltmalar Listesi IX Giriş Analiz Yöntemi Veri Zarflama Analizi Yakınsama Analizi Analiz Sonuçları İmalat Sanayi Sonuçları Çalışma Ölçeğinde İmalat Sanayi Yatay Kesit Veriler den Elde Edilen Sonuçlar Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yıllara Göre Etkinlik Sonuçları: Panel Veri Analizi Mermercilik İşkolu Sonuçları Turizm Sektörü Sonuçları Turizm Sektörü 1999 Yılı Sonuçları Turizm Sektörü 2000 Yılı Sonuçları Turizm Sektörü 2000 Yılı Sonuçları.. 86 Sonuç ve Değerlendirmeler.. 93 Kaynakça.. 98 IV

6 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: İmalat sanayinde firma sayıları.. 12 Tablo 2: Panel analizde kapsanan firma sayısı 13 Tablo 3: Çalışmada kapsanan firmaların bulunduğu 3-dijitli sektörler 14 Tablo 4: 1995 yılına ilişkin özet sonuçlar 16 Tablo 5: 1995 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Tablo 6: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1995) Tablo 7: 1996 yılına ilişkin özet sonuçlar 22 Tablo 8: 1996 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Tablo 9: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1996) Tablo 10: 1997 yılına ilişkin özet sonuçlar.. 27 Tablo 11: 1997 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları. 30 Tablo 12: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1997). 31 Tablo 13: 1998 yılına ilişkin özet sonuçlar.. 33 Tablo 14: 1998 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Tablo 15: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1998). 37 Tablo 16: 1999 yılına ilişkin özet sonuçlar.. 39 Tablo 17: 1999 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Tablo 18: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1999). 43 Tablo 19: 2000 yılına ilişkin özet sonuçlar.. 45 Tablo 20: 2000 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Tablo 21: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (2000). 49 Tablo 22: 2001 yılına ilişkin özet sonuçlar.. 51 Tablo 23: 2001 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Tablo 24: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (2001). 55 Tablo 25: Yıllara göre etkinlik analizi (panel veri analizi).. 57 Tablo 26: Mermer işkolu illere göre etkinlik analizi sonuçları 69 Tablo 27: İllere göre otel sayısı 71 Tablo 28: Tam etkin otellerin illere göre dağılımı (1999) 72 Tablo 29: Antalya da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (1999).. 74 Tablo 30: Aydın da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (1999) 76 Tablo 31: Denizli de bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (1999) V

7 Tablo 32: Muğla da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (1999) 77 Tablo 33: Tam etkin otellerin illere göre dağılımı (2000) 79 Tablo 34: Antalya da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2000).. 80 Tablo 35: Aydın da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2000) 81 Tablo 36: Denizli de bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2000).. 83 Tablo 37: Muğla da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2000) 84 Tablo 38: Tam etkin otellerin illere göre dağılımı (2001) 86 Tablo 39: Antalya da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2001).. 86 Tablo 40: Aydın da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2001) 88 Tablo 41: Denizli de bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2001).. 90 Tablo 42: Muğla da bulunan otellere ilişkin etkinlik analizi sonuçları (2001) 91 VI

8 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: σ -yakınsaması Şekil 2: İmalat sanayinde firma sayısı. 12 Şekil 3: Panel analize konu olan illerde bulunan firma sayıları Şekil 4: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1995) 20 Şekil 5: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1996) 25 Şekil 6: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1997) 31 Şekil 7: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1998) 37 Şekil 8: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1999) 43 Şekil 9: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (2000) 49 Şekil 10: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (2001).. 55 Şekil 11: Yıllara göre ortalama etkinlik seviyesi (tüm iller) 58 Şekil 12: σ -yakınsaması (tüm iller) 59 Şekil 13: Ortalama etkinlik seviyesi (Afyon).. 60 Şekil 14: Yakınsama analizi (Afyon) Şekil 15: Ortalama etkinlik seviyesi (Antalya) 61 Şekil 16: Yakınsama analizi (Antalya) 61 Şekil 17: Ortalama etkinlik seviyesi (Aydın).. 62 Şekil 18: Yakınsama analizi (Aydın) Şekil 19: Ortalama etkinlik seviyesi (Burdur).. 63 Şekil 20: Yakınsama analizi (Burdur). 63 Şekil 21: Ortalama etkinlik seviyesi (Denizli). 64 Şekil 22: Yakınsama analizi (Denizli). 64 Şekil 23: Ortalama etkinlik seviyesi (Manisa). 65 Şekil 24: Yakınsama analizi (Manisa). 65 Şekil 25: Ortalama etkinlik seviyesi (Muğla).. 66 Şekil 26: Yakınsama analizi (Muğla).. 66 Şekil 27: Ortalama etkinlik seviyesi (Uşak) 67 Şekil 28: Yakınsama analizi (Uşak). 67 Şekil 29: Madencilik sektöründe ortalama etkinliklerin dağılımı 70 VII

9 Şekil 30: İllere göre otel sayısı. 71 Şekil 31: Kategorilere göre otel sayısı-1999 (Antalya) 73 Şekil 32: Kategorilere göre ortalama etkinlik seviyesi-1999 (Antalya).. 73 Şekil 33: Kategorilere göre otel sayısı-1999 (Aydın).. 74 Şekil 34: Kategorilere göre ortalama etkinlik seviyesi-1999 (Aydın). 75 Şekil 35: Kategorilere göre otel sayısı-1999 (Denizli) 76 Şekil 36: Kategorilere göre ortalama etkinlik seviyesi-1999 (Denizli) 77 Şekil 37: Kategorilere göre otel sayısı-1999 (Muğla).. 78 Şekil 38: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-1999 (Muğla) 78 Şekil 39: Kategorilere göre otel sayısı-2000 (Antalya) Şekil 40: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2000 (Antalya). 81 Şekil 41: Kategorilere göre otel sayısı-2000 (Aydın).. 82 Şekil 42: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2000 (Aydın) 82 Şekil 43: Kategorilere göre otel sayısı-2000 (Denizli). 83 Şekil 44: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2000 (Denizli).. 84 Şekil 45: Kategorilere göre otel sayısı-2000 (Muğla).. 85 Şekil 46: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2000 (Muğla) 85 Şekil 47: Kategorilere göre otel sayısı-2001 (Antalya) 87 Şekil 48: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2001 (Antalya).. 87 Şekil 49: Kategorilere göre otel sayısı-2001 (Aydın).. 88 Şekil 49: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2001 (Aydın) 89 Şekil 50: Kategorilere göre otel sayısı-2001 (Denizli). 90 Şekil 51: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2001 (Denizli).. 90 Şekil 52: Kategorilere göre otel sayısı-2001 (Muğla).. 91 Şekil 53: Kategorilere göre etkinlik seviyesi-2001 (Muğla) 92 VIII

10 KISALTMALAR DİZİNİ Ort.etk. Ad. VZA : Ortalama etkinlik : Adet : Veri Zarflama Analizi Rev.2 : Revize 2 Rev.3 : Revize 3 CRS VRS TÜİK x σ : Ölçeğe göre sabit getiri : Ölçeğe göre değişken getiri :Türkiye İstatistik Kurumu :Aritmetik ortalama :Standart sapma IX

11 Giriş Ekonomiler için temel sorun kaynakların kıtlığıdır. Bu nedenle bütün ülkeler, sektörler ve firmalar mevcut kaynaklarını doğru kullanmak istemektedir. Çünkü üretim artışı için faktör miktarındaki artış yanında maliyetsiz büyümeyi sağlayan etkinlik artışı gerçekten de çok önemlidir. Buna örnek olarak Asya Kaplanları verilebilir. Asya Kaplanlarının olağandışı büyümesindeki temel belirleyicilerden birisinin etkinlik artışı olduğu sıkça vurgulanmaktadır. Özellikle Türkiye de son yaşanan krizde kaynakların etkin kullanılmasının önemi daha iyi anlaşılmıştır. Çünkü Türkiye özellikle temel hammaddeler konusunda halen daha dış bağımlıdır. Dış kaynaklı enflasyon ve dış ticaret bilançosundaki açıkları kısa vadede engelleyebilecek daha da önemlisi maliyetsiz büyümeyi sağlayabilecek olması, etkinlik kavramına daha büyük bir önem atfedilmesine neden olmaktadır. Türkiye nin OECD ülkeleri içerisindeki etkinlik düzeyinin en alt seviyede olduğu dikkate alınırsa 1 bu konuda yapılması gerekenlerin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Denizli de faaliyette bulunan firmalar, yerel dinamikler dışında ulusal ve çoğu zaman da uluslar arası dinamiklere bağlı olduğu için hem içsel hem de dışsal krizlerden etkilenmektedir. Bu nedenle yıllardır çok büyük atılımlar yapan Denizli iş dünyası, bu tür kriz ve kötü gidişlerden daha az düzeyde etkilenmek için mutlaka etkinlik artışını sağlamalı ve bunu sürdürebilir hale getirmelidir. Bu çerçevede Denizli de faaliyette bulunan firmalar, sektörel ve coğrafi 1 Nevzat Şimşek. Endüstri-İçi Dış Ticaret (Türkiye nin Endüstri İçi Dış Ticaretinin Analizi), Basılmamış Doktora Tezi, DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2005, s

12 olarak bağlantılı ve rakip olduğu illerde bulunan firmalarla birlikte etkinlik analizine tabi tutulmuştur 2. Bu çalışma iki açıdan çok önemlidir. Bunlardan birincisi çalışmanın tamamıyla firma bazlı olmasıdır. Başka bir deyişle analizlerde, sektörel kümülatif veriler yerine firma bazlı veriler kullanılmıştır. Bilindiği gibi kümülatif veriler bazı ayrıntıların gözükmemesinde neden olmaktadır. Başka bir deyişle kümülatif verilerle yapılan çalışmalarda girdilerin önemli bir kısmını tüketen ve çıktıların önemli bir kısmını üreten bir firmanın etkin olması durumunda, başarısız firma yokmuş gibi gözükmektedir 3. Eğer piyasa payı yüksek olan firma etkinsiz bir yapıya sahipse bu durumda etkin firma yokmuş gibi gözükmektedir. Sonuç olarak firma bazlı veri seti oluşturulmuş ve firma bazlı sonuçlar elde edilmiştir. Elde edilen sonuçların ortalaması alınarak illere ve sektörlere ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır. İkinci olarak bu çalışma kapsadığı firma sayısı açısından şimdiye kadar yapılmış en geniş çalışmalardan birisidir. Bu kapsamda ilk olarak imalat sanayi incelenmiştir. Bu sektörde yılları için imalat sanayinde ortalama 2230 firmanın etkinlik analizi yapılmıştır. Denizli de son 20 yıldır çok büyük atılım gösteren imalat sanayi, büyük bir çeşitlilik göstermiştir. Gerçekten de Denizli, revize-3, 3 dijit sınıflandırma sisteminde bulunan 25 sektörde (bazıları birleştirilmiştir) faaliyette bulunan firmalara sahiptir. Ayrıca Denizli her yıl Türkiye ilk beş yüz sanayi kuruluşunda temsil edilmektedir. İncelenen ikinci sektör madencilik sektöründe önemli bir yeri olan mermerciliktir yılı için mermercilikte bütün illerde bulunan 140 firma için bu analiz 2 Bu çalışmada elde edilen sonuçların çoğu, özellikle TÜİK Sanayi Analiz Veri Kütüğü 2006 olmak üzere TÜİK in veri tabanlarına dayalıdır. 3 Bu çalışma kümülatif veri setlerinden elde edilen sonuçların yanlış olduğu gibi bir iddiayı içermemektedir. Sadece firma bazlı verilerden elde edilen sonuçlar tartışılmıştır. 2

13 yapılmıştır. Üçüncü olarak turizm sektörü incelenmiştir. Bu kapsamda Antalya, Aydın, Denizli ve Muğla illeri için yılları analiz edilmiştir. Buna göre 1999 yılında 704, 2000 yılında 746 ve 2001 yılında 577 otel analiz kapsamına alınmıştır. Böylece Denizli de ekonomisinin can damarı oluşturan bu sektöründe bulunan firmalar, coğrafi ve sektörel olarak rakiplerinin bulunduğu illerle karşılaştırılmış ve Denizli nin yeri belirlenmiştir. Bu çalışmada imalat sanayinde 9+ işçi çalıştıran işyerleri kapsanmıştır. Madencilik sektöründe de aynı şekilde 9+ işçi çalıştıran işyerleri analize konu olmuştur. Her iki sektöründe de, girdilerden birincisi çalışılan işçi saat toplamı olarak tanımlanan emek ikincisi ise çevirici güç kapasitesi ile tanımlanan sermayedir. İmalat sanayinde ayrıca hammadde de girdi olarak analize dahil edilmiştir. Çıktı olarak üretim değeri kullanılmıştır. Turizm sektöründe ise yıldızlı işletmeler kapsanmıştır. Bu işletmelerde ise girdiler olarak çalışılan saat toplamı ve yatak sayısı, çıktı olarak da satış toplamı kullanılmıştır. Veri seti Türkiye İstatistik Kurumu ndan elde edilmiştir. Elde edilen sonuçları ilgilendiren başka bir konu ise şudur: Yasalara göre bir gözde (sektör, il, bölge vs) üçten az firma var ise bu durumda ilgili veri ve sonuçların gizlenmesi gerekmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada da bu kurala dikkat edilmiş ve bazı sonuçlar gizlenmiştir. Yukarıda belirtilen açıklamalar doğrultusunda yöntem ve literatür tartışmaları birinci bölümde özetlenmiştir. Birinci bölümde yakınsama analizi konunda da bilgi verilmiştir. İkinci bölümde elde edilen sonuçlar özetlenmiş ve tanıtılmış, sonuç bölümünde ise bulgular değerlendirilmiştir. 3

14 1 Analiz Yöntemi Etkinlik hesaplamalarında kullanılan Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Yakınsama analizine ilişkin özet bilgiler aşağıda yer almaktadır. 1.1 Veri Zarflama Analizi Doğrusal programlama temelli bir yaklaşım olan VZA nın teorik gelişimine kısaca değinmek faydalı olacaktır. Etkinlik ölçümü ile ilgili özel bir alan oluşturan VZA modeli doğrusal programlama tekniği kullanılarak geliştirilmiştir. Farrell in yaklaşımını doğrusal programlama yöntemi ile analiz eden başka yaklaşımlar olmasına rağmen VZA yaklaşımı bu anlamda çok başarılı olmuştur. Bu çalışma o zamana kadar unutulan Farrell in (1957) 4 çok önemli çalışmasını da popüler hale getirmiştir. Hem Farrell in hem de Charnes, Cooper, Rhodes (CCR) in etkinlik ölçümü metodunda kullanılan parçalı doğrusal üretim teknolojisidir. CCR çalışmasında üretim olanaklarının parametrik olmayan spesifikasyonunu, lineer programlamayı kullanarak geliştirmişlerdir. İlk çalışmalarda tek çıktı kullanılmış ve dışsal değişkenler göz önüne alınmıştır. Daha sonra bunlar çoklu çıktı durumu için çok kullanışlı bir uygulama aracı olmuştur 5. Simar (1988) 6 veri genelleştirme sürecini tekrar eden bir şekilde simule eden ve bu şekilde orijinal tahminciyi bulmaya 4 M.J.Farrell, The Measurement of Productive Efficiency, Journal of Royal Statistical Society, Series A, Vol 120, No. 3, 1957, s Finn F. Forsund and Nikias Sarafoglu, On the Origins Data Envelopment Analysis, Memorandum, No , Depertmant of Economics, Universitey of Oslo, s. 4-6., Robert M. Thrall Classification Transitions under Expansion of Inputs and Outputs in Data Envelopment Analysis Managerial and Decision Economics, Vol. 10. No. 2 Jun 1989, s ; A.Charnes; W.W. Cooper and E. Rhodes Evaluating Program and Managerial Efficieney: An Application of Data Envelopment Analysis to Program Follow Through Management Science. Vol. 27, No. 6, Jun 1981, s Leopold Simar and Paul W. Vilson, Sensitivy Analysis of Efficiency Scores: How to Bootstrap in Nonparametric Frontier Models, Management Science, Vol. 44, No. 1, Jan 1998,s

15 yarayan bootstrap 7 yöntemini kullanarak parametrik olmayan yöntemler için girdi etkinliğinin örneklemdeki değişkenliğini ölçmüştür. Banker (1993) 8 VZA nın istatistiksel testlere uygunluğunu ispat etmiştir. Bogetoft (1996) 9 ise ampirik üretim frontierinin üretim birimlerinin davranışsal özellikleri ile nasıl bütünleştirilebileceğini ve VZA dan konvekslik varsayımının kaldırıldığı durumu tanımlamıştır. Banker, Charnes, Cooper ve Schinnar (1981) 10, tam olarak bilinen ve kesin olmayan verilerin birlikte VZA yaklaşımına göre analiz edilmesini mümkün kılan alternatif ölçeğe göre getiri yöntemini önermiştir. Banker ve Maindiratta (1986) 11 üretim setine ilişkin parçalı ve konvekslik varsayımı yerine S şeklinde olan bir üretim setine ait çıkarımlar yapmış ve üretim fonksiyonunun bazı bölgelerinde artan marjinal ürün bulmuştur. Seiford ve Zhu (1988) 12 bütün verilerin eşanlı olarak değiştiği duruma ilişkin çıkarım yapıp, teoremlerini ispat etmiştir. Banker ve Maindiratta (1988) 13 VZA için üretim setinin özelliklerini tanımlamış ve toplam etkinlik, tahsis etkinliği kavramlarını tanımlayıp ispat etmiştir. Cooper ve Tone (1997) 14 sadece optimumda boş girdilerin sıfır olduğu ve VZA dan elde edilen etkinlik 7 B.Efron Bootstrap Methods: Another Look at the Jackknife The Annals of Statistics, Vol. 7, No. 1, Jan 1979, s Rajiv D. Banker Maximum Likelihood, Consisteney and Data Envelopment Analysis: A Statistical Foundation Management Science, Vol. 39, No. 10 Oct 1993, s Peter Bogetoft, Dea on Relaxed Convexity Assumptions Management Science, Vol. 42, No. 3, Mar 1996, s R. D. Banker, A. Charnes, W. W. Cooper and A. P. Schinnar, A Bi-Extremal Principle for Frontier Estimation and Efficieney Evaluations Management Science, Vol. 27, No. 12, 1981, s Rajiv D.Banker and Ajay Maindiratta, Piecewise Loglinear Estimation of Efficiency Production Surfaces, Management Science, Vol. 32, No. 1, Jan 1986, s L.M. Seiford: J.Zhu, Sensitivity Analysis of DEA Models for Simultaneous Changes in All the Data, The Journal of the Operational Research Sociery, Vol.49, No. 10, Oct 1998, s Rajiv D. Banker and Ajay Maindiratta, NonparametricAnalysis of Technical and Allocative Efficiencies in Production, Econometrica, Vol. 56, Iss. 6, Nov 1988, s W.W. Cooper, K.Tone, Measures of Inefficiency in Data Envelopment Analysis and Stochastic Frontier Estimation, European Journal of Operational Research, Vol. 99, 1997, s

16 değerlerinin değişken olarak stokastik frontier yöntemine monte edilmesine ilişkin teoriyi geliştirmiştir. Ahn, Chrnes ve Cooper (1988) 15, Nunamaker 16 tarafından geliştirilen kar amaçlı olmayan organizasyonların etkinlik ölçümü genişletilmiş ve girdi ve çıktıların etkinsizliklerinin kaynakları belirlenmiştir. Grosskopf, Hayes, Taylor ve Weber (1999) 17 kar amacı olmayan okul gibi kurumlarda VZA uygulamasını tanımlamıştır. Banker, Charnes ve Cooper (1984) 18 daha önce tek girdi ve tek çıktı için bir oran tanımlamışlardı. Bu çalışmalarında ise bunu çok çıktı ve girdi için genişletmişlerdir. Bu çalışmada çoklu girdi ve çok çıktı durumu için ölçeğe göre getirinin hangi aşamasında olduğunu gösteren bir değişken tanımlanmıştır. Fare, Grosskopf ve Kokkelenberg(1989) 19 çalışmalarında fabrika kapasitesi ve getirisi ile veri endüstride gözlenen en iyi performansa dayalı teknik değişmeyi tanımlayan Farrell tipi etkinlik ölçümünü lineer programlama yöntemi ile belirlemişlerdir. Burada frontier ile fiili çıktı arasındaki farklara dayalı ölçümler kullanılmıştır. İki periyoda bağlı karşılaştırma yerine genişletilmiş modeller kullanılarak daha fazla dönem ele alınmıştır. Fare, Grosskopf ve Nelson (1990) 20 a göre ise firmalar genellikle piyasa fiyatları yerine 15 T.Ahn, A. Chames and W.W. Cooper Using Data Envelopment Analysis to Measure the Efficiency of not-for-profit Organizations: A Critical Evaluation-Comment Managerial and Decision Economics. Vol. 9, No. 3, Sep s T.R.Nunamaker, Using Data Envelopment Analysis to Measure the Efficiency of Not-for-Profit Organizations: A Critical Evaluation, Managerial and Decision Economics, Vol. 6, March 1985, s Shawna Grosskopf, Kathy J. Hayes, Lori L. Taylor and William L. Weber, Anticipating the Consequences of School Reform: A New Use of DEA, Management Science, Vol. 45, No. 4, Apr 1999, s R.D.Banker, A.Charnes and W.W.Cooper; Some Models for Estimating Technical and Scale Inefficincies in Data Envelopment Analysis, Management Science, Vol. 30, No. 9 Sep 1984, s Rolf Fare, Shavna Grosskopf and Edward C. Kokkelenberg, Measuring Plant Capacity, Utilization and Technical Change: A Nonparametric Approach, International Economic Review, Vol. 30, No. 3, Aug 1989, s Rolf Fare, Shawna Grosskopf and Julianne Nelson, On Price Efficiency, International Economic Review, Vol. 31, No. 3, Aug 1990, s

17 gölge fiyatlar yardımı ile maliyet minimizasyonu veya kar maksimizasyonuna gitmektedirler. Buna bağlı olarak yazarlar maliyet minimizasyonu için geliştirdikleri lineer programlama yöntemi ile ekonomik etkinliği ölçmüşlerdir. Gelişim konusunda kısaca bilgi verilen bu yöntemin bu çalışmada kullanılan türüne ilişkin temel yapı ve özellikleri ise şu şekildedir. Bu çalışmada teknik etkinlik ölçümünde VRS (variable return to scale-ölçeğe göre artan getiri) ölçümü kullanılmıştır. Çünkü eksik rekabet, finansal sıkıntılar gibi bir takım kısıtlar firmaların optimal ölçekte çalışmasını engellediği ve CRS (constant return to scaleölçeğe göre sabit getiri) çözümü bu durumda teknik etkinlik ve ölçek etkinliği ölçümlerinin iç içe girmesi sonucunu doğurduğu için, VZA yöntemini VRS çerçevesinde kullanmak teknik etkinlik değerlerinin ölçek etkinliği değerlerinden ayrıştırılmasını ve daha güvenli değerler elde edilmesini sağlar. Fakat N sayıdaki her bir firmanın K girdisi ve M çıktısı olduğu ve i inci firma için girdi ve çıktı sütun vektörlerinin x i ve y i tarafından temsil edildiği kabul edilmiştir. Tüm firmalar için K*N girdi matrisi X olarak, M*N çıktı matrisi Y olarak tanımlanmaktadır. Her firma için ı ı u yi / v xi gibi tüm girdiler aracılığıyla tüm çıktıların oranı ölçülmek istendiğine göre, burada u, M*1 çıktı ağırlıklarının, v ise K*1 girdi ağırlıklarının vektörüdür. Optimal ağırlıklandırma ise aşağıdaki matematiksel programlama problemi çözülerek elde edilmektedir: max uy u yi v xi, kısıt u y i v xi 1, i = 1,2,... N u, v 0 (1) i. nci firmanın u ve v değerlerini kapsayan etkinlik ölçümü, bu değerlerin bire eşit veya daha küçük olması gerektiği kısıtı altında 7

18 maksimize edilmiştir. Bu formülasyondaki problem çözüm sayısının sonsuz olmasıdır. Bundan kaçınmak için 1 nolu modele v x j =1 kısıtı eklenir ve yeniden düzenlenirse: max. v ( µ µ y i ), kısıt v x i =1, µ y v x 0, i = 1,2,... N i j µ, v 0, (2) problemi elde edilir. Burada farklı doğrusal programlama problemini vurgulamak için u ve v notasyonları µ, ν olarak değiştirilmiştir. (2) deki eşitlik formu VZA doğrusal programlama probleminin çarpan formudur. Bu problemin zarf formu ise aşağıdaki şekilde gösterilmektedir. min θ. λ θ, kısıt + Yλ 0 y i θx i Xλ 0, (3) λ 0 Burada θ ölçek ve λ, N*1 sabitlerinin vektörüdür. Bu zarf formu, çarpan formuna göre daha az kısıt getirir ve çözüm için tercih edilen formdur. Sınır 1 değerini ifade ettiğine göre θ < 1 olması durumunda θ değeri i.nci firma için etkinlik sayısıdır. Bu CRS doğrusal programlama problemi VRS doğrusal programlama ı problemine N 1 λ = 1 konvekslik kısıtının eklenmesi yoluyla dönüştürülebilir ve aşağıdaki şekilde tanımlanır: min θ. λ θ, kısıt + Yλ 0 y i θx i Xλ 0, N1 λ = 1 (4) λ 0 8

19 Burada, N1, birlerden oluşan (Nx1) vektördür. Etkinlik ölçümlerinde, VRS teknik etkinlik değerleri CRS de elde edilenlere eşit veya daha büyük olduğu için daha yaygın kullanılmaya başlanmıştır. ı Konvekslik sınırlaması ( N 1 λ = 1) etkinsiz bir firmanın benzer ölçekteki firmalara karşı konumunu belirler. Firma için VZA sınırı üzerinde belirlenen nokta, gözlenen firmaların konveks kombinasyonu olacaktır. CRS durumu için konvekslik sınırlaması olmadığından firmanın kendisinden daha büyük (veya daha küçük) ölçekli firmalar karşısındaki konumu belirlenmiş olur. Bu durumda λ ağırlıkları birden daha büyük (küçük) olacak şekilde toplanır. Ölçeğe göre değiş ken getiri (VRS) pür etkinliği ölçtüğü ve CRS- VZA nında iki bileşenden oluştuğu ve bunların ölçek etkinsizliği ve pür teknik etkinsizlik olduğu düşünüldüğü zaman, CRS ve VRS ile hesaplanan toplam etkinlik arasında bir fark varsa bu firmanın ölçek etkinsizliğine işaret eder. Yani ölçek etkinsizliği VRS ve CRS toplam etkinlikleri arasındaki farktır. Dolayısıyla şeklinde yazılabilir 21. TE = TE CRS VRS SE 21 Tim Coelli, D.S.Prasada Rao and George E. Battase, An Introduction to Efficiency and Productivty Analysis, Kluwer Academic Publishes, 1998, s. 5, Tim Coelli, A Guide to DEAP Version 2.1, CEPA Working Paper, 1996, s , Recep Kök ve Ertuğrul Deliktaş, Endüstri İktisadında Verimlilik Ölçme ve Strateji Geliştirme Teknikleri, İzmir 2003, s. 40, Ertuğrul Deliktaş and Mehmet Balcılar, A Comparative Analysis of Productivity Growth, Catch-Up, and Covergence in Transmision Economies, Emerging Markets Finance and Trade, Vol. 41, No.1, s.6-28, January-February 2005, s. 1-25, Yeşilyurt, M. E. (2005) Türkiye'de İlk Beş Yüz İmalat Sanayi Kuruluşunun Kaynak Kullanımı ve Etkinlik Analizi, Basılmamış Doktora Tezi, DEU Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. 9

20 1.2 Yakınsama Analizi Çalışmada kullanılan diğer yöntem yakınsama analizidir. Yakınsama analizine ilişkin çıkış noktası; fakir olan ülke veya bölgelerin zengin olanlardan daha yüksek büyüme hızına sahip olmasına bağlı olarak zaman içerisinde kişi başına gelirin veya üretimin zengin ülkelere yakınsayıp yakınsamayacağıdır (Barro ve Martin, 1992). Kişi başına hasıla ile hasıla büyüme oranı arasındaki tersine eğilimin varlığı ile ilgili ilk çalışmalar Ramsey (1928), Solow (1956), Cass (1965) a aittir. Ayrıca etkinlik, verimlilik ve teknoloji gibi değişkenlerin de yakınsayıp yakınsamadığı konusunda ilk çalışmalardan birisi Baumol ün (1986) ülkeler arasında verimlilik yakınsamasıdır. Daha spesifik çalışmalarda ise bazı sektörlerde verimlilik yakınsaması bulunmuşken bazılarında bulunamamıştır. Örneğin Bernard ve Jones (1996) hizmetler sektöründe yakınsama bulurken bazı imalat sanayi sektörlerinde yakınsama parametreleri anlamlı çıkmamıştır. Dollar ve Wolff (1988) bazı sektörlerde daha fazla olmak üzere emek verimliliğinde yakınsama olduğunu belirlemişlerdir. Yakınsama analizi iki türlü uygulanmaktadır. Birincisi β - yakınsamasıdır. Bu analiz parametrik bir yaklaşım olup koşullu veya koşulsuz olarak uygulanabilmektedir. Bir diğer yakınsama türü ise σ -yakınsamasıdır. Bu analiz ise parametrik olmayan bir yaklaşımdır. Standart sapma ve daha çok varyasyon katsayılarına bakılarak yorumlanmaktadır. Değişim katsayısının büyümesi ıraksamayı, küçülmesi ise yakınsamayı ifade etmektedir. Yakınsamanın hesaplandığı değerler birbirlerinden uzaklaşıyorsa bu durumda standart sapma ve varyasyon katsayısı artar. Şekil 1 de yakınsama değerinin yukarı hareketi, incelenen değişkende bir ıraksama, aşağı hareketi ise yakınsamayı tanımlamaktadır. 10

21 0.6 Yakınsama Yıl Şekil 1: σ -yakınsaması 2 Analiz Sonuçları Bu çalışmada Denizli açısından büyük öneme sahip İmalat Sanayi, Madencilik ve Turizm sektörlerindeki etkinlik yapısı belirlendiği için önce imalat sanayiye ilişkin sonuçlar değerlendirilmiş daha sonra diğer sektörlerle ilgili analizler yapılmıştır. 2.1 İmalat Sanayi Sonuçları Çalışmada kapsanan iller itibariyle imalat sanayisine ilişkin kısa bilgilerden sonra analiz sonuçları verilecektir Çalışma Ölçeğinde İmalat Sanayi Bu çalışmanın önemi, kapsadığı firma sayısı açısından Türkiye de yapılan en geniş çalışmalarından birisi olmasından kaynaklanmaktadır. İmalat sanayi için kapsanan iller şu şekildedir: Bu çalışmada Afyon, Aydın, Antalya, Burdur, Denizli, İzmir, Manisa, Muğla, Uşak illeri incelenmiştir. Ayrıca taşımış oldukları öneme bağlı olarak tekstil ve konfeksiyon sektörlerinde, bu illere Bursa, Gaziantep ve Kahramanmaraş illeri dahil edilmiştir. İmalat sanayine ilişkin analiz ikiye ayrılmıştır. Birinci kısımda yatay kesit veri, diğer kısımda ise panel veriler kullanılmıştır. Bu şekildeki ayrımın nedeni şu şekilde açıklanabilir. Panel veriler oluşturulurken yılları kullanıldığı için, yedi yılın hepsinde bulunan 11

22 firmalar kapsanmıştır. TÜİK tarafından yapılan çalışmalarda üç yıl için firma devamlılık oranı yaklaşık olarak %65 tir. Altı yıl için bu oran daha düşük olarak gerçekleşmiştir. Bu nedenle panel analizde çok sayıda firma kapsam dışı kalacağından, veri kaybını önlemek için panel analiz dışında her yıl için 9+ işçi çalıştıran bütün firmaların içerildiği yatay kesitle analiz yapılmıştır. Yatay kesit veri setinde toplam incelenen firma sayısı 1995 yılında 1865, 1996 yılında 2260, 1997 yılında 2468, 1998 yılında 2420, 1999 yılında 2020, 2000 yılında 2330 ve 2001 yılında ise 2279 dur (Tablo 1 ve Şekil 2). Tablo 1: İmalat sanayinde firma sayıları Yıl Adet Adet Yıllar Şekil 2: İmalat sanayinde yıllara göre firma sayısı 12

23 Panel veri setinde kapsanan firma sayıları ise şu şekildedir. Afyon da 53, Antalya da 23, Aydın da 35, Burdur da 21, Denizli de 128, Manisa da 101, Muğla da 6, Uşak da 35 firma analize konu olmuştur (Tablo 2, Şekil 3). Tablo 2: Panel analizde kapsanan firma sayısı Yıl Adet Afyon 53 Antalya 23 Aydın 35 Burdur 21 Denizli 128 Manisa 101 Muğla 6 Uşak 35 Toplam Adet Afyon Antalya Aydın Burdur Denizli Manisa Muğla Uşak İl Şekil 3: Panel analize konu olan illerde bulunan firma sayıları İncelenen toplam sektör sayısı yirmi beştir. Homojen özelliklere sahip bazı sektörler çok az sayıda firmayı kapsadığı 13

24 için birleştirilmiştir. Birleştirilmiş sektörler ilgili satırda birden fazla kod ile gösterilmiştir (Tablo 3). Tablo 3: Çalışmada kapsanan firmaların bulunduğu 3-dijitli sektörler Sektör kodu Sektör tanımı 151 Sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et ür. işl. ve saklanması 152 Süt ürünleri imalatı 153 Öğütülmüş tahıl ür. nişasta, niş. ürünler ve hazır hayvan yem. imalatı 154 Diğer gıda maddeleri imalatı 155 İçecek imalatı 171 Tekstil iplikçiliği, dokumacılığı ve aprelenmesi 172 Diğer tekstil ürünleri imalatı 173 Trikotaj (örme) ürünleri imalatı 181 Kürk hariç, giyim eşyası imalatı 192 Ayakkabı imalatı 202 Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç); hasır ve buna benzer, örülerek yapılan maddelerin imalatı 210 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı Yayım-basım ve basımla ilgili hizmet faaliyetleri Kok fırını ürünleri imalatı-rafine edilmiş petrol fırınları imalatı 241 Ana kimyasal maddelerin imalatı 242 Diğer kimyasal ürünlerin imalatı Kauçuk ürünleri imalatı-plastik ürünleri imalatı Cam ve cam ürünleri imalatı Demir çelik -demir -çelik dışındaki ana metal -metal döküm sanayi 281 Metal yapı malzemeleri, tanklar, sarnıç ve buhar kazanı imalatı 291 Genel amaçlı makine imalatı 293 B.y.s. ev aletleri imalatı Elek. motoru, jeneratör ve transformatörlerin im.-izole ed. tel ve kab. im Motorlu kara taşıtların imalatı-motorlu kara taşıtları ve bunların motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarların imalatı 361 Mobilya imalatı Koyu yazılan sektörlerde Denizli ilinin en önemli sektörleri olan tekstil ve hazır giyimde önemli yere sahip iller olan Bursa, G.Antep ve K.Maraş illeri de analize katılmıştır. 14

25 2.1.2 Yatay Kesit Veriler den Elde Edilen Sonuçlar Burada yıllarının her birinde sadece tek bir yıl için elde edilen etkinlik sonuçları verilmiştir. Çalışmada verilen ortalama etkinlik değerleri firma bazlı analizden elde edilen etkinlik skorlarının ortalamasıdır. Bu nedenle sektörde bulunan firmaların ne kadarının en etkin firmadan uzak olduğunu gösteren nispi bir ölçü olarak kabul edilebilir. Ortalama değerlerin düşük olması sektörde bulunan firmaların çoğunluğunun en etkin firma/firmalara göre düşük etkinliğe sahip olduğunu göstermektedir. Aksi halde genellikle firmaların yüksek etkinliğe sahip olduğunu göstermektedir Tablolarda en düşük etkinliğe sahip olan firmanın bulunduğu il ve en düşük değer bulunmaktadır. Ayrıca en yüksek etkinliğe sahip olan firmalardan kaç tane ve hangi ilde bulunduğu yine aynı tablolarda görülmektedir Yılı Sonuçları 1995 yılında kapsanan 1810 firmanın büyük bir çoğunluğu İzmir dedir. Firmaların en fazla yer aldığı sektörler ise sırasıyla 181 ve 171 nolu sektörlerdir. En yüksek ortalama etkinliğe sahip olan sektörler ise sırasıyla 152, 361 ve 210 nolu sektörler iken en düşük ortalama etkinliğe sahip olanlar ise 181, ve 171 nolu sektörlerdir. 155, 241 ve nolu sektörlerde en düşük etkinliğe sahip olan firma Denizli de bulunmaktadır. Ayrıca tam etkin olanlardan 152, 154, 241, nolu sektörlerde 1 er, 171 nolu sektörde 4, 172 ve 361 nolu sektörlerde ise 2 şer firma Denizli de bulunmaktadır. Toplamda tam etkin firmaların en fazla olduğu il İzmir, en az olduğu Muğla ve Burdur dur. K. Maraş ise herhangi bir sektörde tam etkin firmaya sahip değildir (Tablo 4). 15

26 Tablo 4: 1995 yılına ilişkin özet sonuçlar En düşük etkinliğe Toplam En Sektör Ortalama sahip firma düşük kodu etkinlik firmanın sayısı etkinlik bulunduğu il En yüksek etkinliğe sahip firmaların bulunduğu iller ve adetleri Afyon Antalya Aydın Burdur Bursa Denizli G.Antep İzmir Manisa K.Maraş Muğla Uşak Toplam

27 Analize konu olan en fazla firma İzmir de yer almaktadır. İkinci sırada ise Denizli yer almaktadır. Sadece tekstil ve konfeksiyon sektörlerinde yer alan Bursa, G.Antep ve K.Maraş illeri hariç tutulursa en düşük firma sayısı ise Muğla da bulunmaktadır. Ortalama etkinliğin en yüksek olduğu il İzmir olup diğer iller sırasıyla Uşak, Muğla, Aydın, Antalya, Denizli, Burdur ve Afyon dur. 151 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe sahip olan il Antalya, en düşük olan ise Afyondur. Denizli ise üçüncü sıradadır. 152 nolu sektörde en yüksek etkiliğe İzmir sahiptir. İkinci sırada Antalya yer almaktadır. 153 nolu sektörde ortalama etkinliğin en yüksek olduğu iller sırasıyla Manisa, Denizli, Uşak, Burdur, Afyon ve İzmir dir. 154 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe sahip olan il Antalya olup diğer iller sırasıyla İzmir, Manisa, Afyon ve Denizli-Burdur dur. 155 nolu sektörde ortalama etkinlik sıralamasına göre ilk sırada İzmir yer alırken, diğer iller sırasıyla Manisa ve Aydın dır. 171 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe Muğla sahipken diğer iller sırasıyla Aydın, Denizli, Manisa, İzmir, Uşak, Antalya, K.Maraş, Bursa ve G.Antep dir. 172 nolu sektörde yüksek etkinliğe sahip olan il İzmir olup diğer iller sırasıyla Uşak, Denizli, G.Antep, Bursa ve Manisa dır. 173 nolu sektörde ortalama etkinlik sırası Uşak, Aydın ve G.Antep şeklindedir. 181 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe K.Maraş sahip iken diğer iller sırasıyla İzmir, Denizli, Bursa ve Manisa dır. 241 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe İzmir sahiptir. Diğer iki il ise sırasıyla Manisa ve Denizli dir. 242 nolu sektörden etkin il İzmir olup diğeri Aydın dır nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe Denizli sahiptir. İkinci sırada Manisa, üçüncü sırada İzmir, dördüncü sırada ise Antalya yer 17

28 almaktadır nolu sektörde ise ortalama etkinlik sıralaması Muğla, Manisa, İzmir, Afyon, Burdur, Aydın ve Denizli şeklindedir sektörlerinde ise ilk sırada Denizli ikinci sırada ise İzmir yer almaktadır. 281 nolu sektörde ise sıralama İzmir ve Manisa, 289 nolu sektörde İzmir, Manisa, Afyon, Denizli, 291 nolu sektörde Manisa, İzmir, nolu sektörde İzmir ve Denizli, 361 nolu sektörde İzmir ve Manisa dır (Tablo 5). 18

29 Tablo 5: 1995 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Afyon Antalya Aydın Burdur Bursa Denizli G.Antep İzmir Manisa K.Maraş Muğla Uşak Sektör kodu Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk * * * 1 * 1 * * 1 * * 2 * * * * * 1 * * 2 * * * 1 * * * * 1 * * 1 * * 1 * * 1 * 1 * * 1 * * 2 * * * * * 1 * * * * * * * 1 * * * 2 * 1 * * * * 1 * 1 * * 2 * 1 * * * 1 * 1 * 2 * Toplam

30 Denizli de faaliyette bulunan firmalara ilişkin bazı ayrıntıları vermek yararlı olacaktır. Denizli de bulunan firmalardan 18 tanesi yükse etkinliğe sahiptir. Bunlardan 12 tanesi tam etkindir. 219 firmanın 52 tanesi çok düşük etkinlik seviyesine sahiptir. En fazla firmanın bulunduğu ortalama etkinlik seviyesi aralığı ise aralığıdır (Tablo 6, Şekil 4). Tablo 6: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı Etkinlik seviyesi aralığı Adet Toplam 219 Adet Etkinlik seviyesi aralıkları Şekil 4: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1995) 20

31 Yılı Sonuçları İncelenen sektörler içerisinde 1996 yılında en fazla firma 181 nolu sektörde bulunmaktadır. Bu sektörü 171 ve nolu sektörler takip etmektedir. Ortalama etkinliğin en yüksek olduğu sektörler sırasıyla 152, 173 ve 361 nolu sektörlerdir. En düşük olanlar ise 181, ve 171 nolu sektörlerdir. Ortalama etkinliğin düşük olduğu sektörlerde, düşük etkinlik seviyelerinde, yüksek olduğu sektörlerde ise daha yüksek etkinlik seviyelerinde bir yığılma olduğu anlaşılmaktadır. Her bir sektörde en düşük etkiliğe sahip olan firmalardan bazıları Denizli de bulunmaktadır. 202, 241, ve nolu sektörlerde en düşük etkinliğe sahip olan firma Denizli de bulunmaktadır. Ayrıca 152, 153, 154, 155, 181, , , 289 ve 361 nolu sektörlerde birer, 241 nolu sektörde iki, 172, 173 ve nolu sektörlerde ise tam etkin üçer firma Denizli de yer almaktadır. İzmir ise 171 ve 242 nolu sektörler dışında her sektöre tam etkin firma bulunmaktadır. K.Maraş tan sadece bir sektörde tek bir firma tam etkin iken Manisa dan herhangi bir firma tam etkin olamamıştır (Tablo 7). 21

32 Tablo 7: 1996 yılına ilişkin özet sonuçlar Sektör kodu Toplam firma sayısı Ortalama etkinlik En düşük etkinliğe sahip firmanın bulunduğu il En düşük etkinlik En yüksek etkinliğe sahip firmaların bulunduğu iller ve adetleri Afyon Antalya Aydın Burdur Bursa Denizli G.Antep İzmir Manisa K.Maraş Muğla Uşak

33 1996 yılında 151 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinlik seviyesine sahip olan il Antalya iken diğer iller sırasıyla, Manisa, İzmir, Denizli ve Afyondur. 152 nolu sektörde bu sıralama Manisa, Antalya ve İzmir, 153 nolu sektörde Denizli, Uşak, Afyon, İzmir, Manisa ve Burdur, 154 nolu sektörde Antalya, Afyon, Aydın, Burdur, Denizli, İzmir, Muğla ve Manisa, 155 nolu sektörde ise Denizli ve İzmir şeklindedir. 171 nolu sektörde en yüksek etkinliğe sahip olan iller ise Aydın ve Denizli dir. Bu illeri sırasıyla İzmir, Uşak, G.Antep, Antalya, K.Maraş, Bursa ve Manisa takip etmiştir. 172 nolu sektörde Manisa yı Bursa, İzmir, Denizli, G.Antep ve Uşak takip etmektedir. 173 nolu sektörde ise bu sıralama Denizli, G.Antep, İzmir ve Bursa, 181 nolu sektörde Manisa, İzmir, Denizli, Bursa ve G.Antep-K.Maraş, 191 nolu sektörde ise Uşak, Manisa, İzmir ve Denizli şeklindedir. 202 nolu sektörde en etkin olan il İzmir iken, ikinci sırada Denizli üçüncü sırada Manisa yer almaktadır. 210 nolu sektörde birinci sırada İzmir, ikinci sırada Denizli yer almaktadır nolu sektörde birinci sırayı Denizli, ikinci sırayı İzmir, 241 nolu sektörde birinci sırayı Denizli, ikinci sırayı İzmir, üçüncü sırayı ise Manisa almıştır nolu sektörde bu sıralama Denizli, Afyon, Antalya, Manisa ve İzmir, nolu sektörde Aydın, Afyon, Denizli, Uşak, Burdur ve Manisa, nolu sektörde Manisa, Denizli ve İzmir, 281 nolu sektörde İzmir, Manisa ve Denizli, 289 nolu sektörde Denizli, İzmir ve Manisa, 291 nolu sektörde ise Manisa, Aydın, Afyon, Denizli ve İzmir şeklindedir nolu sektörde en etkin il olan Aydın ı İzmir, Antalya ve Denizli, 361 nolu sektörde ise en etkin il olan İzmir i Denizli takip etmektedir (Tablo 8). 23

34 Tablo 8: 1996 yılı ortalama etkinlik seviyesi sonuçları Afyon Antalya Aydın Burdur Bursa Denizli G.Antep İzmir Manisa K.Maraş Muğla Uşak Sektör kodu Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk. Ad. Ort.etk * * * 1 * 2 * * * 2 * * * 2 * 1 * * 2 * * * 2 * * * * 2 * * 1 * * * 2 * 2 * * * * * * * 1 * * * 1 * 2 * 2 * * * * 1 * 1 * * 1 * * * * * * * * 2 * 1 * 2 * * * 1 * 1 * * 1 * Toplam

35 1996 yılında Denizli de faaliyette bulunan 395 firmanın 37 tanesi kendi sektöründe yüksek etkinliğe sahip iken 23 firma ise tam etkindir. 141 adet firma ise çok düşük etkinliğe sahiptir. En fazla yığılmanın olduğu grup ise aralığıdır (Tablo 9, Şekil 5). Tablo 9: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1996) Etkinlik seviyesi aralığı Adet Toplam 395 Adet Etkinlik seviyesi aralıkları Şekil 5: Denizli de bulunan firmaların etkinlik seviyelerinin dağılımı (1996) 25

36 Yılı Sonuçları 1997 yılında en fazla firmanın analize katıldığı sektör 171 nolu sektör iken ikinci sırada 181, üçüncü sırada nolu sektör bulunmaktadır. En az firmanın kapsandığı sektörler ise sırasıyla 152, 202 ve nolu sektörlerdir. Etkinlik seviyesinin en yüksek olduğu sektör 152, 210 ve 242 nolu, en düşük olduğu sektörler ise sırasıyla 171, 181 ve nolu sektörlerdir. Bu sektörler içerisinde en düşük etkinliğe sahip olan firmalardan bazıları Denizli de bulunmaktadır. 172, 173 ve 311 nolu sektörlerde en düşük etkinliğe sahip olan firmalar Denizli de faaliyet göstermektedir. Ayrıca 153, 155, 173, 191, 202, , , 341 nolu sektörlerde birer, 154, 171, nolu sektörlerde ikişer, 172 nolu sektörde üç, 181 nolu sektörde ise dört adet tam etkin firma bulunmaktadır. İzmir 172 ve nolu sektörler dışında kalanlarda en az bir tane tam etkin firma bulunmaktadır. K.Maraş ta ise sadece bir tane tam etkin firma bulunmaktadır (Tablo 10). 26

37 Tablo 10: 1997 yılına ilişkin özet sonuçlar En düşük Sektör kodu etkinliğe En yüksek etkinliğe sahip firmaların bulunduğu iller ve adetleri Toplam En Ortalama sahip firma düşük etkinlik firmanın sayısı etkinlik bulunduğu Afyon Antalya Aydın Burdur Bursa Denizli G.Antep İzmir Manisa K.Maraş Muğla Uşak il

38 1997 yılında 151 nolu sektörde en yüksek etkinliğe sahip olan il Antalya iken diğer iller sırasıyla Aydın, Afyon, Manisa, Denizli ve K.Maraş dır. 152 nolu sektörde aynı sıralama Manisa ve İzmir, 153 nolu sektörde Manisa, Denizli, İzmir, Afyon, Burdur ve Uşak, 154 nolu sektörde Antalya, Denizli, Aydın, Afyon, İzmir, Burdur, Manisa ve Uşak, 155 nolu sektörde ise İzmir, Denizli ve Aydın şeklindedir. 171 nolu sektörde en yüksek ortalama etkinliğe sahip olan il Antalya olup diğer iller sırasıyla Manisa, Aydın, İzmir, Denizli, Uşak, Bursa, K.Maraş, G.Antep ve Muğla dır. 172 nolu sektörde Denizli ilk sıradadır. En yüksek ortalama etkinliğe göre diğer iller Uşak, G.Antep, Manisa, Bursa ve İzmir şeklinde sıralanmaktadır. 173 nolu sektörde ise sıralama İzmir, Denizli, G.Antep ve Bursa şeklindedir. 181 nolu sektörde ilk sırada Denizli yer almıştır. Diğer iller sırayla K.Maraş, İzmir, Manisa, Aydın ve Bursa dır. 191 nolu sektörde ilk sırada Manisa, ikinci sırada Uşak ve üçüncü sırada ise İzmir yer almaktadır. 202 nolu sektörde ilk sırada Manisa ikinci sırada İzmir bulunmaktadır nolu sektörde en yüksek ortalama ekinlik seviyesine İzmir sahipken ikinci sırada Denizli yer almaktadır. 241 nolu sektörde sıralama Manisa, İzmir ve Denizli, nolu sektörde Antalya, Manisa, Afyon İzmir ve Denizli, nolu sektörde Uşak, Burdur, Manisa, Muğla, Aydın, İzmir, Aydın, Denizli, Antalya, nolu sektörde ise İzmir, Denizli ve Manisa şeklindedir. 281 nolu sektörde en yüksek ortalama teknik etkinlik seviyesine sahip olan il İzmir iken ikinci sırada Burdur yer almaktadır. 289 nolu sektörde birinci sırada Manisa, ikinci sırada İzmir, üçüncü sırada Denizli, 291 nolu sektörde birinci sırada Manisa, ikinci sırada Aydın, üçüncü 28