ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I BİLDİRİLER CİLT 1. Editörler. Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör B E L E D

Transkript

1 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I MAYIS 2003 BİLDİRİLER CİLT 1 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Ü S K Ü D A R B E L E D Y E B A fi K A N L I I

2 Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 10 ISBN Takım No: ISBN Cilt-1: Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Kapak, İç Düzen Artus İletişim Sanatları Baskı, Cilt Seçil Ofset İstanbul, Ocak 2004 Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çamlıca Eğitim Merkezi Tarih: Mayıs 2003 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi

3 ÜSKÜDAR I KABE TOPRAĞI KILMAK 243 Nazif Gürdo an* İstanbul un Fethini Gören Şehir Tarihin her döneminde düzenli ve dengeli bir biçimde şehirleşen toplumlar, kendileriyle birlikte çevrelerini de değiştirmeyi bilenler olmuştur. Ülkelerin ekonomik, siyasi ve kültürel zenginliği, bütün dünyanın üretim ve çekim merkezi olmasını başaran şehirlerinden gelir. Ekonomik ve kültürel faaliyetler şehirlerde yoğunlaşır. Bunun için, toplumların değişik alanlardaki üretim gücü, küçük yerleşim birimlerinden daha çok büyük şehirlerinden kaynaklanır. Ekonomi ve politikada olduğu gibi, eğitim ve kültürde de şehirler sinerji kaynağıdır. Her çağın güçlü ülkeleri, şehirleşme sürecini başarıyla tamamlamış olan toplumlardır. Toplumlarının şehirleşmesine hız ve yoğunluk kazandıramayan ülkelerin, ekonomik alanda olduğu kadar kültürel alanda da atılım yapmaları mümkün değildir. Asya nın Avrupa ya, Avrupa nın da Asya ya açılan kapısı olan İstanbul un Türkiye de, Üsküdar ın da İstanbul da ayrı bir yer ve önemi vardır. Çünkü Üsküdar Fatih in ordularının İstanbul a nereden nasıl girdiğini görmüştür. Bunun için, büyük İstanbul tutkunu Yahya Kemal Hangi şehir görmüş onun gördüğünü? / Bizim İstanbul u fethettiğimiz mutlu günü diyerek, Osmanlı nın dünya devleti olmasında bir dönüm noktası olan İstanbul un fethini ölümsüzleştirir. O günden bugüne İstanbul a giriş kapısı olarak, Üsküdar önemini korumaktadır. Geçmişte olduğu gibi, Üsküdar ın Kabe toprağı olma özelliğinin korunması, bütün yerel yönetimler için, örnek alınacak bir model oluşturacaktır. Üsküdar geçmişten bugüne İstanbul da bir ulaşım ve kültür merkezi olma özelliğini korumayı başarmıştır. İskele meydanı merkez olmak üzere, bir yandan Boğaz kıyılarında diğer yandan da Anadolu ekseninde Üsküdar giderek büyümüştür. Üsküdar günümüzde pek çok Anadolu şehrinden daha büyük bir nüfusa sahiptir. Şehirlilik bilinci herşeyden önce farklı kültürlerden gelen toplum kesimlerinin birarada hoşgörü içinde yaşamasını gerektirir. Değişik din, ırk ve dilden topluluklarla ortak eğitim, sağlık, kültür, üretim kurum ve kuruluşları oluşturamayan yerel yönetimler, şehirlerini bir çekim merkezi haline getiremez. Üsküdar Anadolu nun İstanbul a açılan kapısı olarak, yeni bir şehir bilincinin oluşturulmasında öncü olmalıdır. Çevre Şehire Tutulan Aynadır Bütün dünyada tüketimin değişik biçimlerde özendirilmesi kaynakların gerçek ihtiyaçlardan yapay ihtiyaçlara doğru kaymasına yol açtı. Bunun sonucu eğitim, sağlık, ulaşım, haberleşme, çevre ve toplumsal gelişmeye dönük yatırımlar büyük ölçüde aksadı. İstan- * Prof. Dr., Yeni Şafak Gazetesi

4 244 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU bul un çevresinde olduğu gibi, tüketim ekonomisine dönük yatırımlarla şehirlerin çevresinde yoğunlaşan gecekondu mahalleleri ortaya çıktı. Yatırımların şehirlerde yoğunlaşması, çevreden merkezlere göçü büyük bir hız ve yoğunluk kazandırdı. Tüketim ve üretimin artışına paralel olarak, şehirlerdeki çevre kirlenmesi giderek hızlandı. Çevre kirlenmesinin ana kaynağı, tüketim ya da üretim sırasında ortaya çıkan atık ve artıklardır. Çevre kirlenmesinin temeli olan artıklardan bütün şehirlerde çöp dağları oluştu. Yerel yönetimlerin ana sorunlarından biri de, şehirlerdeki çöpleri toplayarak, toplum sağlığını korumaktır. Üsküdar ı Üsküdar yapan koruları, parkları ve tepeleriyle bütün yeşil alanlardır. Nasıl bir bahçedeki ağaçlar meyveleriyle değerlendirilirse, bir şehirdeki yerel yönetim de yeşil alanlarıyla değerlendirilir. Bu yüzden, şehirlerin çevresiyle birlikte bütün kültürel varlıklarının korunması, yerel yönetimlerin karşı karşıya olduğu sorunların başında gelir. Çünkü bir şehirde imar planlarının hazırlanması, çevrenin bütün değerleriyle korunması ve tarihi yapıların ayakta kalması yerel yönetimlerin başarısında hayati önem taşır. Şehirlerin bir çekim merkezi olması, herşeyden önce, bütün zenginlikleriyle çevrenin korunmasına bağlıdır. Şehirlerde çevre yerel yönetime tutulan bir aynadır. Çevre sorunlarını çözemeyen bir yerel yönetimin, şehiriçi ulaşım, mesken, sağlık ve eğitim sorunlarını çözmesi oldukça güçtür. Tarihi yapılar açısından Üsküdar İstanbul un en zengin ilçelerinden biridir. Belediyenin simgesi Kız Kulesi nden günümüze kadar gelen zengin bir tarihi eser mirası vardır. Yerel yönetime düşen görev, zengin tarihi dokuyu koruyarak, Kız Kulesi nde olduğu gibi, güne uygun bir işlev kazandırmaktır. Tarihi eserler şehirlerin vitrinidir. Vitrini güzel olmayan bir şehirin, diğer alanları da güzel olmaz. Şehirlerin varlığını sürdürmesi tarihi eserlerinin bugüne taşınmasına bağlıdır. Şehirlere kişilik ve kimliğini tarihi yapılar kazandırır. Çünkü, şehirlerde kuşaklar arasındaki iletişimi tarihi yapılar kurar. Bir şehir geçmişe ne kadar derinden bakarsa, geleceğini de o kadar yakından görür. Geçmişi olmayan bir şehrin, geleceği de olmaz. Tarihi yapılar şehirlerin ana dokusunu oluşturur. Yerel yönetime düşen, Üsküdar ı bütün zenginlikleriyle bugüne taşımaktır. Harem i Harem e Dönüştürmek Seksenli yıllardan sonra bütün şehirler gibi, Üsküdar da ekonomik, sosyal ve kültürel kaynaklarıyla Anadolu insanının önemli çekim merkezlerinden biri oldu. Tarımsal üretimden endüstriyel üretime geçişin hızlanmasıyla, Üsküdar ın çevresini fabrika, hastane, eğitim binaları ve alışveriş merkezleri kuşattı. Oysa ki, Üsküdar ın merkezinde Roma değil, Osmanlı vardır. Orhan Gazi Üsküdar a gelen ilk Osmanlı sultanıdır. O Bizans imparatoruyla Kız Kulesi nde görüşmüş. Üsküdar İstanbul dan çok önce Türklerin eline geçtiği için, Roma dan daha çok Osmanlı dan iz taşır. Roma nın etkisi Kız Kulesi nden beriye geçmez. Üsküdar da yalnızca Osmanlı vardır. Bunun için, Üsküdar ın merkezi Osmanlı tarihinin açık hava müzesine benzer. Odak noktasında Sultan Ahmet Çeşmesi bulunur. Avrupa dan Asya ya geçenleri meydanın ortasında yer alan çeşme karşılar. Osmanlı Devleti nin güçlü olduğu dönemlerde, Üsküdar a büyük önem verilmiştir. Çünkü Üsküdar İstanbul da Hac yolculuğunun başlangıç yeri olarak kabul edilmiş, Hacca gitmek için Avrupadan gelenler Üsküdar da toplanmışlardır. Hac görevinin aksamadan yerine getirilebilmesi için, aylarca süren Mekke yolculuğu Osmanlı sultanlarının gözetim ve denetiminde düzenlenmiştir. Ekonomik, siyasal ve kültürel boyutlarıyla Hac, Müslüman ülkelerin ekonomisinde olduğu kadar yönetimlerinde de önemli bir yer tutuyordu. İslam dünyasının değişik bölgelerinden Hacca gidenlerin güvenliğiyle bir-

5 ÜSKÜDAR I KABE TOPRAĞI KILMAK 245 likte yiyecek ve içeceklerin sağlanmasından Osmanlı yönetimi sorumluydu. Üsküdar dan toplu halde yola çıkılırdı. Hac yolculuğunun başlamasında her yıl Topkapı dan Beşiktaş a, oradan da Üsküdar a geçiş Osmanlı toplumunda büyük bir kültürel olguydu. Haccın başlangıç yeri olduğu için, Osmanlı döneminde Üsküdar Kabe Toprağı sayılmıştır. İslam medeniyetindeki Harem anlayışı ve harem bölgesinde uyulması gereken ilkeler Kabe toprağına kutlu bir anlam kazandırarak, yüzyıllar boyunca da doğal yapısıyla birlikte şehri büyük ölçüde korumuştur. Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, Harem anlayışının İslam da şehirciliğin temellerini oluşturmakla kalmadığı aynı zamanda çevrenin de korunmasında en büyük güvence olduğunun üzerinde önemle durur. Harem yasakları yüzyıllarca Mekke ve Medine yi çevresiyle birlikte bozulmadan korumuştur. Çünkü Harem bölgesinde kan dökülmez, hayvanlar öldürülmez, ağaçlar kesilmez ve bitkiler koparılmaz. Günümüzde çevrenin korunması uluslararası bir sorun haline gelmiştir. Çevre sorunlarının üstesinden gelebilmek için, geçmişte olduğu gibi, Üsküdar la birlikte bütün İstanbul un Kabe Toprağı kılınması gerekir. Şehirlerde çevre sorunlarının üstesinden gelmede şehirlilik bilincinin oluşturulması zorunludur. Artık hiç kimse sosyal, ekonomik ve kültürel kaynaklarıyla, yaşadığı şehri bedelsiz hizmet sunan bir yardım kuruluşu olarak görmemelidir. Harcama ve gösteriş yarışı içinde şehirden alınan her hizmetin, mutlaka aynı şehirde yaşayanların hepsinin ödediği bir bedeli olduğunu kimse unutmamalıdır. Kim bir şehrin ortak alanından ihtiyacından daha fazla yararlanmaya kalkarsa, farkına varmadan birlikte yaşadığı insanlara haksızlık yapar. Şehirler hiç kimsenin kaynaklarından sınırsız ve sorumsuz bir biçimde yararlandığı ortak yaşama alanları değildir. Şehirleri şehir yapan koru, park ve bahçeleriyle birlikte bütün yeşil alanlardır. Üsküdar ın örnek bir şehir olması için, bütün mahalleleri Fethi Paşa korusu gibi, korularla güzelleştirilmelidir. İstanbul un Giriş Kapısı Üsküdar ın Anadolu nun İstanbul a, İstanbul un da Anadolu ya giriş kapısı olabilmesi merkeziyle birlikte sahil yolunun da yeniden düzenlenmesine bağlıdır. Bunun için de Mihrimah, Gülnuş Sultan ve Şemsi Paşa camileri arasındaki üçgen bütünüyle yeniden düzenlenmelidir. Trafik Üsküdar ın merkezinden Harem e kaydırılarak, işlevini yitiren şehirlerarası otobüs terminali de kaldırılmalıdır. Üsküdar da Harem in yeniden Harem olabilmesi için de, çevresi yeniden düzenlenerek, bir kültür ve iş merkezine dönüştürülmelidir. Osmanlı nın kültürel mirasının korunarak, hayatın içine çekilmesiyle, Üsküdar büyük bir kültürel canlılık kazanmakla kalmaz, Osmanlı medeniyetinin açık hava müzesine dönüşür. Üsküdar ın ciğerleri olan tepeler, çok hızlı bir ağaçlandırmaya gidilerek, Çamlıca yalnızca Anadolu yakasının değil, bütün İstanbul un nefes aldığı, dinlendiği ve eğlendiği bir merkez olmalıdır. Anadolu kültüründe ağaçların vazgeçilmez bir yeri ve önemi vardı. Bunun için, Fatih İstanbul da ormandan, bir ağaç kesmeyi, bir dal kesmeyi bile insan hayatıyla özdeş gördü. Çünkü yetişmesi çok kolay olan ağaçları önemsemeyen bir toplum, yetişmesi çok daha güç olan insanın değerini kavramakta güçlük çeker. Ağaç mimari ve sanatın simgesi olduğu kadar, hayatın da simgesidir. Mesken ve işyeri olmayan bir şehir düşünülemediği gibi, ağaçsız da merken ve işyeri düşünülemez. Avrupa yakasının Belgrat ormanları gibi, Çamlıca da Asya yakasının ormanları olacak şekilde ağaçlandırılmalıdır. Ağaç toprak, su ve hava gibi, hayattır. Bir şehirde ağaç yoksa, hayat da olmaz. İnsan ağacı korursa, ağaç da çevreyi korur. Eski Üsküdar da ca-

6 246 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU miler bile, ağaçlardan daha yüksek yapılmamıştır. Üsküdar ın merkezinde Osmanlı camileri gibi, Osmanlı çarşıları da kurulmalıdır. Çarşısız bir şehir, susuz bir nehir gibi, bütün canlılığını yitirir. Üsküdar Bir Kültür Şehri Olmalı Bütün dünyada şehirler toplumların ekonomik ve kültürel güç kaynağıdır. Bir şehirin şehir olabilmesi için, ya üretim ya da kültür merkezi olması gerekir. Ekonomik ve kültürel faaliyetlerin yoğun olmadığı bir şehirde, farklılıkların korunması mümkün değildir. Farklı kültürden gelenlerin birlikte hoşgörü içinde yaşayamadığı bir şehirde hiçbir alanda canlılık olmaz. Şehirlerin ekonomik, siyasal ve kültürel alandaki canlılığı farklı, kesim ve kurumlar arasındaki verimlilik yarışına dayanır. Şehirin ana işlevleri arasında hizmet yarışına girmeden, hiçbir şehrin çekim merkezi olması beklenemez. Üsküdar ın İstanbul un kuruluş yıllarına kadar uzanan zengin tarihi varsa da en parlak yıllarını Osmanlı devrinde yaşamıştır. Üsküdar Osmanlı döneminde Üsküdar olmuştur. O dönemde Üsküdar da farklı ırk, din ve dilden topluluklar birlikte barış içinde yaşamanın en güzel örneğini vermiştir. Kimsenin inancı küçümsenmemiş, kimseye de inancını değiştirmesi için baskı yapılmamıştır. Bütün Osmanlı coğrafyasında olduğu gibi, Üsküdar daki kültürel ve ekonomik zenginliğin kaynağı farklılıkların doğurduğu sinerjidir. Sinerji doğurmasını bilmeyen şehirler, ekonomik ve kültürel zenginliklerini artıramaz. Ellili yıllardaki gelişmelerde, bütün Anadolu şehirleri gibi, İstanbul da plansız ve denetim dışı büyüdü. İstanbul un düzensiz büyümesinden Üsküdar da payını aldı. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişin hızlandığı bir dönemde, Üsküdar, Ümraniye, Tuzla ve Kartal gibi bir sanayi şehri değil, bir kültür ve eğitim şehri olmalıdır. Üsküdar ın tarihi birikimi de, bir eğitim merkezi olmaya çok uygundur. Bunun için de, Üsküdar meyrdanı Üçüncü Ahmet çeşmesi çevresi, yeniden düzenlenmelidir. Atik Valide, Mihrimah ve Şemsi Paşa camileri arasındaki alan trafiğe kapatılmalıdır. Osmanlı nın Açık Üniversitesi Eski Üsküdar ın merkezini çeşme, cami ve çarşı oluşturur. Osmanlı çeşmelerinin musluklarından yalnızca su değil, hayat da akar. Şair ve düşünür Sezai Karakoç çeşmeleri şairlere benzetir. Çeşmeler insanların yüzlerini, şairler de ruhlarını yıkar ve arıtır. Üsküdar daki büyük çeşme, çarşının hem görünen hem de görünmeyen kirlerini temizler. Çeşme çarşıyı kirlenmenin kaynağı olmaktan çıkarır. Bunun için, çeşmesiz hiçbir Osmanlı şehri yoktur. Çarşı gibi, çeşme de şehrin hayat kaynağıdır. Hiçbir canlı suyun gücüne karşı koyamadığı gibi, susuz da varlığını sürdüremez. Bu yüzden, Üsküdar ın merkezinin tarihi çeşme çevresinde büyük bir çarşıya dönüştürülmesi, Üsküdar için olduğu kadar İstanbul için de büyük önem taşır. Çeşmesiz bir çarşı temiz, çarşısız bir çeşme işlevsiz olur. Üsküdar ın Osmanlı döneminde olduğu gibi, yeniden Kabe Toprağı olması onun Asya ve Avrupa nın kesişme noktasında güçlü bir eğitim ve kültür merkezine dönüştürülmesine bağlıdır. Ancak o zaman, Üsküdar ın çeşmelerinden su ve bilgi birlikte akmaya başlar. Bunun için de, Osmanlı yapısı Selimiye Kışlası merkez olmak üzere, eski Haydarpaşa Lisesi ndeki fakültelerle birlikte İlahiyat Fakültesi ni de içine alan yeni bir üniversite oluşturulmalıdır. Adı Altın Şehir olabilecek bu üniversite, ileride Topkapı, Dolmabahçe ve Yıldız Parkı nı da bünyesine katarak, Osmanlı dünyasının Açık Üniversitesi olabilir.