İZMİR İLİ NİN BAZI İLÇELERİNDE ZEYTİNCİLİĞİN DURUMU VE ORGANİK ZEYTİN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN YAPILABİLİRLİĞİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) İZMİR İLİ NİN BAZI İLÇELERİNDE ZEYTİNCİLİĞİN DURUMU VE ORGANİK ZEYTİN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN YAPILABİLİRLİĞİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Tolga KESER Tez Danışmanı: Prof. Dr. Elmas ÖZEKER Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi: Bornova İzmir 2011

2

3 III Tolga KESER tarafından Yüksek Lisans tezi olarak sunulan İzmir ili nin bazı ilçelerinde zeytinciliğin durumu ve organik zeytin yetiştiriciliğinin yapılabilirliği üzerine bir araştırma başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. Elmas ÖZEKER... Üye : Prof. Dr. Ahmet ALTINDİŞLİ... Raportör Üye : Prof. Dr. Metin ARTUKOĞLU...

4 IV

5 V ÖZET İZMİR İLİ NİN BAZI İLÇELERİNDE ZEYTİNCİLİĞİN DURUMU VE ORGANİK ZEYTİN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN YAPILABİLİRLİĞİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA KESER, Tolga Yüksek Lisans Tezi, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Elmas ÖZEKER Haziran 2011, 49 sayfa Türkiye; bulunduğu coğrafik konum ve sahip olduğu Akdeniz iklim özellikleri nedeniyle, İspanya, İtalya, Yunanistan ve Tunus gibi diğer Akdeniz ülkeleriyle birlikte, dünyanın önde gelen zeytin ve zeytinyağı üretici ülkelerinden birisidir. Ege bölgesi organik tarımın ülkemizde ilk olarak başladığı bölge olması nedeniyle, organik üretim ve ihracatta önemli bir konuma sahiptir. Bölgedeki organik işletme sayılarına bakıldığında, İzmir ilinin ilk sırada yer aldığı, bunu sırasıyla Aydın ve Manisa nın izlediği görülmektedir. Ayrıca, İzmir Türkiye genelinde organik zeytin üretiminin en yoğun olarak yapıldığı ildir. Bu çalışmada, İzmir iline bağlı toplam 5 ilçede (Torbalı, Tire, Buca, Seferihisar ve Foça) organik zeytin üreticileri ile anket çalışması yapılarak, zeytinciliğin ve zeytin üreticilerinin genel durumu, organik zeytin yetiştiriciliğinin yapılabilirliği, sorunları belirlenmeye ve bu sorunlara çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. Genellikle organik zeytin üretim alanlarının küçük kapasiteli aile işletmelerine ait olması, alt yapının yetersizliği ve teknik bilgi eksikliği gibi nedenlerle, bu yörelerde organik zeytin üretiminin istenilen gelişmeyi göstermediği ortaya çıkarılmıştır. Anahtar Kelimeler: Zeytin, Zeytinyağı, Zeytin yetiştiriciliği, Organik tarım, Organik zeytin yetiştiriciliği.

6 VI

7 VII ABSTRACT A STUDY ON THE STATUS OF OLIVE PRODUCTION AND FEASIBILITY OF ORGANIC OLIVE PRODUCTION IN SOME PROVINCES OF IZMIR KESER, Tolga Master degree s thesis, Horticulture department Thesis consultant: Prof. Dr. Elmas ÖZEKER June 2011, 49 pages Turkey, among with other Mediterranean countries such as Spain, Italy, Greece and Tunisia, by its geographical position and the mediterranean climate qualifications, is one of the leading olive and olive oil producers of the world. Aegean region, due to being the first place of our country to start organic agriculture, has an important status on organic production and export. When looked at the number of organic plants, provinces of İzmir seems to be the leader followed by Aydın and Manisa. Also, İzmir is the city where the organic olive production is the densest. In this study, by doing survey work among organic olive producers associated with providence of İzmir (Torbalı, Tire, Buca, Seferihisar ve Foça), the overall view of olive producers, the feasibility of organic olive production, the determination of problems and the solutions of those problems have been examined. Because of the reasons such as organic olive production s generally being belonged to small family plants, lack of substructure and not having enough technical knowledge, it has been revealed that the organic olive production in those areas has not shown the desired development. Key Words: Olive, olive oil, olive production, organic agriculture, organic olive production.

8 VIII

9 IX TEŞEKKÜR Araştırmanın her aşamasında benden yardımını ve bilgi birikimini esirgemeyen, karşılaştığım sıkıntı ve engelleri aşmamı sağlayan değerli danışman hocam Prof.Dr.Elmas ÖZEKER e, Bu tezin ortaya çıkış aşamasında değerli bilgilerinden yararlandığım, gerekli tavsiye ve yönlendirmeleri yapan değerli hocam Prof.Dr.Ahmet ALTINDİŞLİ ye, Bu çalışma süresince görüş ve önerilerinden yararlandığım değerli hocam Prof.Dr.Metin ARTUKOĞLU na, Tüm yaşamım boyunca, beni destekleyen, teşvik eden, bana güvenerek fırsatlar sunan sevgili Aileme, yüksek lisans süreci boyunca hayatımı kolaylaştıran, sevgisi ve desteği ile her zaman yanımda olan Esma ÖĞRETMENOĞLU na teşekkürü bir borç bilirim.

10 X

11 XI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... V ABSTRACT... VII TEŞEKKÜR... IX ŞEKİLLER DİZİNİ... XIII ÇİZELGELER DİZİNİ... XV SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... XVII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Verilerin toplanmasında uygulanan yöntemler Verilerin analizinde uygulanan yöntemler ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Üreticilerin Sosyal ve Ekonomik Özellikleri İşletmelerin Arazi ve Ağaç Varlığı İşletmelerde Toprak Varlığı, Alet-Ekipman ve Sulama Durumu Zeytinliklerde Bitki Besleme Zeytinliklerde Görülen Hastalık ve Zararlılar Zeytin Bahçelerinde Yabancı Ot Kontrolü, Budama ve Hasat Zeytinin Değerlendirilme Şekli ve Pazarlaması Üreticilerin Organik Tarım Yapma Nedenleri Organik Zeytin Sektörüne Yönelik SWOT Analizi Konvansiyonel Zeytinciliğin Durumu SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR DİZİNİ ÖZGEÇMİŞ EKLER... 45

12 XII

13 XIII ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 1. Üreticilerin yıllık gelirinin dağılımı Şekil 2. Üreticilerin zeytin dışında gelir sağladıkları diğer tarımsal faaliyetler Şekil 3. Üreticilerin zeytin dışında gelir sağladıkları tarım dışı faaliyetler Şekil 4. Organik zeytinliklerde kullanılan zeytin çeşitlerinin dağılımı Şekil 5. Zeytinliklerde kullanılan dikim mesafeleri Şekil 6. Üreticilerin uyguladığı toprak işleme derinliği Şekil 7. Toprak işlemede kullanılan alet-ekipmanın dağılımı Şekil 8. Üreticilerin su analizi yaptırma durumunun dağılımı Şekil 9. Zeytinliklerde kullanılan sulama yöntemlerinin dağılımı Şekil 10. Üreticilerin toprak analizi yaptırma durumunun dağılımı Şekil 11. Üreticilerin yaprak analizi yaptırma durumunun dağılımı Şekil 12. Zeytinliklerde görülen zararlıların dağılımı Şekil 13. Zeytinliklerdeki zararlıların kontrolünde kullanılan yöntemler Şekil 14. Zeytinliklerde görülen hastalıklarn dağılımı Şekil 15. Zeytinliklerdeki hastalıklarla mücadele yöntemleri Şekil 16. Zeytin ağaçlarında uygulanan budama şekilleri Şekil 17. Zeytinliklerde yabancı ot kontrolü Şekil 18. Zeytin hasat yöntemleri Şekil 19. Organik zeytinlerin değerlendirilme şekilleri Şekil 20. Organik zeytinin pazarlama kanalları... 32

14 XIV

15 XV ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 1. Örneğe giren organik zeytin üreticilerinin toplam üreticiye oranları... 14

16 XVI

17 XVII SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ IOOC Uluslararası Zeytinyağı Konseyi TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu. TKB Tarım ve Köy işleri Bakanlığı. FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü. OBS Organik Tarım Bilgi Sistemi.

18 XVIII

19 1 1. GİRİŞ Oleacea familyası, Olea cinsinin bir türü olan zeytin ağacı (Olea europaea var. sativa Hoffm. et Link), her dem yeşil, genetik olarak periyodisite eğilimi gösteren çok yıllık bir Akdeniz bitkisidir (Özkaya ve ark., 2010). Yabani zeytin Olea europaea nın aşıyla bir kültür bitkisi olan sativa ya dönüştürülmesi, yeryüzünde ilk kez M.Ö lerde Anadolu, Doğu Akdeniz ve Güney Önasya da; kabaca Adana, Gaziantep te başlayıp, Suriye, Lübnan, İsrail e inen Akdeniz kıyı şeridinde gerçekleşmiştir (Ünsal, 2008). M.Ö yılından bu yana yetiştiriciliğinin yapılan arkeolojik çalışmalarla kanıtlanan zeytin, tarihi gelişimi içerisinde çok sayıda efsaneye kaynak olmuş, eski uygarlıklara ait yazıt ve kutsal kitaplarda yer almıştır. Zeytinin anavatanı, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ni de içine alan Yukarı Mezopotamya ve Güney Ön Asya dır. Zeytin buradan tüm dünyaya, ilki Mısır üzerinden Tunus ve Fas; ikincisi Anadolu boyunca Ege Adaları, Yunanistan, İtalya, İspanya ve üçüncüsü de İran üzerinden Pakistan, Çin olmak üzere başlıca 3 koldan yayılmıştır (Özkaya ve ark., 2010). Günümüzde, zeytin yetiştiriciliği ekonomik olarak dünya üzerindeki beş kıtada, enlemler arasında yer alan Akdeniz iklim özelliklerine sahip yaklaşık 40 ülkede, toplam ha alanda yapılmakta olup, dünya zeytin üretimi ton dur (Özkaya ve ark., 2010). Dünya daki zeytin ağaç varlığının % 98 i de Akdeniz Havzası olarak adlandırılan bu bölgede bulunmaktadır (Öztürk ve ark., 2009). Dünya zeytin üretiminin yaklaşık olarak % 60 ı ve zeytinyağı üretiminin % 80 i, Avrupa Birliği (AB) ülkeleri olan İspanya, İtalya, Yunanistan, Portekiz ve Fransa tarafından karşılanmaktadır. Türkiye bulunduğu coğrafik konum ve sahip olduğu Akdeniz iklim özellikleri nedeniyle, sofralık zeytin üretiminde Mısır ın ardından üçüncü, yağlık zeytin üretiminde ise Suriye nin ardından altıncı büyük üretici ülke konumundadır (TBMM, 2008, IOOC Kasım, 2010). Türkiye de ha alanda, bin adedi meyve veren yaşta (% 70), geri kalan bin adedi (% 30) meyve vermeyen yaşta olmak üzere toplam bin adet zeytin ağacı bulunmaktadır (Özkaya ve ark., 2010). Bu zeytin ağaçlarının % 67.7 sinin yer aldığı ve zeytin üretiminin ise % 75 inin gerçekleştirildiği Ege Bölgesi, Türkiye nin en önemli zeytin yetiştiricilik

20 2 bölgesidir. Ege Bölgesinde ha lık alanda, toplam ton zeytin üretilmektedir. Bu üretimin yaklaşık % 76 sı yağlık olarak değerlendirilmektedir. Yani Türkiye deki zeytinyağı üretiminin büyük bir kısmı Ege Bölgesi tarafından karşılanmaktadır (Öztürk ve ark., 2009). Dünyada yirminci yüzyılın ikinci yarısında yaşanan hızlı sanayileşme ve nüfus artışı, önemli çevre sorunlarını da beraberinde getirmiştir. Çözüm olarak ise açlık probleminin giderilmesine yönelik politikalar geliştirilmiş ve yoğun girdi kullanılarak birim alandan yüksek verim almaya ve yeni alanların tarıma açılmasına yönelik hedefler belirlenmiştir. Sonuçta, yoğun ve bilinçsiz tarım ilacı ve gübre kullanılması, yanlış toprak işleme uygulamaları, kalıntı riski, toprağın fiziksel yapısının bozulması, organik madde ve canlılığının yitirilmesi ve besin maddesi dengesinin bozulması, tuzlanma, çoraklaşma gibi önemli çevre sorunlarını beraberinde getirmiştir. Verimliliği daha düşük olan marjinal alanların tarıma açılması ise daha sorunlu ortamların oluşmasında etkili olmuştur (Altındişli, 2007). 1970'lerdeki Yeşil Devrim olarak anılan tarım politikaları açlık sorununa kısmen çözüm oluşturmakla birlikte, asıl sorunun üretim miktarı değil paylaşımdan kaynaklandığı da ortaya çıkmıştır. Ayrıca son yıllarda nüfus artış hızına oranla gıda artış hızı, hemen hemen tüm ülkelerde artmış, ancak çok az sayıdaki ülkede sorun olmaya devam etmektedir. Dolayısıyla artık tarımda uygulanan teknikler sadece üretim miktarında sağladıkları artışla değerlendirilmemekte, çevreye, insan ve hayvan sağlığına olan etkileri ile birlikte irdelenmektedir (Altındişli, 2007). Bu gelişmelerin sonucunda alternatif bir üretim sistemi olarak Almanca ve Kuzey Avrupa dillerinde Ekolojik Tarım, Fransızca, İtalyanca ve İspanyolcada Biyolojik Tarım, İngilizcede Organik Tarım ve Türkiye de ise Ekolojik veya Organik Tarım ortaya çıkmıştır (Altındişli, 2007). Organik tarım, doğadaki dengeyi koruyan, toprak verimliliğinde devamlılığı sağlayan, hastalık ve zararlıları kontrol altına alarak, doğadaki canlıların sürekliliğini sağlayan, doğal kaynakların ve enerjinin optimum kullanımı ile optimum verim alma sistemidir. Organik tarım, insan, çevre ve ekonomik olarak sürdürülebilir tarımsal üretim sistemini bütünleştiren bir yaklaşımdır. Organik tarımda üretimde miktar artışının yanında, ürünün kalitesinin de yükselmesi amaçlanır (Ak, 2004).

21 3 Günümüzde organik tarım sadece AB ülkeleri, ABD ve Japonya gibi gelişmiş ülkelerde değil, bu ülkelerde yetişmeyen veya yeterli miktarda sağlanamayan bazı ürünler nedeniyle, gelişmekte olan ülkelerde de hızla yayılmaktadır. Bu durum, büyük ölçüde tüketiciler arasında sağlıklı gıda tüketimi ve çevreyi korumaya yönelik olarak verilen önemin giderek artmasının bir sonucudur. Avrupa ülkelerinin çoğunda ve ABD de organik tarımın gelişimine üreticiler öncülük etmesine karşın, ülkemizde ise organik tarımı üreticilere, Avrupalı özel organik tarım şirketlerinin elemanları tanıtmış ve benimsetmiştir (Demiryürek, 2004). Türkiye de organik tarım, 1984 yılında Avrupalı organik tarım ile ilgilenen firmaların talepleri ile ilk olarak İzmir de başlamıştır. İzmir, organik tarım üretim ve ihracatında öncü konumunu günümüzde de hala korumaktadır yılında üretilen ilk organik ürünler kuru üzüm ve kuru incir olmuş, daha sonra kuru kayısı ve fındık üretimine geçilmiştir lı yıllara kadar organik ürün çeşidi 8 adet olmuş, daha sonraki yıllarda ise yurt dışı taleplerine bağlı olarak ürün çeşitliliği gelişmiştir. Günümüzde organik ürün çeşidi işlenmiş ürünler de dahil olmak üzere artış göstererek, 300 e yaklaşmıştır (Altındişli, 2002; Demiryürek, 2004; Altındişli, 2007; Anonim, 2010). Dünyada ve ülkemizde organik tarım tekniği ile yetiştirilen ürünlere olan talep her geçen gün artmaktadır. Özellikle organik tarım koşullarında yetiştirilen zeytinlerden elde edilen doğal sızma zeytinyağı ve sofralık zeytinlere büyük bir talep bulunmaktadır. Bunun en önemli nedeni, bu ürünlerin doğal yöntemlerle işlenmesi ve insan sağlığına yararlı olan bileşenleri daha çok içermesidir. Zeytin, organik olarak yetiştiriciliği yapılabilecek en kolay meyve türlerinden birisidir. Organik zeytin yetiştiriciliği geleneksel yetiştiricilikten çok farklı bir üretim sistemi olmayıp, daha çok bilgi, deneyim, takip ve duyarlılığa gereksinim göstermektedir. Organik zeytin yetiştiriciliğine başlamaya karar veren bir üretici, çevre ve organik yetiştiriciliğe gereken duyarlılığı gösterebilmesi için, üretime başlamadan önce, organik tarımın temel ilke ve amaçları konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Ayrıca, organik zeytin yetiştiriciliğinin geleneksel yetiştiriciliğe göre biraz daha maliyeti yüksektir. Bu nedenle organik zeytin bahçeleri kurulurken ekonomik, kültürel ve ekolojik faktörlerle birlikte ürün verimi, maliyeti, satış fiyatı ve karlılık durumu da göz önünde bulundurulmalıdır.

22 4 Özellikle dikim aralık ve mesafeleri, terbiye şekli, sulama ve gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele tekniğine uygun bir şekilde yapılmalıdır. Organik yetiştiricilik yapılan zeytin bahçesinin çevresindeki alanlarda organik yetiştiricilik yapılmıyorsa, herhangi bir bulaşma riskine karşı bu alanlara yakın sınırda yer alan 2-3 sıra ayrı hasat edilmeli ve konvansiyonel olarak ayrı değerlendirilmelidir. Organik zeytinlerle konvansiyonel olarak üretilen zeytinler ayrı ayrı işlenmeli ve depolanmalıdır. Organik zeytin yetiştiriciliği yapmaya karar verildiğinde, önce kontrol ve sertifikasyon kuruluşlarının biri ile sözleşme imzalanmalı, daha sonra organik kurallara uygun yetiştiricilik yapılmalıdır. Alınacak ürünlerin organik olarak satılabilmesi için organik ürün sertifikasına sahip olunmalıdır. Organik zeytinciliğe başlanıldığında elde edilen ürünler hemen organik zeytin olarak değerlendirilmemektedir. Kontrol ve sertifikasyon kuruluşu ile sözleşme imzalandıktan sonra, yetiştirilen zeytinlerin organik zeytin olarak değerlendirilebilmesi için 3 yıllık bir geçiş süreci bulunmaktadır. Kontrol ve sertifikasyon kuruluşu, geçiş sürecini organik zeytinciliğe başlamadan önce zeytin bahçelerinde yapılan işlemlerin uygunluğuna göre 1 yıla kadar kısaltabilmektedir. Geçiş sürecinde olan zeytinler Organik Tarım Geçiş Ürünüdür etiketiyle pazarlanabilmekte, organik olarak pazarlanamamaktadır. Organik zeytinlerin ambalaj içinde satılması, zeytinlerin ambalaj etiketlerinde organik ürün olduğunun, üretildiği kuruluşun adının, denetleyen kontrol organının adı ve kod numarasının ve organik ürün logosunun yer alması gerekmektedir. Organik olarak satılmasına karşın, etiketinde denetleyen organın logosu veya kod numarası bulunmayan zeytinlerin sertifikası olup olmadığı mutlaka araştırılmalıdır (Anonim, 2010). Ülkemizde de organik ürünlerin üretiminden tüketiciye ulaşıncaya kadar olan tüm aşamalarını kontrol etmek ve sertifikalandırmak için Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, bağımsız kontrol ve sertifikasyon kuruluşlarına yetki vermektedir. Bugüne kadar Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı adına Türkiye de organik tarımı kontrol etme ve sertifikalandırma yetkisi, 9 yabancı (BCS, BİO, CERES, CU, ECOCERT-SA, ICEA, IMC, IMO, NISSERT) ve 8 yerli (ANADOLU, ANKA, EGETAR, EKO-TAR, ETKO, KALİTEST, ORSER, TÜRKGAP) olmak üzere 17 kontrol kuruluşuna verilmiştir. Bu kuruluşların 9 tanesinin merkezi İzmir de, 4 tanesinin Ankara da, 2 tanesinin Mersin de, 1 tanesinin İstanbul da, diğerinin ise

23 5 Yalova da bulunmaktadır. Bu kuruluşların yürüttükleri tüm faaliyetler Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı adına olup, bu kuruluşlar Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı na karşı sorumludurlar (Anonim, 2011). Organik zeytin yetiştiriciliği Akdeniz havzasında yer alan ülkelerde yapılmaktadır. Tüm Akdeniz ülkelerinde toplam ha alanda zeytin yetiştiriciliği yapılmakta olup, bu alanın % 4.91 inde ( ha) organik zeytin üretimi gerçekleştirilmektedir (Olgun ve ark., 2008) yılı verilerine göre 2845 ha alanla Dünya da organik zeytin yetiştiren ülkeler arasında 6. sırada yer alan Türkiye de ise 2010 yılı verilerine göre, toplam organik zeytin üretimi ,71 ton dur. Ege bölgesindeki organik zeytin üretimi ,9 ton, İzmir ilindeki üretim ise 3.170,72 ton dur. Organik zeytin üretiminde 2009 verilerine göre ilk sırada yer alan İzmir ili, 2010 verilerine göre Aydın ilinden sonra 2.sırada yer almaktadır (Anonim, 2010). Bu çalışmanın amacı, İzmir ilinin organik zeytin yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı bazı ilçelerinde (Torbalı, Tire, Buca, Seferihisar ve Foça), üreticilerin sosyal ve ekonomik yapılarıyla, yetiştiricilik sistemlerini, pazarlama kanallarını, alınan kültürel önlemleri belirleyerek, bölgenin zeytin ve organik zeytin yetiştiriciliği konusundaki genel yapısını ortaya koymaktır.

24 6

25 7 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Dünya zeytinciliğinde önde gelen ülkelerden biri olan Türkiye de zeytincilik, ülke ekonomisine sağladığı yüksek katma değer ile ayrıcalıklı ve stratejik bir ürün konumundadır. Ülkemiz Akdeniz havzası zeytinci ülkeleri arasında, iklim ve toprak özellikleri bakımından önemli bir üretim potansiyeline sahiptir. Ülkemizde zeytincilik Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü bölgelerde yürütülen tarımsal faaliyetlerin en başında yer almaktadır. Zeytin üreticiliğinin en yoğun yapıldığı bölgenin Ege Bölgesi olduğu ve bunu sırasıyla Marmara, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinin takip ettiği görülmektedir (Karakuyu ve ark., 2011). Zeytin yetiştiriciliğinin en yoğun olarak yapıldığı Ege ve Akdeniz bölgelerinde genellikle yağlık zeytin çeşitleri, Marmara bölgesinde ise sofralık zeytin çeşitleri yetiştirilmektedir (Gümüşoğlu, 2005). Zeytin ham olarak tüketilmediğinden, işlenmesi gereken bir ürün olup, sofralık ve yağlık zeytin olarak değerlendirilmektedir. Türkiye genelinde üretilen zeytinlerin % 70.6 sı yağlık olarak değerlendirilmekte, geri kalan % 29.4 lük kısım ise sofralık üretime ayrılmaktadır. Dünyada 2000 adet olan zeytin çeşidinin yaklaşık % 4 ü ülkemizde bulunmaktadır. Karadeniz, Marmara, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu bölgeleri dahilinde toplam 35 ilde yetişen 84 adet zeytin çeşidinden sadece % 33 ü olan 28 adedi tescil edilmiştir. En yaygın zeytin çeşitlerimiz; Memecik, Tavşan Yüreği, Ayvalık Yağlık, Domat ve Gemliktir (Aydın, 2000; Şengür ve ark., 2011). Zeytin verimi açısından bölgeden bölgeye farklılıklar bulunmaktadır. Zeytin ağacının en iyi yetişme koşullarını bulduğu Büyük ve Küçük Menderes vadileriyle Gediz vadisini içine alan Ege Bölgesinde, zeytin ağacı 250 km kadar içerilere girebilmektedir. Bu alan Türkiye zeytin üretiminin % 50 sini karşılamaktadır (Baykara, 2011). Uygun miktarlarda üretim ve yeterli bir kalite için zeytin ağacı, ılıman kış koşulları ile aşırı sıcak olmayan ve normal nemli yaz koşullarında iklim özelliklerine gereksinim göstermektedir. Çok kurak ve sulak yerler zeytin için uygun değildir. -7ºC nin altındaki sıcaklıklarda ve 400 mm nin altında yağış alan bölgelerde ekonomik anlamda zeytin yetiştiriciliği yapılamamaktadır. Toprak isteği bakımından ise fazla seçici olmadığından, birçok meyve türünün

26 8 yetiştirilemeyeceği alanların değerlendirilmesinde kullanılmaktadır (Baykara, 2011). Zeytin yaklaşık ailenin önemli gelir kaynağını oluşturmaktadır. Özellikle kır ve sulanamayan, meyilli alanlarda gerek erozyonun önlenmesinde ve gerekse diğer alternatif bitkilere göre oransal ekonomik avantajı bakımından vazgeçilmez konumdadır (Tatlı ve ark., 2010). Sağlıklı beslenme ve doğal gıda tüketiminden dolayı, dünyanın farklı ülkeleri arasında son 10 yıldan beri zeytinyağına yüksek bir talep bulunmaktadır. Türkiye nin yılları arasında yıllık zeytinyağı üretimi ortalama ton olup, Türkiye dünyanın altıncı büyük üreticisidir (Öztürk ve ark., 2009) yılları arasında; Türkiye, zeytin üretim alanını yaklaşık % 28, üretim miktarını da % 65 oranında arttırmıştır. Dünya da üretilen zeytinin yaklaşık 2/3 ünün yağlık olarak tüketildiği hatırlanırsa, ülkemizin de yağlık zeytin üretimi bakımından bu oranı yakaladığı söylenebilir (Güner ve ark., 2010). Çevre kirlenmesinden başta insan olmak üzere tüm canlılar önemli ölçüde etkilenmekte, yaşamları sınırlanmakta, hastalanmakta ve hatta ölmektedirler. Bu olguda tarımsal faaliyetlerin rolü küçümsenmeyecek boyutlara ulaşmıştır (Akıncı, 2006). Son yıllarda organik tarım sadece gelişmiş ülkelerde değil, gelişmekte olan ülkelerde de hızla yayılmaktadır. Bu durum büyük ölçüde, tüketiciler arasında sağlıklı gıda tüketimi ve çevreyi korumaya yönelik verilen önemin giderek artmasının bir sonucudur. Bu gelişmelere bağlı olarak, organik tarım ve gıda ürünlerinin ticaret hacmi de özellikle Batı Avrupa, Kuzey Amerika ve Okyanusya da hızla büyümektedir. Organik üretim açısından çok elverişli ekolojik koşullara ve büyük bir üretim potansiyeline sahip olan ülkemizin, dünya organik ürün ve gıda pazarındaki payı maalesef çok düşüktür (Demiryürek, 2004) yılında açıklanan verilere göre, 2006 yılında 135 ülkede gerçekleştirilen organik tarım 6 ülkenin eklenmesi ile 2007 yılında 141 ülkeye ulaşmıştır. Dünyada organik tarımsal üretim toplam 32.2 milyon ha alanda gerçekleştirilmektedir. Geçiş dönemi alanları da bu rakama dahildir. Doğadan toplamanın organik üretime oranı gelişmekte olan ülkelerde daha yüksek olup, gelişmiş ülkelerde bu oran daha azdır. Kıtalara göre toplam organik alanların

27 9 dağılımına bakıldığında, en büyük alanın Avustralya ve Yeni Zelanda nın yer aldığı Okyanusya da olduğu görülmektedir (Altındişli ve Aksoy, 2010). Organik tarım ürünlerinin pazar avantajları olduğu gibi, bazı dezavantajları da bulunmaktadır. Üretimle ilgili güçlü ve zayıf yönleri vardır. Ancak, şu gerçektir ki, organik gıda ürünleri, ürün çeşitliliği sağlayarak tarım sektörüne hem ek katma değer oluşturmakta, hem de yeni pazarlar bulmasına yardımcı olmaktadır (Pezikoğlu, 2004). İşletmelerin gerek bireysel, gerekse ölçeğe getiri durumlarına göre hesaplanan etkinlik katsayıları neticesinde geleneksel işletmelerin daha etkin çalıştıkları saptanmıştır. Ancak, maliyet etkinliği açısından aynı durum söz konusu olmamaktadır. Organik işletmeler maliyet etkinliği açısından daha avantajlı durumdadırlar (Gündoğmuş ve Bayramoğlu, 2006). Türkiye nin iklimi ve toprak yapısı pek çok meyve türünün üretilmesi için uygundur. Son yıllarda ülkemizde yetiştirilen meyvelerin hem kalitesi, hem de miktarı artmaktadır. Birçok meyve türünde ihracat yapılarak ülkemize döviz kazandırılmaktadır. Meyve miktar ve kalitesinin artmasında, çiftçimizin modern meyve yetiştiriciliği teknikleri uygulamasının büyük payı vardır (Gün, 2008). Ülkemiz, bitkisel üretimdeki çeşitlilik, doğal çayır ve mer a alanlarının mevcudiyeti, büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı ve yeterli işgücüne sahip olması nedeniyle, organik tarım alanında önemli bir potansiyele sahiptir. Türkiye nin sahip olduğu bu potansiyelden dolayı, organik ürün pazarından daha çok pay alması gerekmektedir. Organik ürün pazar payının yükseltilmesi için çiftçilerin örgütlenmesi, organik tarım ilgili eğitim ve danışmanlık hizmeti gibi konularda acilen çözülmesi gereken problemler vardır (Bayram ve ark., 2007). Ülkemizde 1980 lerin başından itibaren hızla yaygınlaşan organik tarım uygulamalarıyla zeytin ve zeytinyağı üretimi de yeni bir boyut kazanmış ve gerek bölge coğrafyasının uygunluğu, gerekse zeytin üreticilerinin mücadele yöntemlerinde aşırı kimyasal ilaç kullanım alışkanlıklarının olmayışı organik yağlık zeytin üretiminin Kuzey Ege bölgesinde yoğunlaşmasına neden olmuştur (Karslı, 2006). Türkiye de 1990 yılında ha olan organik üretim alanları, 2008 yılına gelindiğinde yaklaşık 140 kat artarak ha a ulaşmıştır. Üretici sayılarında olduğu gibi, üretim alanları da bazı yıllar dalgalanmalar gösterse de, genel olarak artış eğilimindedir (Özgürsoy ve Tan, 2011).

28 yılı verilerine göre, 17 ilde toplam ,21 ton organik zeytin üretilmiştir (TKB, 2009). Çanakkale yöresinin ekonomisinde çok önemli bir yere sahip olan zeytin ve zeytinyağı üretiminin ekolojik koşullarda yapılabilme imkanlarını araştırmak amacıyla yapılan çalışma sonucu, konvansiyonel yetiştiricilikle, organik yetiştiricilik arasında önemli farklılıklar olmadığı ortaya çıkarılmıştır (Kaleci ve ark., 2006). Ekolojik zeytin üretiminde en önemli aktiviteler hastalık ve zararlılarla mücadele ve gübrelemedir. Ekolojik zeytin üretiminin yapıldığı alanlarda bitki besleme ile ilgili faaliyetler; kayıpların en aza indirilmesi, yarayışlı maddelerin arttırılması ve bitki besin maddelerinin yarayışlılığının arttırılması şeklinde sıralanmaktadır (Yalçınkaya, 2002). Marmara bölgesinde organik zeytin üretimine yönelik araştırmalarda Gemlik çeşidi organik zeytin yetiştiriciliğinde elde edilen ürün miktarı ve materyallerin temin edilebilme durumuna göre, organik tarımda kullanımına izin verilen bazı bitki besleme madde önerileri yapılmıştır (Soyergin ve ark., 2006). Güney İspanya da Cordoba bölgesinde yapılan organik zeytin yetiştiriciliğinde konvansiyonel yetiştiriciliğe göre toprağın daha fazla korunduğu ve böylece erozyon riskinin daha az olduğunu belirlenmiştir (Milgroom et al., 2007). İspanya da organik zeytin üretimi diğer kültürel önlemler de göz önüne alındığı takdirde, hem çevresel, hem ekonomik anlamda enerjinin daha etkin kullanıldığı bir üretim sistemi olduğu belirlenmiştir (Guzman and Alonso, 2008). Konvansiyonel zeytin işletmelerinin organik tarıma geçişinde etkili olabilecek faktörlere bakıldığında, ekonomik faktörlerin etkisinin daha büyük olduğu görülmüştür. Nitekim yüksek fiyat ile ürünün pazarlanmasının kolay ve garanti olması durumunda, işletmelerin organik zeytinyağı üretimine geçebileceği belirlenmiştir. Organik ve konvansiyonel zeytin işletmelerinde birim maliyetlerin çok yakın olduğu, ancak satış fiyatları arasında organik zeytin lehine % 22 lik bir fark olduğu görülmüştür (Olgun ve ark., 2009). Organik zeytin yetiştiriciliğine karar vermede etkili olan faktörler olarak, bireysel özelliklerden gelir, işletme özelliklerinden arazi biçimleri ve alet-makine varlığı anlamlı bulunmuştur (Köksal, 2009).

29 11 Organik zeytin üretiminin brüt üretim değeri ve marjı geleneksel zeytin üretimine göre daha yüksek, değişken masrafı ise daha düşüktür. Ayrıca, organik zeytin veriminin ise konvansiyonel zeytin verimine göre daha düşük olduğu belirlenmiştir (Öztürk ve ark., 2010). Arsenik, civa, kurşun gibi insan, hayvan ve çevre sağlığına zararı olan Nikel(Ni) in çeşitli nedenlerle tarım ürünlerine geçen miktarları insan ve hayvan beslenmesinde olumsuzluklar meydana getirecek düzeylere ulaşabilmektedir. Nikel kolaylıkla kileyt oluşturması nedeniyle, enzimlerde ve fizyolojik aktif merkezlerde bulunan ağır metallerde yer değiştirir. Bitkide gereğinden fazla bulunan Ni, klorofil sentezi ve yağ metabolizması üzerine olumsuz etkide bulunmaktadır (Zincircioğlu ve Eryüce, 2010). Organik zeytinyağlarının geleneksel yetiştirme yöntemleriyle üretilen zeytinlerden elde edilen yağlara göre daha kaliteli olduğu kanıtlanmıştır. Organik zeytinyağları daha düşük serbest asit içeriği, peroksit değeri ve daha uzun raf ömrüne sahip olmuştur (Yorulmaz ve ark., 2010).

30 12 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Bu çalışmanın ana materyali iki gruptan oluşmaktadır. Birinci grup materyal Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, FAO (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü), TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu), Ege İhracatçı Birlikleri, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü gibi kuruluşların yayınlamış oldukları istatistiksel veriler ile konuyla ilgili yayınlanmış araştırma, rapor, makale, inceleme ve derleme sonuçlarından oluşmaktadır. İkinci grup materyal ise, organik zeytin yetiştiriciliği yapan üreticiler ile yapılan görüşme ve anketlerden elde edilen verilerden oluşmaktadır. Çalışma alanında organik zeytin üreticilerinin en çok tercih ettikleri zeytin çeşitlerin olarak saptanan; Gemlik, Ayvalık Yağlık ve Memecik çeşitlerinin bazı genel özellikleri aşağıda verilmiştir. Gemlik: Sinonimleri Trilye, Kaplık, Kıvırcık ve Kara dır. Orijini Bursa ilinin Gemlik ilçesidir. Ağacı orta kuvvette gelişir. Fazla büyük olmayan, yarı dik bir taç oluşturur. Kısmen kendine verimli bir çeşit olmasına rağmen, tozlayıcı olarak Ayvalık Yağlık, Çakır ve Erkence çeşitleri kullanılabilir. Meyveleri orta büyüklükte olup, yuvarlağa yakın ve silindirik şekillidir. Erken verime yatar, verimi yüksek ve düzenlidir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Marmara Bölgesindeki zeytin ağaç varlığının büyük çoğunluğunu bu çeşit oluşturmaktadır. Özellikle son yıllardaki yoğun fidan üretimine bağlı olarak Türkiye genelinde hızla yayılmıştır. Ülkemizin siyah sofralık olarak değerlendirilen en önemli ve kaliteli çeşididir. Aynı zamanda, meyveleri yağ bakımından zengin olduğu için, sofralık kalite dışı meyveleri yağlık olarak da değerlendirilebilmektedir (İzmir Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Yayınları). Ayvalık yağlık: Sinonimleri Edremit Yağlık, Şakran, Midilli ve Ada zeytinidir. Orijini Balıkesir ilinin Edremit ilçesidir. Ege bölgesindeki ağaç varlığının yaklaşık % 25 ini oluşturur. İyi bakım koşullarında ağacı kuvvetli ve dik gelişir. Kendine

31 13 verimlidir, tam çiçek oranı yüksektir. Verimi iyi ve orta düzeyde olup, periyodisite (alternans) gösterir. Meyvenin olgunlaşması erken dönemdedir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Kendi ekolojisinde yağlık olarak değerlendirilir. Yağı altın sarısı renginde, hoş meyve kokulu ve nefis bir aromaya sahiptir. Kimyasal ve duyusal özellikleri bakımından birinci sınıftır. Ayrıca, meyve renginin pembeye dönüştüğü dönemde hasat edilerek, çizme zeytin tipinde veya Ocak-Şubat aylarında hasat edilerek siyah sofralık olarak da değerlendirilmektedir (İzmir Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Yayınları). Memecik: Sinonimleri Aşı Yeli, Gülümbe, Şehir, Taş Arası, Tekir ve Yağlık tır. Orijini Muğla ilidir. Ege bölgesindeki zeytin ağaç varlığının % 50 den fazlası, Türkiye genelinde ise yaklaşık % 45 i Memecik çeşidinden oluşmaktadır. İyi bakım koşullarında kuvvetli gelişir. Tacı iyi giyimli toplu, yuvarlak-yayvan şekillidir. Meyvesi iri ve oval şekilde ucu memelidir. Kısmen kendine verimlidir. Tam çiçek oranı orta düzeydedir. Tozlayıcıları Ayvalık Yağlık, Gemlik, Erkence ve Memeli dir. Verimi yüksek olup, şiddetli periyodisite gösterir. Yağ ve etçekirdek oranı yüksektir. Zeytin sineğine karşı orta derecede duyarlıdır. Yağının kalitesi yüksektir ve kimyasal ve duyusal kalite kriterleri bakımından Ayvalık Yağlık çeşidinden sonra gelmektedir. Yağlık ve sofralık olarak çok yönlü değerlendirilebilir (İzmir Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Yayınları) Yöntem Verilerin toplanmasında uygulanan yöntemler İzmir Tarım İl Müdürlüğü kayıtlarında İzmir de bulunan toplam 28 ilçenin 20 sinde organik zeytin üretiminin yapıldığı tespit edilmiştir. Bu ilçelerde organik zeytin yetiştiriciliği ile uğraşan toplam 459 üretici bulunduğu saptanmıştır. Çalışma için toplam organik zeytin üreticisinin % 62.7 sini içine alan, 5 ilçe belirlenmiştir. Verilerin toplanması amacıyla ilçelerin belirlenmesinde, organik zeytin üretimi yapan çiftçi sayısı baz alınmıştır. Torbalı, Tire, Buca ve Seferihisar ilçelerinin belirlenmesinde, organik zeytin üretimi yapan çiftçi sayısı; Foça

32 14 ilçesinin belirlenmesinde ise çiftçi başına düşen ortalama üretim alanı dikkate alınmıştır. Buna göre araştırmanın ana materyalini, İzmir iline bağlı, en çok organik zeytin üreticisine sahip Torbalı, Tire, Buca, Seferihisar ve Foça ilçelerinde organik zeytin üretimi yapan çiftçiler oluşturmuştur. Belirlenen ilçelerdeki organik zeytin üreticisi ilçelerdeki toplam organik zeytin üreticisine oranı yaklaşık olarak % 16.8 dir (Çizelge 1). Çizelge 1. Örneğe giren organik zeytin üreticilerinin toplam üreticiye oranları. İlçe Adı Toplam Organik Örneğe Giren (2)/(1)*100 Zeytin Üretici Organik Zeytin (%) Sayısı (1) Üretici Sayısı (2) Torbalı Tire Buca Seferihisar Foça TOPLAM Seçilen ilçelerde, anket yapmak amacı ile örneğe giren üreticilerin sayısı, oransal örnek hacim formülü ile belirlenmiştir (Newbold, 1995). Bu formüle göre; n: Örnek hacmi N: Ana kitle p: Organik zeytin üretimi yapan üretici oranı ( p=0.5 ) Бpx 2 : Varyans

33 15 Anket çalışmasında görüşülecek üretici sayısı % 10 hata payı % 90 güven aralığı ile bulunmuştur. Yapılan hesaplama sonucunda, toplam 57 üretici ile görüşülerek anket çalışması yapılmıştır(çizelge 1). Söz konusu organik zeytin üretimi yapan çiftçilerle, doğrudan görüşme yolu ile anket çalışması yapılarak veriler toplanmıştır. Anket formu 38 adet sorudan oluşmuştur (Ek 1). Anket formunda görüşülen organik zeytin üreticilerine, sosyal ve ekonomik yapılarıyla zeytin yetiştiriciliği konusunda sorular yöneltilmiştir. Bu sorularla organik zeytin üreticilerinin yaş ve eğitim durumları, toplam ağaç varlıkları, kullandıkları zeytin çeşitleri, toprak işleme, sulama, gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele, hasat, verim ve pazarlama durumları ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmuştur Verilerin analizinde uygulanan yöntemler Elde edilen makro verilerin analizinde ortalamalar ve yüzde hesapları gibi basit istatistiksel yöntemlerle, tablo ve grafik gösterimlerinden yararlanılmıştır. Mikro verilerin analizinde ise bu yönteme ilave olarak, 5 li likert ölçeğinden yararlanılmıştır. Veriler, daha sonra ekonomi prensipleri çerçevesinde yorumlanmaya çalışılmıştır.

34 16

35 17 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 4.1. Üreticilerin Sosyal ve Ekonomik Özellikleri Üreticilerin sosyal ve ekonomik yapıları incelendiğinde, ankete katılan üreticilerin % 99 u erkek üreticilerden oluşmakta olup, genel olarak üreticilerin yaş ortalaması 50.8 dir. Üreticilerin ortalama eğitim süreleri 7.1 yıldır, bunların % 66.6 sı ilkokul, % 31.5 i lise ve % 1.7 si üniversite mezunudur. Üreticilerin ailedeki ortalama birey sayısı 3 kişidir. Üreticilerin ortalama çiftçilik deneyimi 43.2 yıldır. Bu üreticilerin ortalama zeytin yetiştirme deneyimi 41.4 yıl, organik tarım deneyimleri ise ortalama 4.4 yıl olarak belirlenmiştir. Şekil 1. Üreticilerin yıllık gelirinin dağılımı. Anket çalışması sırasında görüşülen üreticilerin gelir dağılımlarını incelediğimizde, % 83 ünün gelirini tarımsal ürünlerden, % 17 sinin ise gelirini tarım dışı faaliyetlerden sağladığı saptanmıştır (Şekil 1).

36 18 Şekil 2. Üreticilerin zeytin dışında gelir sağladıkları diğer tarımsal faaliyetler. Zeytin dışı diğer tarımsal faaliyetlerden de gelir sağlayan üreticilerin % 33.3 ü tahıl üretimi, % 19.2 si hayvancılık, % 17.5 i meyvecilik ve % 14 ü sebzecilik faaliyetlerinden gelir sağlamaktadır. Üreticilerin % 15.7 si ise zeytin üretimi dışında herhangi bir faaliyet ile gelir elde etmemektedir (Şekil 2). Şekil 3. Üreticilerin zeytin dışında gelir sağladıkları tarım dışı faaliyetler. Tarım dışı faaliyetlerden gelir sağlayan üreticilerin % 47.3 ünün emekli olduğu görülmüştür. Üreticilerin %1.7 si ticaret ile uğraştığı, % 1.7 sinin toptancı ve % 1.7 sinin ise perakendeci olduğu belirlenmiştir.

37 19 Üreticilerin % 47.3 ünün zeytin dışında gelir sağlayan herhangi bir tarım dışı faaliyet ile uğraşmadığı tespit edilmiştir (Şekil 3) İşletmelerin Arazi ve Ağaç Varlığı Organik zeytin yetiştiriciliği ile uğraşan üreticiler ile yapılan anket çalışması sonucu, işletmelerin ortalama olarak 24.7 da lık organik zeytin alanına sahip olduğu belirlenmiştir. Ortalama olarak organik zeytin ağaç sayısının adet ve ağaçların ortalama yaşının 47.1 yıl olduğu tespit edilmiştir. Şekil 4. Organik zeytinliklerde kullanılan zeytin çeşitlerinin dağılımı. Yapılan anket sonuçlarına göre; üreticilerin organik yetiştiricilikte kullandıkları zeytin çeşitleri Gemlik, Ayvalık Yağlık ve Memecik (Tekir) olarak belirlenmiştir. Bu çeşitlerin zeytinliklerdeki dağılımının ise, % 52.9 u Memecik (Tekir), % i Gemlik, % 20 si Ayvalık Yağlık olarak belirlenmiştir (Şekil 4). Tespit edilen zeytin çeşitleri ülkemiz genelinde tercih edilmektedir. Ülkemizde yetiştirilen en yaygın zeytin çeşitleri; Memecik, Tavşan Yüreği, Ayvalık Yağlık, Domat ve Gemliktir (Şengür ve ark., 2011).

38 20 Şekil 5. Zeytinliklerde kullanılan dikim mesafeleri. Yapılan anket çalışmasında üreticilerin % 59.6 sı dikim mesafesi olarak 6x6 m aralıklarla yapılan dikim sistemini kullandığı belirlenmiştir. Buna karşılık, % ü 8x8 ve 7x7 m; % 10.5 i 5x5 m ve % 1.75 i ise 10x10 m lik dikim mesafelerini kullanmayı tercih etmiştir (Şekil 5). Dikim mesafeleri tür, çeşit, anaç, arazi yapısına bağlı olarak farklılık gösterir. Organik meyve yetiştiricilinde hastalık ve zararlı riskini en aza indirecek bir dikim mesafesinin uygulanması gerekmektedir (Yalçınkaya, 2002). Bornova Zeytincilik Araştırma Enstitüsü tarafından ülkemizde ticari olarak üretimi yapılan zeytin çeşitlerinden büyük taç yapısına sahip olan (Domat, Uslu, Tavşan Yüreği, Çelebi) çeşitlerde dikim mesafeleri 6x8 m, 7x7 m, orta büyüklükte taç yapısına sahip olan çeşitlerde (Ayvalık, Memecik, Erkence, Manzanilla, Kilis Yağlık, Nizip Yağlık) 5x7 m, 6x6 m, küçük taç yapan çeşitlerde (Trilye) ise 5x5 m, 4x6 m mesafelerde dikilmesi tavsiye edilmektedir (Anonim, 2008).

39 İşletmelerde Toprak Varlığı, Alet-Ekipman ve Sulama Durumu Organik zeytin yetiştiricileriyle yapılan görüşmeler sonucunda, organik zeytinliklerde yılda ortalama 5 kez toprak işleme yapıldığı belirlenmiştir. Organik zeytin üreticileri topraklarını aşırı derin işlemekten ve aşırı sıklıkla sürmekten kaçınmaktadırlar. Toprağın derin ve aşırı işlenmesi özellikle ağaç izdüşümündeki aktif köklerin zarar görmesine neden olmaktadır (Yalçınkaya, 2002). Şekil 6. Üreticilerin uyguladığı toprak işleme derinliği. Toplam 57 üreticinin 43 ü zeytinliklerin toprağını cm derinlikte, 14 ü ise cm derinlikte işlemeyi tercih etmiştir. Buna göre, üreticilerin % 75.4 ünün cm, % 24.5 inin ise cm derinlikte toprak işlemesi yaptığı tespit edilmiştir (Şekil 6).

40 22 Şekil 7. Toprak işlemede kullanılan alet-ekipmanın dağılımı. Organik zeytin üreticilerinin arazilerini işlerken çok sayıda toprak işleme alet ve ekipmanı kullandığı belirlenmiştir. Zeytinliklerin toprağının işlenmesinde, üreticilerin % 33.3 ünün kazayağı, % 30.7 sinin pulluk, % 24.3 ünün çizel ve % 11.5 inin, ise diskaro kullandığı saptanmıştır (Şekil 7). Organik yetiştiricilikte toprağı devirerek işleyen, toprak işleme aletlerinin yerine, kazayağı, tırmık, diskaro gibi toprağı yüzeysel, yırtarak işleyen toprak işleme aletleri, daha az sıkıştıran tarım makineleri ve traktörler kullanılması önerilmektedir (İlter ve Altındişli, 1994). Şekil 8. Üreticilerin su analizi yaptırma durumunun dağılımı.

41 23 Ayrıca, üreticilerin % 94.7 si su analizi yaptırmazken, % 5.2 si yaptırmıştır. Şekil 8 de görüldüğü gibi, ankete katılan 57 üreticinin sadece 3 ünün su analizi yaptırdığı belirlenmiştir. Şekil 9. Zeytinliklerde kullanılan sulama yöntemlerinin dağılımı. Ankete katılan organik zeytin üreticilerinin % 52.6 sının zeytinliklerini damla sulama yöntemiyle, % 26.3 ünün diğer sulama yöntemleriyle suladığı ortaya çıkarılmıştır. % 21.5 oranında zeytinlik sahibinin ise zeytinliklerini hiçbir şekilde sulamadığı belirlenmiştir (Şekil 9). Organik yetiştiricilikte yapılan sulamada, suyun kök bölgesinde birikerek kök çürümelerine neden olmayacak doğru sulama tekniklerinin ve sulama sıklığının uygulanması gerekmektedir (Yalçınkaya, 2002). Bu amaçla, meyve bahçelerinde damla sulama ve mini spring sulama sistemleri kullanılmalıdır (Gün, 2008). Anket çalışması sırasında yağmurlama sulama yöntemini kullanan üreticiye rastlanılmamıştır Organik Zeytinliklerde Bitki Besleme Toprakta gerekli organik maddeyi sağlamak amacıyla yeşil gübreleme ve kompost uygulamalarının yapılması gerekmektedir. Ancak yapılan çalışmada 57 üretici içerisinde kompost kullanımına ve yeşil gübreleme uygulamalarına rastlanılmamıştır. Çalışmaya katılan 57 üreticinin hepsi bitki besleme amaçlı hayvan gübresi kullanmaktadır.

42 24 Yapılan anket çalışması sonucunda, bitki besleme amacıyla organik zeytin üreticilerinin sadece hayvan gübresi kullandığı saptanmıştır. Ahır gübresi, organik yapısı nedeniyle toprak havalanmasına olumlu etki yapmakta ve ahır gübresiyle toprağa fazla miktarda mikroorganizma verilmektedir. Böylece toprakta biyolojik değişimlerin hızı artmaktadır. Ahır gübresi toprağa ilave edildiğinde, net mineralizasyonu C/N oranı etkilemektedir. Daha yüksek C/N oranına sahip materyaller, toprak organik maddesinin yapılanmasında ve besin elementlerinin uzun dönem için sağlanmasında daha yüksek değere sahiptir (Soyergin, 2003). Yeşil gübre bitkisi olarak çok çeşitli bitkiler yetiştirilirse de, baklagil bitkileri daima baklagil olmayan bitkilere tercih edilmekte ve bunlar en iyi yeşil gübre bitkileri olarak kabul edilmektedir. Baklagil bitkileri toprağa yalnız organik madde sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda toprağı azotça da zenginleştirmektedir (Atilla, 1999). Şekil 10. Üreticilerin toprak analizi yaptırma durumunun dağılımı. Yapılan anket sonucu, organik zeytin yetiştiricilerinin % 85.9 unun (49 üretici) toprak analizi yaptırmadığı, % 14 ünün (8 üretici) ise toprak analizi yaptırdığı ortaya çıkarılmıştır (Şekil 10).

43 25 Şekil 11. Üreticilerin yaprak analizi yaptırma durumunun dağılımı. Üreticilerin % 94.7 si yaprak analizi yaptırmazken, % 5.2 si yaptırmıştır. Şekil 11 de görüldüğü gibi, ankete katılan 57 üreticinin sadece 3 ünün yaprak analizi yaptırdığı belirlenmiştir Zeytinliklerde Görülen Hastalık ve Zararlılar Organik zeytinliklerin % 46.6 sında zeytin sineği, % 34.2 sinde zeytin pamuklu biti, % 8.5 inde zeytin güvesi ve % 6.6 sında zeytin kabuklu biti zararı olduğu görülmüştür. Zeytinliklerin % 3.8 inde ise herhangi bir zararlı olmadığı belirlenmiştir (Şekil 12). Şekil 12. Zeytinliklerde görülen zararlıların dağılımı.

44 26 Organik zeytin üreticileri ile yapılan anket çalışmasına göre, zeytinliklerde zararlıların görüldüğü, ancak buna karşı harhangi bir sayım ve etkili mücadele yapılmadığı tespit edilmiştir. Şekil 13. Zeytinliklerdeki zararlıların kontrolünde kullanılan yöntemler. Şekil 12 de görülen zararlıların kontrolünde kullanılan yöntemler incelendiğinde, anket çalışmasında katılan 57 organik zeytin üreticisinin 48 inin zararlılara karşı herhangi bir önlem almadığı, % 12.2 sinin yapışkan tuzak ve % 3.5 inin ise feromon tuzak kullandığı saptanmıştır (Şekil 13). Üreticilerin % 84.2 sinin herhangi bir yöntem kullanmadığı bilinmekle birlikte, doğal düşman kullanan üreticiye rastlanılmamıştır.

45 27 Şekil 14. Zeytinliklerde görülen hastalıklarn dağılımı. Organik zeytin yetiştiriciliğinin yapıldığı bahçelerde görülen hastalıklar incelendiğinde, 57 üretici bahçesinin 32 sinin Verticillium solgunluğu ile bulaşık olduğu saptanmıştır. Buna göre, organik zeytin bahçelerinin % 56.1 inde Verticillium solgunluğu,, % 1.7 sinde zeytin halkalı leke hastalığı, % 1.7 sinde zeytin dal kanseri hastalığı bulunduğu ortaya çıkarılmıştır. Zeytin bahçelerinin % 40.3 ünde ise herhangi bir hastalık ile karşılaşılmamıştır (Şekil 14). Şekil 15. Zeytinliklerdeki hastalıklarla mücadele yöntemleri.

46 28 Zeytinliklerde görülen bu hastalıklara karşı, üreticilerin % 28.8 inin bordo bulamacı, % 13.5 inin sadece kireç, % 10.1 inin kükürt uygulaması yaptığı, % 47.4 ünün ise hastalıklarla herhangi bir şekilde mücadele etmediği belirlenmiştir (Şekil 15). Ekolojik tarım bir ekosistemin kendi kendine şifa bulmasını öngörür ve doğaya yabancı, ona aşırı biçimde müdahale eden, biyolojik çeşitliliği azaltan, kalıntı sorunu yaratarak canlıların yaşamını riske sokan sentetik kimyasalların pestisit olarak kullanımını yasaklamaktadır (Gün, 2008). Bu nedenle, organik tarım yapılan zeytin bahçelerinde önemli zeytin hastalıklarından korunmak için kültürel önlemlere (budama, derin dikmeme gibi) ağırlık verilmesi gereklidir. Bununla birlikte, biyolojik mücadele, biyoteknik yöntemler, fiziksel ve mekanik mücadele yöntemleri de kullanılabilir (Anonim, 2008). Geleneksel tarımın önemli pestisitlerinden olan kükürt ve bakır kullanımı organik yetiştiricilikte ancak belirli sınırlar içinde mümkündür (Onoğur ve Çetinkaya, 1999). Yapılan anket çalışması sonuçlarına göre, üreticilerin organik zeytin yetiştiriciliğinde kükürt ve bakırlı preparatları kullanıldığı belirlenmiştir (Şekil 15) Zeytin Bahçelerinde Yabancı Ot Kontrolü, Budama ve Hasat Organik zeytin üreticileri ile yapılan görüşmeler sonucunda, üreticilerin % 77.1 inin zeytin ağacında aralama şeklinde hafif budama yaptığı, % 22.8 inin ise sert budama yaparak, kalın dalları aradan çıkardığı saptanmıştır (Şekil 16).

47 29 Şekil 16. Zeytin ağaçlarında uygulanan budama şekilleri. Yalçınkaya (2002), budama tekniği bakımından; tüm budamalarda kalın dal kesimlerinde, çok dipten yapılacak kesimlerin enfeksiyonlara, tırnak bırakmanın da kurumalara yol açacağını belirtmiştir. Ayrıca, özellikle kalın dal kesimlerinde budama sonrası, kesim yerlerinin aşı macunu gibi koruyucu maddelerle kapatılması gerektiğini bildirmiştir. Ancak anket çalışması gözlemlerine göre, yapılan sert budamalar sonucunda yanlış kesim uygulamalarına rastlanılmıştır. Sert budamalar sonucu kesim yerlerine aşı macunu gibi koruyucu maddeler uygulanmadığı da görülmüştür. Organik zeytin bahçelerinde gençleştirme budaması yapılmadığı gözlenmiştir. Yaşlılık döneminde generatif gelişme, vegetatif gelişmeden daha baskın olduğu için, gençleştirme budaması uygulanması gerekmektedir (Yılmaz, 1992; Yalçınkaya, 2006). Budama zamanı konusunda yapılan anket çalışması sonucunda, üreticilerin Şubat-Mart ayları arasında budama yaptığı ortaya çıkarılmıştır.

48 30 Şekil 17. Zeytinliklerde yabancı ot kontrolü. Organik zeytin üreticileri arazilerindeki yabancı ot kontrolünü toprak işleme, biçme ve hayvan otlatma yöntemleri ile gerçekleştirmektedir. Bu üreticilerin % 80.9 unun toprak işlemeyi, % 9.5 inin otları biçmeyi ve % 9.5 inin de hayvan otlatma yöntemini tercih ettikler belirlenmiştir (Şekil 17). Yalçınkaya (2002), yabancı otların makine ile ya da el ile kesilmesini önermiştir. Şekil 18. Zeytin hasat yöntemleri. Organik zeytin üreticilerinin hasat yöntemlerini incelediğimizde, üreticilerin % 58.9 unun elle, % 23 ünün sırıkla ve % 17.9 unun ise makineyle hasat yaptığı tespit edilmiştir (Şekil 18).

49 31 Organik esaslara göre üretilmiş ve tescil edilmiş ürünler tekniğine uygun olarak hasat edilmeli, tüketiciye kadar ulaşana dek hiçbir kimyasal muameleye maruz bırakılmamalıdır. Organik ürünlerin hasadında kullanılan teknik araç ve gereçlerin, ekolojik tahribat ve kirlilik oluşturmaması d a gereklidir. Elle toplama materyalleri ürünün organikliğini bozmayacak yapıda ve hijyenik olmalıdır (Gün, 2008). Zeytinin hasatında kullanılan yöntemler; bölge halkının sosyo-ekonomik koşulları, çeşit özellikleri ve ağacın büyüklüğü gibi faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Kullanılan yöntemler genellikle; yerden toplama, doğrudan ağaç üzerinden toplama ve sırıkla silkerek toplama olmak üzere üçe ayrılmaktadır (Özeker, 2005) Organik Zeytinin Değerlendirilme Şekli ve Pazarlanması Zeytin ham olarak tüketilmediğinden, işlenmesi gereken bir ürün olup, sofralık ve yağlık zeytin olarak değerlendirilmektedir. Türkiye genelinde üretilen zeytinlerin % 70.6 sı yağlık olarak değerlendirilmekte, geri kalan % 29.4 lük kısım ise sofralık üretime ayrılmaktadır (Aydın, 2000). Şekil 19. Organik zeytinlerin değerlendirilme şekilleri. Çalışma alanında, organik zeytinlerin % 93 ünün yağlık, % 17 sinin sofralık olarak değerlendirildiği belirlenmiştir (Şekil 19). Hasat edilen zeytinlerin

50 32 taşınmasında, üreticilerin % 82.4 ü çuval, % 17.5 i ise plastik kasa kullanmaktadır. Yapılan anket çalışması sonucunda, organik zeytinlerin yağlık olarak değerlendirilenlerinin, yağhanede sıkıma girmeden önce, üretici alanında ortalama olarak 1 saat beklediği saptanmıştır. Zeytinler toplandıktan sonra en kısa sürede işlenmelidir. Ürün günü birlik fabrikaya teslim edilmelidir. Yığında veya havasız koşullarda bekletme, yağ kalitesine zarar veren hidrolitik, lipolitik veya oksidasyona dayalı bozulmalara neden olmaktadır (Özeker, 2005). Şekil 20. Organik zeytinin pazarlama kanalları. Organik zeytin üreticilerinin % 46 sının ürünlerini doğrudan tüketiciye sunduğu, % 38.2 sinin tüccara, % 10.1 inin yağhaneye ve % 5.6 sının ise büyük toplayıcılara verdiği ortaya çıkarılmıştır (Şekil 20). Organik ürünlerimiz genellikle Almanya, İtalya, Fransa, İngiltere ve Hollanda gibi başlıca AB ülkelerine ihraç edilmekte, aynı zamanda ülke içi pazar da günden güne gelişmektedir (Demiryürek, 2004). Ülkemiz son 10 yılda organik tarım konusunda hızlı bir gelişme göstermiştir. Bu durum ülkemizin içinde bulunduğu coğrafi koşulları, iklimi, ürün çeşitliliği, tarımda çalışan nüfus fazlalığı gibi faktörlerden kaynaklanmaktadır (Atasay, 2006).